Η εκρηκτική εξάπλωση της μαγειρικής και της εμμονικής ενασχόλησης με το φαγητό, μέσα από τα media και την αισθητική τους αναπαραγωγή, έχει προσδώσει στο φαγητό μια σειρά από έννοιες και νοήματα που το μετατρέπουν από ένα απλό στοιχείο κατανάλωσης σε αντικείμενο φετίχ. Το φαγητό και η μαγειρική παράγουν πια κοινωνικό στιλ και έχουν γίνει αγαπημένο θέμα και για ταινίες. Κανείς μας δεν ξεχνάει το φαγητό σαν αντικείμενο τουρτοπόλεμου και κωμικό στοιχείο στις αρχές του σινεμά, μέχρι το σήμερα και τις πιο περίπλοκες αναπαραγωγές του σε ταινίες όπως Babbete's Feast, “Σαν νερό για ζεστή σοκολάτα”, κλπ. Παράλληλα η σχέση του φαγητού με την σεξουαλική ευχαρίστηση είναι χαραγμένη στο μυαλό της κοινωνίας και από αυτή την άποψη οργιάζει στο μυαλό και την φαντασία των σκηνοθετών. Στο μυαλό των περισσότερων 50αρηδων, για παράδειγμα, η βασική χρήση του βουτύρου βρίσκεται στην συνταγή του Μπερτολούτσι στο “Τελευταίο Τανγκό στο Παρίσι” και όχι σε βιβλία μαγειρικής.
Το φαγητό είναι και πολύ δυνατό πολιτικό στοιχείο σε δεκάδες φιλμ. Από τους απεργούς πείνας ή τον Λόρενς της Αραβίας, μέχρι το Τσάπλιν που επαναστατεί με τον τρόπο του για την έλλειψη φαγητού. Και έχουμε και ένα επιπλέον στοιχείο εμμονής, τον κινηματογράφο που έχει θέμα του την μαφία η οποία βουλιμικά τρώει γιατί όπως έχουμε αντιληφθεί κανείς μαφιόζος δεν μπορεί να σκοτώσει χωρίς να έχει φάει ένα πιάτο σπαγγέτι πριν.
Όμως η μαγειρική στοιχειοθετεί και μια ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στο φαγητό, αυτόν που τρώει και το τραπέζι. Η σχέση αυτή είναι καθαρά ταξική και ξεπερνά τις απλές δομές της κινηματογραφικής αναπαράστασης. Ο D.H. Lawrence για παράδειγμα χρησιμοποιούσε στα βιβλία του το φαγητό και τα dinner parties για να μας δώσει το αστικό περιβάλλον, ενώ στο “Βabette's Feast” η Karen von Blixen-Finecke/Isaak Dinesen προσπαθούσε να μας δώσει τις στρατηγικές της κοινωνικής σύγκρουσης και της ταξικής ειρήνης με αφορμή το τραπέζι.
Όμως το φαγητό και το τραπέζι είναι και ένας παντοδύναμος συμβολικός μηχανισμός ο οποίος στον κινηματογράφο μερικές φορές παίρνει ιδιαίτερες διαστάσεις. Σε πολλά φιλμ το φαγητό είναι κεντρικό στοιχείο, φετιχοποιημένο σχεδόν, ενώ σε άλλα είναι απλά ένα στοιχείο αφηγηματικό. Όμως το φαγητό δεν είναι αυτό που τρώμε μόνο, αλλά ένας μηχανισμός στην κοινωνική μας στάση. Είναι η αφορμή της πολιτικής οικονομίας της καθημερινότητας
Στον Bunuel το φαγητό είναι κάτι που συνήθως δεν συζητείται ίσως γιατί ακουμπά την ευαίσθητη περιοχή τού να βλέπει κανείς τον ίδιο τον άνθρωπο, το υποκείμενο, σαν φαγητό. Eνώ το στήσιμό του θυμίζει στην πραγματικότητα την “ανθρωποφαγία”, και μάλιστα “haute” γιατί αναφέρεται στην απόγνωση των αστών, και την αδυναμία τους να παράγουν, -οτιδήποτε-, χωρίς την λαϊκή παρουσία. Το ίδιο θέμα το ξαναείδαμε σε μια περισσότερο φλύαρη εκδοχή με το “The cook, the thief, his wife & her lover” (1989), του Peter Greenaway, όπως και σε πολλά άλλα φιλμ των τελευταίων χρόνων.
Στο Exterminating Angel (1962)ο Μπονιουέλ περιγράφει ένα γκρουπ από αστούς καλεσμένους για φαγητό οι οποίοι κάτω από ανεξήγητες συνθήκες βρίσκουν τους εαυτούς τους εγκλωβισμένους στο χώρο του γεύματος, αδυνατούν να φύγουν χωρίς λόγο και καταλήγουν να είναι όμηροι χωρίς απαγωγείς για αρκετές ημέρες. Μερικοί από αυτούς πεθαίνουν, άλλοι φαντασιώνονται, καταφεύγουν στη μαύρη μαγεία ή ασχολούνται με διάφορα ανούσια φιλοσοφικά θέματα. Ομοίως και οι φύλακες -άγγελοι των αστών, η αστυνομία, έχει κατασκηνώσει έξω από το σπίτι αλλά επίσης αδυνατούν να επέμβουν και να “σώσουν” τους καλεσμένους. Το γεύμα του Μπονιουέλ είναι διαφορετικό από κάθε άλλο γεύμα ή γιορτή στο σινεμά, μια και φαγητό είναι οι ίδιοι οι καλεσμένοι και μοναδική λύση είναι ο κανιβαλισμός και όχι η κατανάλωση των κοινωνικών σχέσεων μέσα από το φαγητό και τη γιορτή. Σε αντίθεση με το Φελλίνι ο οποίος σε μόνιμη βάση χρησιμοποιεί το φαγητό σαν διέξοδο από το ιδιωτικό στο δημόσιο, ο Μπονιουέλ μετατρέπει το φαγητό σε θάνατο.
Στο Φάντασμα της Ελευθερίας (1974) ο Μπονιουέλ βάζει τους αστούς πάλι γύρω από ένα «καθωσπρέπει» τραπέζι όπου μερικοί κάθονται πάνω σε χέστρες και προσπαθεί αυτή τη φορά να θέσει τη διάσταση της χώνεψης και επεξεργασίας του φαγητού σαν την φυσική εξέλιξη της γεύσης και της κατανάλωσης. Εξέλιξη όμως που η κοινωνία μας αγνοεί και κρύβει επιλέγοντας να προβάλει τη φάση της γεύσης και όχι της χώνεψης, δηλαδή τον αστικό καταναλωτισμό. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το Μάρκο Φερρέρι στο Le Grande Bouffet, με τη διαφορά ότι το φαγητό στα σώματα του Marcello, του Michel, του Ugo και του Philippe γίνεται στοιχείο εθελοντικά επαναστατικό, μέσα από το οποίο έρχεται ο θάνατος.
Τέλος στην “Κρυφή Γοητεία της Μπουρζουαζίας” (1972) πάλι το φαγητό, ή πιο σωστά η απουσία του φαγητού, είναι τυπικά το αφηγηματικό αντικείμενο του φιλμ. Έξι αστοί προσπαθούν να συναντηθούν για να φάνε και η προσπάθεια τους συνεχώς διακόπτεται από μια σειρά γεγονότων τα οποία όσο σουρεαλιστικά και εξωπραγματικά κι αν ακούγονται στιγματίζουν την καταναλωτική αντίληψη της αστικής τάξης απέναντι στο φαγητό, το οποίο σταματά να είναι ακόμη και αναπαραγωγικό. “Μην ανησυχείτε” έλεγε το promo όταν πρωτοπαίχτηκε το φιλμ. “Τίποτα σε αυτό το φιλμ δεν συμβολίζει κάτι άλλο”. Ίσως εδώ βρίσκεται και η απάντηση στις αναζητήσεις μας απέναντι στη γεύση.
16°
