Το Μαουτχάουζεν, ο Θεοδωράκης και το σημαντικότερο μουσικό έργο που γράφτηκε ποτέ για το Ολοκαύτωμα

Ο Αντώνης μού έρχεται στο μυαλό και το «Άσμα Ασμάτων», τώρα που λέτε πως ο Μίκης Θεοδωράκης γεννήθηκε πριν ακριβώς 100 χρόνια. Το στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Μαουτχάουζεν σκέφτομαι, κι εκεί θα σας πάω σήμερα. Εκεί όπου ο Ιάκωβος Καμπανέλλης έζησε τα πιο φριχτά χρόνια της ζωής του, που του άφησαν τις πιο βαθιές πληγές. Εκείνες που στη συνέχεια πήρε ο Μίκης και τις έκανε ένα λαμπρό κόσμημα.

Το Μαουτχάουζεν είναι μόλις δυόμισι ώρες δρόμος νότια από το σπίτι μας, πολύ κοντά στα σύνορα μεταξύ Τσεχίας και Αυστρίας. Λίγο πιο νότια, ξεκινάνε τα πανέμορφα δάση και οι λίμνες της Αυστρίας με τα κουκλίστικα χωριά. Λες και δεν μπορείς να πας στον παράδεισο, αν δεν πάρεις πρώτα μια μυρουδιά από την κόλαση.

Οι πρώτοι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο Μαουτχάουζεν τον Αύγουστο του 1938, μόλις 5 μήνες μετά την προσάρτηση της Αυστρίας στη ναζιστική Γερμανία. Είχαν έρθει από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, όλοι Γερμανοί και Αυστριακοί κατάδικοι, όλοι άνδρες, που έπρεπε να χτίσουν το στρατόπεδο και να οργανώσουν τις επιχειρήσεις στο γειτονικό λατομείο, κάτω από συνθήκες βίας και μεγάλης πείνας. Έναν χρόνο αργότερα άρχισαν να κτίζουν και το δεύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης, λίγα μόλις χιλιόμετρα πιο δίπλα· το στρατόπεδο Γκούσεν.

Και ξεσπάει ο Πόλεμος. Στην αρχική φάση το Μαουτχάουζεν και το Γκούσεν θα ήταν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης με τις πιο σκληρές συνθήκες φυλάκισης και την υψηλότερη θνησιμότητα. Οι κρατούμενοι είχαν ελάχιστες πιθανότητες να επιβιώσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι θεωρούμενοι «υγιείς» υποχρεώνονταν σε σκληρή εργασία, ενώ η ζωή των «άχρηστων» για τα SS ατόμων βρισκόταν σε συνεχή κίνδυνο. Το 1941 τα SS άρχισαν να κατασκευάζουν έναν θάλαμο αερίων, μαζί με κάποιες άλλες εγκαταστάσεις στο Μαουτχάουζεν, με στόχο τη συστηματική δολοφονία μεγάλων «άχρηστων» ομάδων κρατουμένων.

Μια και αρχικά οι κρατούμενοι στο στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν προορίζονταν για να δουλέψουν στα λατομεία της περιοχής, όλος ο πληθυσμός ήταν αποκλειστικά ανδρικός. Στο δεύτερο μισό του Πολέμου, οι ανάγκες απαιτούσαν τη στελέχωση των εργοστασίων βιομηχανίας όπλων, κι έτσι στους κρατούμενους του στρατοπέδου περιλαμβάνονταν πια και γυναίκες. Όλοι μαζί χρησιμοποιούνται ως καταναγκαστικοί εργάτες. Παράλληλα, άρχισαν να δημιουργούνται διάφορα περιφερειακά στρατόπεδα, πιο κοντά στις βιομηχανίες, κι έτσι οι νεοαφιχθέντες πια κρατούμενοι στο Μαουτχάουζεν μεταφέρονται σταδιακά σε αυτά τα μικρότερα στρατόπεδα, ανάλογα με τις ανάγκες εργασίας. Το ίδιο το Μαουτχάουζεν έγινε ένα από τα στρατόπεδα όπου οι άρρωστοι και οι αδύναμοι καταδικάζονται να πεθάνουν.

Από τα τέλη του 1943 οι κρατούμενοι άρχισαν να χρησιμοποιούνται στην κατασκευή υπόγειων εργοστασίων, όπως ήταν εκείνο στο Μελκ, στο Έμπενζεε και στο Σεντ Γόργκεναν ντερ Γκούσεν –όλα στη γύρω περιοχή– και οι συνθήκες εργασίας είναι πια απόλυτα εγκληματικές, αυξάνοντας δραματικά τον αριθμό των θυμάτων.

Ιδιαίτερα γνωστό είναι το Μπλοκ 20, το οποίο ήταν απομονωμένο από το υπόλοιπο στρατόπεδο με ηλεκτρικό συρματόπλεγμα και πέτρινο τοίχο. Οι κρατούμενοι έπρεπε να κοιμούνται στο πάτωμα, τους δινόταν λίγο φαγητό και επομένως δεν είχαν καμια πιθανότητα επιβίωσης. Λόγω της απελπιστικής κατάστασης στο Μπλοκ, περισσότεροι από 500 κρατούμενοι πραγματοποίησαν μαζική απόδραση τον Φεβρουάριο του 1945. Οπλισμένοι με πέτρες, πυροσβεστήρες, κομμάτια σαπουνιού και κάρβουνα, επιτέθηκαν στους πύργους επιτήρησης και πέταξαν υγρές κουβέρτες πάνω από το ηλεκτρικά φορτισμένο συρματόπλεγμα. Το βραχυκύκλωμα που ακολούθησε τους επέτρεψε να πηδήξουν από τον τοίχο του στρατοπέδου. Λόγω της κακής φυσικής τους κατάστασης, πολλοί από αυτούς σύντομα κατέρρευσαν, ενώ άλλοι έπεσαν από τις σφαίρες των φρουρών. 419 άτομα κατάφεραν να δραπετεύσουν. Στη συνέχεια, το κυνηγητό που ακολούθησε, με τη συμμετοχή ακόμα και απλών πολιτών από την περιοχή, αφάνισε έναν σημαντικό αριθμό από αυτούς. Οι σοβαρά άρρωστοι που παρέμειναν στο Μπλοκ 20, δολοφονήθηκαν από τα SS την ίδια νύχτα. Οι κρατούμενοι στο Μπλοκ 20 έμειναν γνωστοί ως ομάδα «Κ».

Στο Μαουτχάουζεν βρέθηκε και ο δικός μας Ιάκωβος Καμπανέλλης, εκεί και ο Αντώνης Κωνσταντινίδης, πωλητής φρούτων από τους Αμπελόκηπους της Αθήνας. Ο Αντώνης με τον αριθμό 75521, που, πριν μείνει στην ιστορία μας, αναγνωρίστηκε από τους ίδιους τους συγκρατούμενούς του. Το θάρρος και η ενσυναίσθηση του Αντώνη δεν ήταν συχνό φαινόμενο ανάμεσα σε ανθρώπους που ζούσαν το μαρτύριο των στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Για τον Αντώνη γράφει ο Καμπανέλλης στο βιβλίο του «Μαουτχάουζεν», ένα βιβλίο ορόσημο της αντιπολεμικής ελληνικής πεζογραφίας. Ο Αντώνης ήταν ένας από τους αιχμαλώτους που έζησαν τη φρίκη της «σκάλας του θανάτου». Της σκάλας που συνέδεε το στρατόπεδο Μαουτζάουζεν με το λατομείο Βίνερ Γκράμπεν. 186 σκαλιά, τα οποία καλούνταν να ανέβουν, μεταφέροντας στα χέρια τεράστια κομμάτια γρανίτη, τα οποία έφταναν πολλές φορές τα πενήντα κιλά, τα αγκωνάρια, όπως τα αναφέρει ο Καμπανέλλης. Συχνά τα αγκωνάρια τους έπεφταν, συνθλίβοντας τα σώματα και τα άκρα όσων ακολουθούσαν, μερικές φορές σκοτώνοντάς τους.

Οι φρουροί των SS επινοούσαν διάφορους διαγωνισμούς, στοιχηματίζοντας για το ποιος κρατούμενος θα έφτανε πρώτος στην κορυφή. Όσοι επιζούσαν από τη δοκιμασία αναγκάζονταν στη συνέχεια να πηδήξουν από την άκρη του στρατοπέδου, καταλήγοντας νεκροί κάτω στο λατομείο. Αυτό το συγκεκριμένο σημείο στην άκρη του στρατοπέδου ήταν γνωστό ως «Το Άλμα με Αλεξίπτωτο».

Ο Αντώνης κάποια μέρα ανέβαινε τα σκαλοπάτια πλάι σε έναν λιπόσαρκο Εβραίο, που με δυσκολία κατάφερνε να προχωρήσει. Όταν κάποια στιγμή η πέτρα γλίστρησε από τα χέρια του Εβραίου, ο Αντώνης, παρά τη ρητή απαγόρευση, θέλησε να τον βοηθήσει. Την ξέρετε σίγουρα την ιστορία, που κατέληξε στον επιτόπου πυροβολισμό του Εβραίου. Κι όταν όλοι αναρωτιόντουσαν πώς γλίτωσε ο Αντώνης, εκείνος απαντούσε: «Χάλασε το μηχανάκι, κι άμα χαλάσει, κλάψ’ τους». Εννοούσε πως η αντίδρασή του να παραβεί τους κανόνες, αποσυντόνισε τον φύλακα των SS. Και συνεχίζει ο Καμπανέλλης στο βιβλίο του: «Το στρατόπεδο απ’ άκρη σ’ άκρη μίλαγε για τον Έλληνα, τον Αντώνη. Τέτοια νέα αναταράζανε το Μαουτχάουζεν. Ήταν σαν μια κρυφή διανομή ελευθερίας».

Η απελευθέρωση ήρθε από τον αμερικάνικο στρατό, πέντε μόλις μέρες μετά την αυτοκτονία του Χίτλερ στο Βερολίνο. Συνολικά, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν και των υποστρατοπέδων στην περιοχή, χάθηκαν γύρω στους εκατό χιλιάδες ανθρώπους, θύματα αυτής της ανείπωτης τραγωδίας. Ανάμεσα στους ελάχιστους φυλακισμένους που επέζησαν, τους εξασθενημένους, αποστεωμένους, φαντάσματα του εαυτού τους, ήταν και ο Ιάκωβος Καμπανέλλης.

5 Αυγούστου 1945, η μέρα χαράς για του επιζώντες στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν

Η «μπαλάντα του Μαουτχάουζεν», ο μουσικός κύκλος που συμπεριλαμβάνει τα τέσσερα συγκλονιστικά τραγούδια «Αντώνης», «Άσμα Ασμάτων», «ο Δραπέτης» και «Όταν τελειώσει ο πόλεμος», όλα σε στίχους του Καμπανέλλη και μελοποιημένα από τον Μίκη Θεοδωράκη, ερμηνεύει μοναδικά στον πρώτο δίσκο, που κυκλοφόρησε το 1966, η Μαρία Φαραντούρη. Η απήχηση του έργου στο εξωτερικό είναι τεράστια. Έχει μείνει στην ιστορία της μουσικής ως το σημαντικότερο μουσικό έργο που γράφτηκε ποτέ για το Ολοκαύτωμα.

Η Σκάλα του θανάτου είχε μπει στο μικροσκόπιο το 2018. Παρά τις αντιρρήσεις των συγγενών των μαρτύρων και των εκπροσώπων της Διεθνούς Επιτροπής Μαουτχάουζεν, η χρήση της σκάλας σταμάτησε να επιτρέπεται από τους επισκέπτες μέχρι πρόσφατα, ενώ συζητιόταν η κατασκευή ενός ανελκυστήρα, ο οποίος υποτίθεται ότι θα παρείχε πρόσβαση χωρίς εμπόδια στον χώρο του στρατοπέδου. Ευτυχώς οι σκέψεις αυτές ακυρώθηκαν. Βέβαια… ναι, μας βγήκε η ψυχή να την κατέβουμε και να την ανέβουμε αυτή τη Σκάλα.

Στη Σκάλα του θανάτου την εποχή του Πολέμου και σήμερα

Αυτή είναι η ιστορία του Μαουτχάουζεν και, όταν την ξέρεις, η επίσκεψη εκεί παίρνει, πιστέψτε με, ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα. Κάθε σπιθαμή της γης που πατάς, δεν μπορεί να μη σε συγκλονίζει. Γιατί εκεί, σε αυτά τα χώματα, σύρθηκαν χιλιάδες αθώοι άνθρωποι, υποχρεώθηκαν να ζήσουν τον απόλυτο εξευτελισμό, έχασαν τη ζωή τους μέσα σε απίστευτα αντίξοες συνθήκες. Μέσα από τα κλειστά παράθυρα των εγκαταστάσεων, καταφέρνει να φτάνει σε μας η μυρωδιά του θανάτου.

Κι όταν στέκεσαι στα πρώτα σκαλοπάτια της Σκάλας με τα 186 σκαλοπάτια, δεν μπορεί παρά να νιώσεις το βάρος τής κάθε πέτρας που κουβάλησαν τα εξασθενημένα σώματα ανθρώπων από όλο τον κόσμο. Νιώθεις το βάρος να σε πλακώνει και σένα και να σου θυμίζει πως ο άνθρωπος δεν μαθαίνει από τα εγκλήματα που διαπράττει. Πως ο άνθρωπος, κάτω από διαφορετικές, κάθε φορά, συνθήκες, επαναλαμβάνει τα ίδια τραγικά λάθη. Και πως επιμένει να χρησιμοποιεί τη λογική, το δώρο του όποιου Θεού, για να εγκληματεί με την πρώτη ευκαιρία απέναντι στον εαυτό του.