Το κυνήγι της ευτυχίας: Οι ειδικοί επιμένουν ότι ποτέ δεν είναι αργά

«Στην πραγματικότητα, δεν ξέρω τι να γράψω για την ευτυχία. Η έννοια από μόνη της είναι ιδιαίτερα υποκειμενική. Μπορώ να μεταφέρω έννοιες από την κλασική ψυχολογία, αλλά –για μένα– η έννοια της ευτυχίας συνίσταται σε σχέσεις με αγαπημένα πρόσωπα και βαθιά επαφή». Η Βικτώρια εργάζεται ως ψυχολόγος στην Ουκρανία. Σε πολλές περιπτώσεις τον τελευταίο χρόνο, οι συνεδρίες της διακόπηκαν από τον ήχο των έκτακτων μηνυμάτων στο κινητό της και της σειρήνας που αντηχεί σε όλη την πόλη, προειδοποιώντας για επικείμενη πυραυλική επίθεση. 

Ένας άνθρωπος, σε αυτήν τη συνθήκη, μπορεί να μιλήσει για την ευτυχία; Κι όμως: «Κατά την ταπεινή μου γνώμη, ευτυχία είναι να πραγματώσει κανείς τους στόχους και τις φιλοδοξίες του, να νιώσει την ικανοποίηση από την ίδια τη διαδικασία κι αργότερα, να γιορτάσει και να μοιραστεί τη χαρά με τους δικούς του ανθρώπους. Μετά, να θέσει νέους στόχους και να προσανατολιστεί αναλόγως».

Δεν είναι τυχαίο το ότι στη διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας –ένα από τα πλέον εμβληματικά κείμενα περί ελευθερίας– υπάρχει η ρητή αναφορά στην ανάγκη να επιδιώξει κάποιος την ευτυχία, ένα κυνήγι ζωτικής σημασίας. Συνεπώς, για έναν άνθρωπο που βιώνει –κατά κυριολεξία– μία πολεμική συνθήκη, η σύντομη απάντηση της συμπεριλαμβάνει το συμπύκνωμα σειράς ερευνών και θεωριών περί ευτυχίας, κυρίως της σπουδαιότερης: Του Χάρβαρντ, το οποίο εδώ και 85 χρόνια τρέχει αδιάκοπα τη μακροβιότερη μελέτη στην ιστορία των ερευνών. 

Σε αυτήν την εν εξελίξει διαδικασία, το συμπέρασμα είναι ένα: Το «κλειδί» της ανθρώπινης ευτυχίας είναι οι καλές διαπροσωπικές σχέσεις. Η Βικτώρια στη δική της απάντηση το θέτει ξεκάθαρα ως μοίρασμα της χαράς με τους δικούς σου ανθρώπους και ουσιώδη επικοινωνία («βαθιά επαφή»).

Ο Ρόμπερτ Ουόλντιντζερ είναι 71 ετών και κοιτώντας τον να μιλάει βλέπεις έναν άνθρωπο που λες και εισπνέει και εκπνέει κάθε στιγμή ηρεμία και χαρά – διαβάζοντας το βιογραφικό του διαπιστώνεις ότι εκτός από ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, είναι… και ιερέας του Ζεν. Ο εν λόγω κύριος είναι ο 4ος κατά σειρά επικεφαλής της μακρόχρονης αυτής έρευνας και μετά την έκδοση του βιβλίου «The Good Life», που αφορά στα μαθήματα που έως τώρα έχουν ληφθεί από την έρευνα του Χάρβαρντ, μίλησε σε πολλά ΜΜΕ, εξηγώντας το γιατί οι καλές ανθρώπινες σχέσεις είναι το βασικό οχυρό για την υγεία μας –σωματική και πνευματική– και εν τέλει πώς αυτές διαμορφώνουν το πλαίσιο μίας ευτυχισμένης ζωής.

«Η καλή ζωή κτίζεται με καλές σχέσεις»

«Μπορεί να μην είσαι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του κόσμου, αλλά μπορείς να είσαι ευτυχισμένος με τα δικά σου μέτρα – βρες το δικό σου μονοπάτι και πορεύσου», λέει –μεταξύ άλλων– ο Ουόλντιντζερ, μιλώντας στο podcast του The Atlantic περί ευτυχίας. «Η καλή ζωή κτίζεται με καλές σχέσεις», σημειώνει σε άλλη συνέντευξή του συμπληρώνοντας: «Είμαστε άνθρωποι και θέλουμε μία γρήγορη λύση. Ποτέ όμως δεν είναι αργά. Η μοναξιά μας επιβαρύνει, οι ανθρώπινες σχέσεις μας αναζωογονούν», επισημαίνει υπογραμμίζοντας με σαφήνεια ότι «η ποιότητα των σχέσεων μετράει».

Κοντολογίς, η έρευνα του Χάρβαρντ, που ξεκίνησε το μακρινό 1938, έβαλε αρχικώς στο «μικροσκόπιο» τη ζωή 724 ανδρών: αγόρια από μη προνομιούχες οικογένειες της Βοστώνης και φοιτητές του γνωστού ιδρύματος. Στη συνέχεια προστέθηκαν οι σύζυγοί τους, τα παιδιά τους, τα εγγόνια τους. Οι ερευνητές ενσωμάτωσαν στη μελέτη τους 1.300 απογόνους που προέρχονταν από την αρχική ομάδα. Πρόσθεταν διαρκώς νέα δεδομένα για τους συμμετέχοντες, σε ένα ευρύ τόξο πληροφοριών που ξεκινούσε από την οικονομική τους κατάσταση και την επαγγελματική τους ανέλιξη για να φτάσει έως την υγεία τους. Το συμπέρασμα, σε αυτήν την εντυπωσιακά μεγάλη και κοπιώδη έρευνα είναι ένα: Το «κλειδί» της ανθρώπινης ευτυχίας είναι οι καλές διαπροσωπικές σχέσεις.

Στο podcast του Atlantic είναι ξεκάθαρος για το πώς δεν μπορείς να βρεις την ευτυχία: «Το λάθος είναι να αγαπάς αντικείμενα (σ.σ.: υλικά) και να χρησιμοποιείς τους ανθρώπους σαν εργαλεία για την επιτυχία σου. Να λατρεύεις τον εαυτό σου γιατί όλα (θεωρείς ότι) περιστρέφονται γύρω από αυτόν-αυτή, είναι η φόρμουλα της αποτυχίας». Κι επιμένει στο βασικό πόρισμα της έρευνας: Καλές διαπροσωπικές σχέσεις: «Όσοι το είχαν πετύχει –είχαν καλές επαφές κάθε τύπου–, δεν ήταν μόνο πιο χαρούμενοι, αλλά και πιο υγιείς». 

Ως εκ τούτου, θεωρεί απολύτως απαραίτητη την κοινωνική φυσική κατάσταση (social fitness) ταυτοχρόνως με τη σωματική. Και κάτι ακόμα, που αγγίζει ως επί το πλείστον τους νεότερους: «Δεν μπορείς να μεταθέσεις την ευτυχία στο μέλλον, εστιάζοντας τώρα στη δουλειά σου. Αφήνοντας να χάνονται φιλίες, σχέσεις και ούτω καθεξής».

«Για να έχω μια καλή, ουσιώδη ζωή πρέπει να επενδύσω και να καλλιεργήσω τις σχέσεις με άλλους ανθρώπους»

[…] «Ποτέ δεν είναι αργά να φτιάξεις τις σχέσεις σου», καθώς επίσης: «Η ουσία του τι χρειάζεται κάποιος για να είναι καλά, είναι η σύνδεση με ένα άλλο πρόσωπο και η αίσθηση ότι είναι εκεί για σένα». «Να πεις τι νιώθεις, να σε ακούσουν, να πάρεις μία άλλη άποψη» […] «όταν είμαστε αγχωμένοι, το σώμα δέχεται πίεση, υπάρχει άγχος, η καρδιά πιέζεται, γερνάς γρηγορότερα». Και λύνει μία αυτονόητη απορία: «Όλων των ειδών οι σχέσεις μπορούν να δράσουν θετικά», ακόμα και μια σύντομη συνομιλία στο μετρό ή στο σούπερ μάρκετ. 

Στην όλη άσκηση βάζει και ένα ηλικιακό ορόσημο, σημειώνοντας ότι για τους ανθρώπους μετά τα 40 είναι πιο ζωντανή η αίσθηση της θνητότητας, «νιώθουμε ότι έχουμε ήδη διανύσει τα μισά της διαδρομής και αναρωτιόμαστε: έτσι θέλω να ζω τη ζωή μου;». Και τότε «είναι η στιγμή της επαναξιολόγησης, είναι η στιγμή της σημαντικής ερώτησης: Θέλω να συνεχίσω να πορεύομαι με αυτόν τον τρόπο;».

Γνωστοποιεί ότι στην έρευνα του Χάρβαρντ, οι περισσότεροι συμμετέχοντες είχαν μετανιώσει για κάτι: Δεν είχαν περάσει περισσότερο χρόνο με τους ανθρώπους που αγαπούσαν.

Απαντήσεις υπάρχουν και για την τρέχουσα συνθήκη, με την κυριαρχία των social media. Μιλώντας στο CNN, ο Ουόλντιντζερ είπε ότι όσοι τα αξιοποιούν για να διευρύνουν τις επαφές τους, για να επικοινωνήσουν, πράττουν καλώς. Το πρόβλημα εντοπίζεται όταν τα social media γίνονται η εξέδρα απ’ όπου παρακολουθείς τη ζωή των άλλων.

«Οι σχέσεις δεν μας κάνουν χαρούμενους όλη μέρα, κάθε μέρα, γιατί κανείς δεν μπορεί να είναι χαρούμενος όλη μέρα, κάθε μέρα» προσθέτει. «Αυτό που κάνουν είναι να χτίζουν ένα θεμέλιο ευημερίας. Κατασκευάζουν ένα δίχτυ ασφαλείας. Δημιουργούν την αίσθηση ότι έχω ανθρώπους στη ζωή μου όταν τους χρειάζομαι». Και καταλήγει: «Το πιο πολύτιμο πράγμα που μπορούμε να δώσουμε σε κάποιον άλλο είναι η αμέριστη προσοχή μας, αλλά είναι πολύ πιο δύσκολο στις μέρες μας».

Ο Ψυχολόγος Δημήτρης Σταράκης μιλάει για την ευτυχία

Μεγάλη έρευνα του Χάρβαρντ –πάνω στην ανθρώπινη ευτυχία– κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι καλές σχέσεις μπορούν να μας οδηγήσουν σε μία πιο υγιή και ευτυχή ζωή. Πώς όμως μπορούμε να καλλιεργήσουμε τις ανθρώπινες σχέσεις;
Με το να μπορέσουμε να συνειδητοποιήσουμε ποια είναι εκείνα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που έχουν σημασία για εμάς στις ανθρώπινες σχέσεις μας. Για παράδειγμα, μπορεί να διαπιστώσουμε ότι η βαρύτητα των σχέσεών μας δεν εξαρτάται από τον αριθμό τους, αλλά από τη δυνατότητα να έχουμε συχνή επαφή με ένα μικρό κύκλο ατόμων. Άλλος παράγοντας μπορεί να είναι η αίσθηση ότι μπορώ να εκφραστώ με τους άλλους και τα λόγια μου δεν θα αποτελούν στόχο διαρκούς κριτικής. Όλα αυτά και άλλα πάμπολλα παραδείγματα μας δείχνουν ότι οι άνθρωποι χρειάζεται να έλθουν σε επαφή με τον εαυτό τους, προκειμένου να δομήσουν στη συνέχεια σχέσεις που να τους επιτρέπουν να έχουν καλύτερες συνθήκες ζωής.

Κατά πόσο ισχύει το ότι η πανδημία προκάλεσε μία επιδημία μοναξιάς και πώς έχει επηρεάσει τις ανθρώπινες σχέσεις που είναι το κλειδί για την ευτυχία;
Όταν μία πανδημία επιβάλλει τον περιορισμό των κοινωνικών επαφών, τότε έστω και μία μικρή αύξηση της μοναξιάς φαντάζει ως αναμενόμενη, για διάφορους λόγους, όπως ο φόβος της αρρώστιας ή ακόμη και η ανάγκη προστασίας των πιο ευάλωτων ατόμων και κοινωνικών ομάδων. H μετα-πανδημική κατάσταση φαίνεται να βρίσκει τους ανθρώπους να επιχειρούν και πάλι να θεμελιώσουν μία ρουτίνα. Η καθημερινότητα φαντάζει ως αναγκαία συνθήκη για να περιοριστεί το ανεπιθύμητο στοιχείο του αιφνιδιασμού από τα συμβάντα της ζωής και, μέσα σε αυτή, η επαναφορά στις κοινωνικές επαφές είναι μία επιστροφή της φυσικής μας ανάγκης για επαφή.

Μπορείς να βρεις την ευτυχία σε κάθε δυνατό χωροταξικό-γεωγραφικό πεδίο; Έχει τις ίδιες πιθανότητες κάποιος που ζει σε μία πυκνοκατοικημένη περιοχή μίας μεγαλούπολης, με κάποιον που ζει στην εξοχή;
Η ευτυχία είναι κοινωνική έννοια, άλλα ο πυρήνας της είναι άδειος, όπως και ο πυρήνας κάθε λέξης και έννοιας. Τι σημαίνει αυτό; Ότι ο καθένας και η καθεμιά από εμάς θα γεμίσει αυτόν τον πυρήνα με τις δικές του έννοιες. Επομένως, και το ζήτημα της ευτυχίας είναι αυστηρά υποκειμενικό.

Υπάρχει ιδανική ισορροπία μεταξύ εργασίας (υποχρεώσεων εν γένει) και χρόνου «για τον εαυτό μας» – κι αυτό λαμβάνοντας υπόψη ότι δεν περνάει πάντα από το χέρι μας το πώς γίνεται η διαχείριση του χρόνου;
Μου είναι δύσκολο και αμήχανο να δίνω συνταγές για «ιδανική ισορροπία», τη στιγμή που δέχομαι ανθρώπους που φέρνουν τις ατομικές τους αφηγήσεις. Γιατί το λέω αυτό; Διότι η διαχείριση του χρόνου και της αναζήτησης μία ανισόρροπης ισορροπίας (με την έννοια ότι μία τραμπάλα μπορεί να ισορροπήσει ακόμα και όταν δεν υπάρχει οριζοντιοποίηση της από το έδαφος) θα πρέπει να βρεθεί από το ίδιο το άτομο. Πώς; Με την αυτοπαρατήρηση του και τις δικές του συνειδητοποιήσεις. Μέσα από τη θεραπεία, τα άτομα μαθαίνουν να αφουγκράζονται το σώμα τους και τις επιπτώσεις που δέχεται από τους ρυθμούς της δουλειάς και του ελεύθερου χρόνου τους. Έτσι, αναπλάθουν το πρόγραμμά τους, επιχειρώντας να βρουν τον δικό τους ρυθμό.

Η γονεϊκότητα είναι μία διαδρομή προς την αυτοεκπλήρωση, άρα και την ευτυχία; Κι αν δεν θες ή δεν μπορείς να ακολουθήσεις αυτό το μονοπάτι;
Η γονεϊκότητα δεν είναι συνταγή για την ευτυχία, είναι μία πορεία προς μία επιθυμία. Η επιθυμία να γίνει ένα άτομο γονιός σημαίνει ότι επιθυμεί να μπει σε αυτήν τη διαδικασία, με τις όμορφες και τις δύσκολες στιγμές της. Θεωρώ ότι είναι παγίδα να αναζητούμε την ευτυχία μέσω μονόδρομων και ένας μονόδρομος της γονεϊκότητας θα μπορούσε να παράγει το φαντασιωτικό σενάριο ότι η ευτυχία μου εξαρτάται από το αν έχω παιδιά ή όχι. Κάτι τέτοιο ίσως να πλησιάζει την παραλλαγή του συνθήματος «γονεϊκότητα ή βαρβαρότητα». Ένας άνθρωπος ζει καλύτερα όταν βρίσκει προς τα πού επιλέγει να κινηθεί στη ζωή του και όχι όταν θεωρεί ότι θα βρει τη χαμένη Ατλαντίδα στη γονεϊκότητα, στην επαγγελματική επιτυχία, στην κατάκτηση μίας κάποιας επιτυχίας. Αναφέρω συχνά ότι ίσως η τραγωδία του ανθρώπου να είναι τελικά η συνάντηση με αυτό που νομίζει ότι θα του φέρει την ευτυχία, διότι εκεί ακριβώς μπορεί να συνειδητοποιήσει ότι η χαρά ή και η ευτυχία είναι η πορεία προς έναν στόχο και όχι η στιγμή που τον επιτυγχάνει.

Όσον αφορά στις ερωτικές σχέσεις, βρισκόμαστε σε ένα σημείο στο οποίο το ψηφιακό τους σύμπαν (dating apps κ.λπ.) έχει επανακαθορίσει την ουσία και τις ανάγκες τους;
Τα apps προκαλούν μία σύγχυση μέσω της ευκολίας που προσφέρουν. Ήταν αδύνατον η καπιταλιστική συνθήκη της ελεύθερης προσφοράς, και σε αυτόν τον τομέα, να μην επηρεάζει τους τρόπους προσέγγισης των ανθρώπων που βρίσκονται στο ψηφιακό σύμπαν. Έτσι, δεν είναι λίγες οι φορές που οι άνθρωποι νιώθουν το παράδοξο φαινόμενο να «χάνονται» ανάμεσα σε τόσες επιλογές. Αυτό μας αποδεικνύει ότι η ανθρώπινη επιθυμία είναι πέραν από το αν έχω να επιλέξω ανάμεσα σε πολλά προϊόντα (εδώ οι επιλογές για dating), αφού μοιάζει με τη αμήχανη συνθήκη του να βρίσκομαι στο σούπερ μάρκετ και να έχω μπροστά μου τριάντα διαφορετικά σαμπουάν και να χρειάζεται να επιλέξω. Έτσι μοιάζει να αναγεννιέται το δημοφιλές ερώτημα: Τελικά, ζω πιο ήρεμα με την υπερπληθώρα επιλογών, ή εν τέλει «χάνομαι» ανάμεσα σε αυτές;

Αν στη διαδρομή της ζωής μας –ειδικά όταν έχουμε περάσει τα 40 και νιώθουμε ότι διανύσαμε του δρόμου τα μισά– αντιληφθούμε ότι οι προσδοκίες μας αστόχησαν, κάναμε λάθος στα «θέλω» μας, ότι η στρατηγική που ακολουθήσαμε ήταν λάθος, υπάρχει περιθώριο αντίδρασης ή χάσαμε το τρένο; Μπορείς να εκπονήσεις μια στρατηγική ευτυχίας ακόμα κι αργά;
Η ερώτηση μού φέρνει στο μυαλό τα δύο χαρακτηριστικά που προσδίδει ο Φρόυντ στο ασυνείδητο: Είναι άχρονο και δεν γνωρίζει από θάνατο. Θα μπω έτσι στον πειρασμό να απαντήσω ότι ο άνθρωπος, βουτηγμένος αρχικά στην άγνοια των συνειδητοποιήσεων, ξεκινά την πορεία του στη ζωή χωρίς να γνωρίζει τι είναι αυτό που του δίνει κίνητρο. Με αυτήν την έννοια, δεν υπάρχει ενδεδειγμένος χρόνος για να μπορέσει κανείς να κινήσει την επιθυμία του και να μπει σε αυτήν την πορεία. Η ερώτησή σας μου θυμίζει τον 88χρονο Δημήτρη Μουτσαδάκη που πήρε πρόσφατα το πτυχίο του από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και νομίζω ότι αυτό το παράδειγμα της ίδιας της ζωής απαντά τελικά στο αν το πέρασμα του ορίου της ηλικίας των 40 είναι απαγορευτικό για να προσπαθήσουμε να ζήσουμε καλύτερα.

Η Μάρη Γαργαλιάνου, διαπιστευμένη ACC, Life Coach, απαντάει στην ερώτηση: Υπάρχουν συνταγές για την ευτυχία; 

Όχι. Προσωπικά, δεν πιστεύω ούτε σε «συνταγές», ούτε σε αυτούς που τις πουλάνε. Ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και ο καλύτερος τρόπος για να ζήσει ευτυχισμένος είναι απλά ο δικός του. Το μόνο που χρειάζεται είναι να αναρωτηθεί «Πώς θέλω να ζω;» και να φροντίζει καθημερινά να ζει με έναν τρόπο που να τιμά τις αξίες και το όραμά του. Πολλές φορές κοιτάμε γύρω μας και λέμε «Σε τι χάος ζούμε», «Πώς γίναμε έτσι…», «Χώρα είναι αυτή;» και έχουμε την αέναη τάση να κατηγορούμε τους πάντες και τα πάντα. Εύκολος δρόμος θα έλεγα…

Το ζήτημα είναι να δούμε ποιοι είμαστε εμείς σε σχέση με όλα αυτά και κυρίως τι κάνουμε ώστε αν κάτι δεν μας αρέσει, να το αλλάξουμε. Η ευτυχία, όπως και το τι θέλουμε να δούμε να αλλάζει στον κόσμο ή στη ζωή μας, είναι επιλογή και είναι στο χέρι μας. Δεν διδάσκεται, όμως μπορεί κανείς να εκπαιδεύσει τον εαυτό του σε αυτή με το να ζει συνειδητά και κυρίως σε επαφή με το μέσα του. Όσο ψάχνουμε να βρούμε την «κυρία Ευτυχία» κάπου έξω από εμάς και όσο εμμένουμε στα κατηγορώ, τόσο απομακρυνόμαστε από αυτή. Θέλεις να ζήσεις ευτυχισμένος; Γίνε εσύ το παράδειγμα που θες να δεις στον κόσμο. Ξεκίνα να ακούς καθαρά το παιδί μέσα σου, τα θέλω και τις ανάγκες του. Το παιδί αυτό θα σου δείξει τον δρόμο. Το παιδί αυτό, είναι ο δρόμος.