Το βραβείο Νόμπελ στην τεχνολογία CRISP

Μέσα στα πολλά που συμβαίνουν σε όλο τον κόσμο - από τον Covid και τη δίκη των νεοναζί στη χώρα μέχρι τις εκλογές στις ΗΠΑ και τον Τραμπ - πέρασε στα ψιλά μια είδηση που αφορά μια από τις πιο επαναστατικές τεχνολογίες που έχουν ίσως ποτέ επινοηθεί. Μια τεχνολογία που μπορεί να αποδειχθεί τόσο πρωτοποριακή όσο κι ο ηλεκτρισμός ή το ίντερνετ που άλλαξαν ακαριαία την ανθρώπινη ιστορία. Την περασμένη εβδομάδα η Τζένιφερ Ντάουντα και η Εμανουέλ Σερπαντιέ βραβεύτηκαν με το Νόμπελ Χημείας για μια επινόησή τους: τη μέθοδο CRISP. Μια τεχνολογία που επιτρέπει στον άνθρωπο να «μοντάρει» το DNA εύκολα και γρήγορα. Κάτι που μέχρι χθες έκανε μόνο η φύση, ακούσια κι αργόσυρτα μέσα από πολλές χιλιάδες χρόνια, σήμερα γίνεται στα εργαστήρια μέσα σε κάποιες εβδομάδες.

Οι μικρές αλλαγές στο DNA είναι πάντα μεγάλης σημασίας. Καμία γενετική μεταβολή άλλωστε δεν είναι «μικρή». Είναι γνωστό ας πούμε ότι το 98,8% του DNA των homo sapiens είναι ίδιο με εκείνο των χιμπαντζήδων. Αλλά από αυτή τη «μικρή» διαφορά διχαλώνεται ένα χάσμα ανάμεσα στον κόσμο των ανθρώπων κι εκείνου των χιμπατζήδων. Κάθε τι που έχουμε φτιάξει, από αυτοκρατορίες και διαστημόπλοια, μέχρι κλασική και παραδοσιακή μουσική, τις πυραμίδες, τα κομπιούτερ, το έργο του Βούδα, του Πλάτωνα ή του Κοπέρνικου, τίποτε από όλα αυτά δε θα υπήρχε δίχως τη γενετική διαφορά στο 1,2% στο DNA μας. Πρόδηλα είναι οι λεπτομέρειες στον κόσμο της γενετικής που κάνουν τη διαφορά.

Το CRISP ανοίγει τη δυνατότητα να τροποποιήσουμε πολλές «λεπτομέρειες» από το μέλλον του ανθρώπου - όπως το ύψος, το βάρος, το ανοσοποιητικό του σύστημα ή αν θα βιώσει επώδυνες ασθένειες ή όχι. Η τεχνολογία αυτή μπορεί έτσι να καθορίσει όχι μόνο μια νέα εποχή του ανθρώπου. Μπορεί να καθορίσει νέα είδη του ανθρώπου.

Υπάρχει στ’ αλήθεια αυτή η κοσμογονική δυνατότητα; Η σύντομη απάντηση είναι «ναι». Η Τζένιφερ Ντάουντα σε μια παλαιότερη συνέντευξή της απαντώντας στο εάν είμαστε στα πρόθυρα να φτιάξουμε νέα είδη ανθρώπων με την τεχνική της είχε πει: «μάλλον όχι σύντομα». Όταν της ζητήθηκε να διευκρινίσει όμως τι σημαίνει «όχι σύντομα», αποκρίθηκε «δεκαετίες». Ας μείνουμε λίγο σε αυτό. Η αρχιτέκτονας του CRISP προέβλεψε «δεκαετίες» πριν αρχίσουμε να δημιουργούμε νέα είδη ανθρώπων. Όχι αιώνες. Όχι χιλιετίες. Δεκαετίες. Δεκαετίες είναι ό,τι μας χωρίζει από την επινόηση του ηλεκτρισμού, των υπολογιστών ή του ίντερνετ. Ό,τι μας χωρίζει από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ή από την πτώση των Δίδυμων Πύργων. Είναι μια ανάσα στον ρου της ιστορίας. Αν μέσα σε «δεκαετίες» αρχίσουμε να φτιάχνουμε νέα είδη ανθρώπων, ο sapiens θα ζήσει μέσα σε αυτές την απαρχή από τόσο κολοσσιαίες αλλαγές στο είδος του όσες δεν έζησε στις πάμπολλες χιλιετίες της ύπαρξής του.     

Η Ντάουντα προσθέτει: «είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι (οι γενετικές αναβαθμίσεις) δε θα έρθουν κάποια στιγμή. (…) Πιστεύω πως αυτή η χρήση είναι μπροστά μας. (...) Και το ερώτημα τότε θα είναι: “ποιος τις κάνει, πώς, και πώς αυτό ελέγχεται;”». Μολονότι εκφράζει ανησυχίες για την ευγονική κατάχρηση του CRISP, δηλώνει μαζί «αθεράπευτα αισιόδοξη». Δύσκολα πάντως συμμερίζεται κανείς την αισιοδοξία της όταν την ακούει νωρίτερα να λέει ότι είδε τον Χίτλερ σε κάποιο όνειρο να τη ρωτά για τις προεκτάσεις της επινόησής της…

Η βιοτεχνολογία δεν εγείρει απλώς δύσκολα ερωτήματα. Εγείρει ερωτήματα άλλου είδους. Καμία αρχαία ή μεσαιωνική φιλοσοφία δε μας έχει προετοιμάσει για το εάν πρέπει να προχωρήσουμε ή όχι σε γενετικές μεταλλάξεις. Αν θα φέρουν πιο μεγάλη ανισότητα ανάμεσά μας. Αν έχουν το δικαίωμα οι γονείς να παρεμβαίνουν γενετικά στα παιδιά τους κι έτσι στο μέλλον όλης της ανθρωπότητας ή αν η γενετική πρόληψη οφείλει να είναι κάποτε υποχρεωτική όπως τα εμβόλια. Στις παραπάνω και σε άλλες συναφείς απορίες δεν υπάρχει εύκολη απάντηση. Από τη μια, μπορούμε να σκεφτούμε ότι η γενετική μηχανική παραβιάζει προφανείς κανόνες βιοηθικής που μπορεί να καταλήξουν σε επικίνδυνα μονοπάτια – όπως η ευγονική ή άλλες ανεξέλεγκτες συνέπειες. Από την άλλη, νομιμοποιούμαστε να σκεφτούμε ότι είναι ανήθικο ένας ενήλικας, πόσο μάλλον ένα παιδί, να στερηθεί τη δυνατότητα να απαλλαχθεί από τον χρόνιο πόνο και φόβο που εκλύουν οι ασθένειες αν η τεχνολογία μπορεί να τον απαλλάξει από αυτές.            

Βέβαιο είναι ότι το κουτί της Πανδώρας έχει ανοίξει. Κι η συζήτηση θα διαρκέσει δεκαετίες. Η ιστορία καλώς ή κακώς επιμένει ότι όταν κάποια τεχνολογία έχει μια προφανή χρηστικότητα αργά ή γρήγορα θα χρησιμοποιηθεί (π.χ. πυρηνικά). Πολιτικά αν ένα κράτος, ο στρατός του ή κάποιες εταιρείες επενδύσουν στη γενετική μηχανική τότε κι άλλα κράτη, στρατοί ή εταιρείες θα κάνουν το ίδιο ώστε να παραμείνουν στον διεθνή ανταγωνισμό. Η γενετική τεχνολογία ίσως δημιουργήσει πολίτες οικονομικά αποδοτικότερους, στρατιώτες σωματικά ανθεκτικότερους, αθλητές μυϊκά ισχυρότερους – κι αν μια χώρα μπει σε αυτό το παιχνίδι φαντάζει δύσκολο να μην ακολουθήσουν κι άλλες.

Αλλά και σε προσωπικό επίπεδο φαντάζει δύσκολο να αντισταθεί κανείς στα κελεύσματά της. Ας υποθέσουμε ότι σε πενήντα χρόνια από τώρα η γενετική έχει προχωρήσει τόσο πολύ ώστε είναι εφικτό να απαλείψει από ένα έμβρυο μια σειρά ανίατων ασθενειών. Δίνει τη δυνατότητα σε κάθε ζευγάρι που αναμένουν παιδί να επιλέξουν αν θέλουν να το απαλλάξουν από απλές ασθένειες (όπως η μυωπία ή οι αλλεργίες) μέχρι πιο σύνθετες κι επώδυνες (όπως οι καρδιοπάθειες, το αλτσχάιμερ, ή η κατάθλιψη). Πόσοι θα αφήσουν λέτε στην τύχη την ευημερία του παιδιού τους, της οικογένειας και των ίδιων τους των εαυτών; Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι «ελάχιστοι».

Επαναλάβετε αυτή τη διαδικασία για μερικές ακόμη γενιές (που η κάθε μια θα κληροδοτεί στην επόμενη τις γενετικές τροποποιήσεις που ήδη έχει δεχθεί), προσθέστε μια ολοένα και πιο εξελιγμένη γενετική τεχνολογία, και θα έχετε μετά από 1-2 αιώνες ένα είδος ανθρώπων που θα έχει τόση σχέση με εμάς όση κι εμείς με τους homo erectus. Καθόλου σίγουρο δεν είναι βέβαια ότι θα πορευθούμε προς τα εκεί. Το σημαντικό ωστόσο είναι πως αυτή η κατεύθυνση δεν αποτελεί πια δυνατότητα επιστημονικής φαντασίας. Αποτελεί δυνατότητα της σύγχρονης επιστημονικής (και πολιτικής) πραγματικότητας.

Υπ’ αυτό το πρίσμα ίσως είμαστε μια από τις τελευταίες γενιές sapiens όπως πολλοί διανοητές υποστηρίζουν (π.χ. Χαράρι). Ίσως στις μέρες μας να γράφεται αθόρυβα η πρώτη πράξη από μια κορυφαία μετάβαση της ανθρωπότητας. Αντίστοιχη με το πέρασμα που έκανε όχι όταν πήγε π.χ. από τον Μεσαίωνα στον Διαφωτισμό. Αντίστοιχη με το πέρασμα που έκανε όταν από τον homo erectus πήγε στην κυριαρχία του homo sapiens μπαίνοντας σε ένα νέο κεφάλαιο του πλανήτη.

Το CRISP είναι μια τεχνολογία ιστορικής σημασίας και το Νόμπελ αναδεικνύει τη σπάνια βαρύτητά της. Η διαχείριση αυτής (όπως και κάθε άλλης) τεχνολογίας δεν είναι όμως ζήτημα τεχνολογικό. Είναι ζήτημα φιλοσοφικό και πολιτικό. Στην εποχή μας η τεχνολογία κραδαίνει αστείρευτες δυνάμεις που μπορούν να φέρουν ακόμη και μεταμόρφωση της φύσης. Για καλό ή για κακό δεν μπορεί κανείς να προβλέψει - αλλά το μόνο βέβαιο είναι πως αν ενδιαφερόμαστε για την παρουσία μας ως sapiens, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι βαδίζουμε σε ένα εξαιρετικά κρίσιμο σταυροδρόμι και να χαράξουμε με χειρουργική ακρίβεια τη διαδρομή μας.

Καλούμαστε να προετοιμάσουμε τις νέες γενιές να αναγνωρίζουν την υψηλή διακύβευση του καιρού: την υψηλή τεχνολογία. Να προβληματίζονται ουσιαστικά για το εκτόπισμά της. Από την παρέμβαση στο DNA και την τεχνητή νοημοσύνη, μέχρι τα πυρηνικά όπλα και την κλιματική αλλαγή – o κοινός παρονομαστής των πρωτόγνωρων προκλήσεων που ενσαρκώνει ο 21ος αιώνας είναι η τεχνολογία. Οι γενιές μας βρίσκονται βουτηγμένες στις συναρπαστικές δυνατότητες αλλά μαζί και στις ολικές απειλές της.      

Ίσως είναι οι τελευταίες δε που μπορούν να προνοήσουν έγκαιρα για ό,τι ξετυλίγεται μπροστά. Μένει να φανεί αν θα διαχειριστούμε με σύνεση την προμηθεϊκή φωτιά που φωτίζει την ιστορία μας κι αν ο τίτλος του “sapiens” που κάποτε δώσαμε στον εαυτό μας πράγματι μας αρμόζει.