Ρήξη εκ των έσω, κατάρρευση ή μετάβαση; Πώς θα μπορούσε να μοιάζει μια αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν;

Στην G7 στον Καναδά, οι διαφορές στην Ευρώπη σχετικά με την αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν δεν θα μπορούσαν να ήταν πιο έντονες.

Ο Γάλλος πρόεδρος, Εμανουέλ Μακρόν, προειδοποίησε κατά της ανατροπής μιας κυβέρνησης «όταν δεν έχετε ιδέα τι έρχεται μετά». Επιμένοντας ότι δεν έχει καμία υπομονή για την ιρανική κυβέρνηση, ο Μακρόν τόνισε ότι είναι στους Ιρανούς να επιλέξουν τους άρχοντές τους.

«Το μεγαλύτερο λάθος σήμερα είναι να επιδιώκεται, μέσω στρατιωτικών μέσων, αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν, γιατί αυτό θα οδηγήσει στο χάος. Κάποιος πιστεύει ότι ό,τι έγινε το 2003 στο Ιράκ [ενάντια στον Σαντάμ Χουσεΐν] ήταν καλή ιδέα; Κάποιος πιστεύει ότι ό,τι έγινε στη Λιβύη την επόμενη δεκαετία [η ανατροπή του Μουαμάρ Καντάφι το 2011] ήταν καλή ιδέα;»

Η αλλαγή καθεστώτος χωρίς σχέδιο είναι στρατηγικό λάθος, είπε ο Μακρόν.

Αντίθετα, ο Γερμανός καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς δήλωσε: «Έχουμε να κάνουμε με ένα τρομοκρατικό καθεστώς εσωτερικά και εξωτερικά. Θα ήταν καλό αν αυτό το καθεστώς έφευγε.»

Ομολόγησε: «Οι αλλαγές καθεστώτος δεν έχουν πάντα οδηγήσει στα αποτελέσματα που επιθυμούσαμε, αλλά έχουμε θετικά παραδείγματα. Στη Συρία, το καθεστώς Ασαντ ανατράπηκε και από τότε υπάρχει μια νέα κυβέρνηση που προσπαθεί να φέρει ειρήνη στη χώρα.»

Παρέλειψε να αναφέρει ότι η αλλαγή κυβέρνησης στη Δαμασκό προηγήθηκε από εννέα χρόνια αιματηρού εμφυλίου πολέμου – δύσκολα ένα παράδειγμα ομαλής δημοκρατικής μετάβασης.

Όπως προειδοποιήθηκαν ο Τόνι Μπλερ και οι ειδικοί για το Ιράκ το 2002 – αλλά αγνόησαν – η απομάκρυνση μιας μακροχρόνιας αυταρχικής κυβέρνησης απελευθερώνει απρόβλεπτες καταπιεσμένες δυνάμεις.

Τουλάχιστον πριν τον πόλεμο στο Ιράκ, υπήρχαν κύτταρα σχεδιασμού για το «μετά» τόσο στο State Department των ΗΠΑ όσο και στο Foreign Office – μόνο που ο σχεδιασμός αφαιρέθηκε από τους διπλωμάτες και παραδόθηκε στο Πεντάγωνο.

Ρήξη εκ των έσω, κατάρρευση ή μετάβαση; Πώς θα μπορούσε να μοιάζει μια αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν;

Στην περίπτωση του Ιράν – μιας χώρας με τεράστια εθνοτική, θρησκευτική, πολιτική και οικονομική ποικιλομορφία – δεν έχει γίνει κανένας δυτικός σχεδιασμός για τις συνέπειες της πιθανής κατάρρευσης του καθεστώτος. Η βαλκανοποίηση είναι πραγματική πιθανότητα. Το Ιράν δεν είναι μια τεχνητή κατάσταση σχεδιασμένη από ξένους διπλωμάτες, αλλά ο φόβος του σεπαρατισμού στοιχειώνει την ηγεσία μιας χώρας όπου οι Πέρσες αποτελούν μόνο το 50 % του πληθυσμού. Περίπου το ένα τέταρτο είναι Αζέροι ή Τούρκοι (συμπεριλαμβανομένου του ανώτατου ηγέτη, Αλί Χαμενεΐ), κι υπάρχουν Μπαλούχ, Κούρδοι, Άραβες, αλλά και μικρότερες ομάδες Εβραίων, Ασσυρίων και Αρμενίων.

Αν γίνει κατάρρευση, το καθεστώς του Μπακού στο Αζερμπαϊτζάν και πολλές κουρδικές ένοπλες οργανώσεις ίσως δουν την ευκαιρία να δημιουργήσουν εθνοτικές περιφέρειες από εδάφη του Ιράν. Πράγματι, η Jerusalem Post έχει προτρέψει τον Μπενιαμίν Νετανιάχου να κάνει μια ομοσπονδιακή Ιρανική λύση στόχο πολιτικής, με το σκεπτικό ότι το Ιράν δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί.

Ούτε υπάρχει έτοιμη εσωτερική οργανωμένη κυβέρνηση σε αναμονή. Τα πολιτικά κόμματα είναι ουσιαστικά απαγορευμένα, πολλές από τις καλύτερες φωνές είτε βρίσκονται στη φυλακή, είτε είναι ηλικιωμένοι, εξόριστοι, υπό κατ’ οίκον περιορισμό ή εργάζονται στα περιθώρια ως δικηγόροι, καλλιτέχνες ή συνδικαλιστές. Οι εξεγέρσεις έχουν κατασταλεί αδίστακτα.

Το κίνημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» του 2022 έγινε διάσημο για την έλλειψη ηγεσίας και άφησε μια πολιτιστική, όχι θεσμική ή ηγετική κληρονομιά. Η επακόλουθη κατάρρευση του δικτύου στήριξής του έδειξε πόσο γρήγορα οι διαιρέσεις μπορούν να υπερισχύσουν έναν κοινό σκοπό.

Η αναγνώριση ενός διαδόχου καθεστώτος στην περίπτωση του Ιράν θα εξαρτηθεί επίσης από το αν θα υπάρξει επανάσταση ή μετάβαση. Αυτό θα εξαρτηθεί από το ποιος θα επιρριφθεί την ευθύνη για μια στρατιωτική ήττα – και πόσο ολοκληρωμένη αυτή θα είναι. Προς το παρόν υπάρχει effet ralliement (εφέ συσπείρωσης γύρω από τη σημαία), στο οποίο το καθεστώς στηρίζεται τονίζοντας την άμυνα του Ιράν και όχι της Ισλαμικής Δημοκρατίας.

Μια επανάσταση πιθανόν θα δει την κατάρρευση της μοναδικής θρησκευτικής δομής διακυβέρνησης του Ιράν με επικεφαλής τον ανώτατο ηγέτη, κληρικό πρόσωπο. Αν ήταν σαφές ότι ο 86χρονος ανώτατος ηγέτης αρνείται κάθε παραχώρηση στο πυρηνικό πρόγραμμα και φαινόταν πως έχει χάσει την επαφή με την πραγματικότητα, θα μπορούσε να απομακρυνθεί είτε από το δρόμο είτε με πιο τακτικό τρόπο από φατρίες στο στράτευμα.

Είναι αλήθεια ότι μεγάλο μέρος της ηγεσίας των Φρουρών της Επανάστασης έχει σκοτωθεί. Αλλά μπορεί να υπάρξουν ανώτεροι αξιωματικοί, επικριτικοί για τη διαφθορά του καθεστώτος και τη διείσδυση της Μοσάντ, που θα μπορούσαν να ηγηθούν μιας εσωτερικής πραξικοπηματικής ενέργειας, εν μέρει για να αποτρέψουν μια πλήρη επανάσταση. Θα μπορούσαν να προσφέρουν ένα πιο κοσμικό, μη ιδεολόγητο, εσωστρεφές – αλλά όχι πιο φιλελεύθερο – καθεστώς. Ένα τέτοιο καθεστώς θα αποδεχόταν ότι η στρατηγική ασφαλείας του Ιράν δεν βασίζεται πλέον σε παραστρατιωτικά σώματα στη Μέση Ανατολή. Με άλλα λόγια, το Ιράν θα γινόταν μια χώρα, όχι ένας σταυροφορικός αγώνας.

Είναι επίσης πιθανό ότι μέσα στον στρατό – όπου υπάρχει η μεγαλύτερη γνώση για τη πραγματική ισορροπία δυνάμεων – ορισμένοι αξιωματικοί γνωρίζουν ότι η παράταση του πολέμου θα προκαλέσει περιττές καταστροφές. Κατά τη διάρκεια του πολέμου με το Ιράκ, το Ιράν υπέστη ανείπωτες απώλειες στις χερσαίες δυνάμεις του, αλλά αυτός είναι ένας αεροπορικός πόλεμος που ήδη έχει χαθεί.

Αν συμβεί κατάρρευση, το πρόσωπο που θα ήθελε περισσότερο να επιστρέψει θριαμβευτικά είναι ο Ρεζά Παλαιβί, ο εξόριστος γιος του τελευταίου μοναρχικού του Ιράν, Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί, ο οποίος ανατράπηκε κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1979. Ο πρίγκιπας έχει αναγνωρισιμότητα ονόματος κι ορισμένοι παλαιότεροι μοναρχικοί θυμούνται τη βασιλεία του Σάχη μέσα από ροζ αποχρώσεις. Περιόδευε στα στούντιο της αμερικανικής τηλεόρασης λέγοντας ότι το καθεστώς είναι στο χείλος της κατάρρευσης και προσφέροντας τον εαυτό του ως πρόσωπο μιας δημοκρατικής μετάβασης.

Ήταν σίγουρος αυτή την εβδομάδα, λέγοντας ότι στοιχεία του καθεστώτος ήδη μιλούν για αποστασία: «Βλέπουμε έναν ηγέτη που κρύβεται σε καταφύγιο σαν αρουραίος, ενώ πολλά ανώτερα στελέχη πετούν μακριά από το Ιράν. Έχω αναλάβει να ηγηθώ αυτής της εκστρατείας μετά από αίτημα των συμπατριωτών μου. Έχω ένα σχέδιο για το μέλλον και την ανάρρωση του Ιράν.»

Αλλά υπάρχουν αμφιβολίες για την κατανόηση του σύγχρονου Ιράν, μιας χώρας που εγκατέλειψε σε ηλικία 17 ετών. Η στενή του σχέση με την ισραηλινή κυβέρνηση, και τα σχεδόν πανηγυρικά μηνύματά του, σε μια περίοδο που αθώοι αμάχοι σκοτώνονταν και ακρωτηριάζονταν από το Ισραήλ, προκάλεσαν φιλική κριτική. Η φυλακισμένη δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων Νασρίν Σοτουδέχ είπε: «Πρέπει να υπερασπιστούμε την ιρανική γη – όχι τα λάθη των ηγετών της.»

Έχουν κυκλοφορήσει φήμες για επείγουσα κυβέρνηση, με συζητήσεις ότι δύο από τους πιο καταρτισμένους ηγέτες του Ιράν, ο πρώην πρόεδρος Χασάν Ροχανί και ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Τζαβάντ Ζαρίφ, θα μπορούσαν να σχηματίσουν έναν συνασπισμό – πιθανώς μαζί με τον πρώην πρόεδρο του κοινοβουλίου Αλί Λαριτζανί.

Ένα άλλο σήμα αλλαγής θα ήταν η απελευθέρωση από τον κατ’ οίκον περιορισμό του πρώην προέδρου Μιρ Χοσέιν Μουσαβί και της συζύγου του, Ζάχρα Ρεχναβαρντ, που βρίσκονται σε κατ’ οίκον περιορισμό από το 2011.

Η Ρεχναβαρντ έχει επικρίνει «το εγκληματικό χέρι και την επιθετική φύση του Νετανιάχου, μέσω χυδαίας παραβίασης όλων των διεθνών κανόνων», αλλά επίσης δήλωσε ως «πατριώτισσα γυναίκα, προειδοποιώ τους ηγέτες να μην αφήσουν τον πόλεμο να γίνει παρατεταμένος και να κάψει τη γη και τον λαό.»

Σε περίπτωση πλήρους πολιτικής κατάρρευσης, η νέα ηγεσία του Ιράν μπορεί να προέλθει από τους πολιτικούς κρατούμενους της φυλακής Έβιν. Σε δηλώσεις από τη φυλακή, ο Μοσταφά Ταζαντέχ, αναπληρωτής υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση Χαταμί (1997–2005), έχει επικρίνει συχνά τον ανώτατο ηγέτη για «το να κλείνει τα μάτια του στην καταστροφική κατάσταση».

Τις τελευταίες μέρες έγραψε: «Ξέρω ότι κάποιες μερίδες του λαού χαίρονται με τις [ισραηλινές] επιθέσεις, γιατί τις βλέπουν ως μοναδικό τρόπο αλλαγής της αποτυχημένης κληρικής κυβέρνησης.»

Πρόσθεσε: «Αλλά ακόμη κι αν ο πόλεμος οδηγήσει σε ένα τέτοιο αποτέλεσμα, το Ιράν θα μείνει στα ερείπια, όπου, πολύ πιθανόν, η καθεστώτικη ανυπαρξία και το χάος θα υπερισχύσουν – αν η χώρα δεν διαλυθεί.»

Ο Ταζαντέχ πρόσθεσε: «Πιστεύω ότι για μια ειρηνική μετάβαση στη δημοκρατία, μπορούμε να απαιτήσουμε το σχηματισμό μιας Συντακτικής Συνέλευσης για την τροποποίηση/αλλαγή του συντάγματος και να πιέσουμε την κυβέρνηση να την συστήσει.»

Το Συντονιστικό Συμβούλιο των Συνδικάτων των Ιρανών Δασκάλων – άλλη μια πιθανή πηγή εναλλακτικής εξουσίας – δήλωσε: «Αποκηρύσσουμε κάθε πολεμοχαρή πολιτική, είτε από την ιρανική κυβέρνηση είτε από άλλες περιφερειακές κυβερνήσεις, και δηλώνουμε ότι ο πόλεμος δεν είναι ούτε ευλογία ούτε ευκαιρία, αλλά μάλλον καταστροφή.»

Το αντιπολεμικό μήνυμα έρχεται επίσης από γυναίκες στην Έβιν.

Η Ανίσα Ασάντολαχι, η Ναχίντ Χονταζού και η Νασρίν Χαζρατζαβάντι, σε κοινή τους επιστολή αυτή την εβδομάδα, είπαν: «Ούτε ο ιρανικός λαός ούτε άλλοι λαοί θέλουν πόλεμο. Καταστροφικοί και καταστροφικοί πόλεμοι επιβάλλονται σε κυβερνήσεις, ρίχνοντας την ύπαρξη χιλιάδων αθώων ανθρώπων στην απόλυτη σιωπή, τον βασανισμό και την φτώχεια.»

Η Νάργκες Μοχαμαντάντι, η βραβευμένη με Νόμπελ Ειρήνης του 2022, έχει υποστεί διώξεις για την αντιπολιτευτική της στάση, αλλά περιφρόνησε την έκκληση του Τραμπ για 10 εκατ. ανθρώπους να εκκενώσουν την Τεχεράνη. Είπε στο BBC: «Πιστεύω βαθιά ότι η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ελευθερία δεν μπορούν να έρθουν μέσα από τη βία και τον πόλεμο.»

Τελικά, αν οι δομές καταστολής διαλυθούν, όλα θα εξαρτηθούν από τους ίδιους τους Ιρανούς. Πολλοί Ιρανοί μισούν το καθεστώς – για διάφορους λόγους – αλλά εξίσου μισούν όσα κάνει το Ισραήλ.

Οι Ιρανοί λένε ότι αισθάνονται εγκλωβισμένοι σε έναν πόλεμο που δεν είναι δικός τους, περιμένοντας τον θάνατο αυτών που δεν τους έφεραν τίποτε παρά σιωπή, βασανιστήρια και φτώχεια.

Αλλά οι Ιρανοί λένε επίσης ότι είδαν τι έκανε το Ισραήλ στη Γάζα, και δεν θέλουν η Τεχεράνη να γίνει μια άλλη Γάζα.

Πηγή: Guardian