Υπάρχει συνταγή για να γίνει κάποιος συγγραφέας; Τι σηµαίνει η «Τέχνη της γραφής»; Τι σηµαίνει διδάσκω µυθιστόρηµα; Με αφορµή τη συµµετοχή της στα σεµινάρια του ΙΑΝΟS, η Ρέα Γαλανάκη λύνει τις απορίες.
Το ’75 εκδόθηκε η πρώτη σας ποιητική συλλογή, το ’89 το πρώτο σας µυθιστόρηµα. Εκεί, στην αρχή, νιώσατε την ανάγκη ενός δασκάλου να σας µάθει την τέχνη;
Είχα έναν εξαιρετικό φιλόλογο, τον Μενέλαο Παρλαµά, στο Λύκειο Κοραή του Ηρακλείου Κρήτης όπου µεγάλωσα. Ήταν πνευµατική προσωπικότητα, ένας εµπνευσµένος άνθρωπος. Στην τελευταία τάξη µάς έκανε ένα µήνα Σολωµό, ένα Μακρυγιάννη, ένα Ερωτόκριτο, είχε φέρει στην τάξη ένα µαγνητόφωνο µε µποµπίνες και ακούσαµε το Άξιον Εστί – και όλα αυτά το ’65. Για µένα υπήρξε καθοριστικός. Είχε διακρίνει πως είχα, ας πούµε, λογοτεχνικό ταλέντο, κυρίως µέσα από τις εκθέσεις µου, και µε έσπρωχνε προς τα εκεί.
Τι σηµαίνει ταλέντο;
Για µένα είναι η δουλειά. Μπορεί ένα κοµµάτι να το γράψω και 13 φορές. Ακόµα και µια επιστολή να γράψω, δεν πρόκειται να ικανοποιηθώ αν δεν τη γράψω τρεις φορές. Είναι ένας κανόνας που τον έµαθα από το δάσκαλο που προανέφερα. Αν χωράφι είναι το ταλέντο, για να καρπίσει θέλει πάρα πολλή δουλειά. Για κάθε βιβλίο µου χρειάζοµαι 4 µε 5 χρόνια, όχι καθηµερινής ενασχόλησης, αλλά τόσο χρειάζοµαι. Και µου έχει τύχει στη διάρκεια που δούλευα ένα µυθιστόρηµα να εκδοθεί ένα άλλο µε το ίδιο θέµα. Το παράτησα, φυσικά. Είναι από τις φυσικές θεοµηνίες που καταστρέφουν το χωράφι σου. Επιπλέον, ταλέντο είναι να είσαι ευαίσθητος απέναντι στο λογοτεχνικό κείµενο και να µπορείς να γράψεις µ’ έναν τρόπο διαφορετικό – πιο ευαίσθητο, πιο συγκροτηµένο, να µπορείς να φτάσεις σ’ ένα βάθος.
Επειδή η ευαισθησία έχει ταυτιστεί µε κλαµένες ηρωίδες και δακρύβρεχτα ερωτικά δράµατα, µήπως πρέπει να την ορίσετε;
Φυσικά και δεν την ταυτίζω. Μιλάω για την ευαισθησία στη λογοτεχνική διαχείριση. Να καταλαβαίνεις τα κλειδιά του κειµένου και να βρίσκεις τα αντικλείδια. Είναι και ο τίτλος των σεµιναρίων µου στον IANO: «Μυθιστόρηµα: Κλειδιά και αντικλείδια». Ο συγγραφέας κλειδώνει µε διάφορες τεχνικές το κείµενό του και ο αναγνώστης µπορεί να ξεκλειδώσει κάποια απ’ όλα τα κοµµάτια – αν έχει την αναγνωστική εµπειρία θα γίνει πολύ πιο εύκολα. Αυτό προϋποθέτει να έχει διαβάσει πολλά βιβλία. Και για να γίνει επίσης ένας συγγραφέας καλός, πρέπει να έχει διαβάσει πάρα πολύ.
Πιο πριν αναφέρατε Μακρυγιάννη, Κορνάρο… ∆εν είχαν διαβάσει τόσο…
Είναι άλλες εποχές σήµερα. ∆εν µπορούµε να προσποιούµαστε τους αυθόρµητους πάρα πολύ, αφήστε που στο µεταξύ έχει προστεθεί τόση σκέψη. Το σίγουρο είναι πως δεν φτάνει ένας καλός δάσκαλος –από το µάθηµα του φιλόλογου που ανέφερα, ζήτηµα να βγήκαµε δύο συγγραφείς– ούτε τα πολλά βιβλία που έχεις διαβάσει για να γίνεις συγγραφέας, πόσο µάλλον καλός.
Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, µε τον οποίο συνεργαστήκατε στο σενάριο της «Άλλης θάλασσας», λέγεται πως έκανε πάντα µια ταινία. Ισχύει για εσάς αυτό;
Λέγεται αυτό για πολλούς, αλλά δεν νοµίζω πως ισχύει στην περίπτωσή µου. Το δέχοµαι µόνο γιατί στην πραγµατικότητα ο καλλιτέχνης, και όχι µόνο ο συγγραφέας, ασχολείται µε τα ίδια προβλήµατα που τον απασχολούν µέσα του. Αυτά βγαίνουν και δηµιουργούν τα στοιχεία που τον κάνουν αναγνωρίσιµο.
Για σας η συγγραφή είναι μια μοναχική εμπειρία ή συζητάτε την περίοδο της συγγραφής;
Ακραία μοναχική. Δεν θα μπορούσα, νομίζω, να συνεργαστώ με κανέναν άλλο για να γράψουμε από κοινού. Θέλω να έχω την πλήρη εποπτεία –αυτό που λένε παντογνώστης συγγραφέας–, αν και μέσω της συγγραφής αναζητώ τη γνώση.
Εδώ συνηθίζουµε να χρησιµοποιούµε την έκφραση «η τέχνη της γραφής» και όχι «η επιστήµη». Γιατί;
Όλα παίζουν. Όταν χρησιµοποιούµε τον όρο «τέχνη» είναι και σωστό, αλλά και από την άλλη περιορισµένο. Αφήνει περιθώρια όµως να διατυπώσεις ορισµούς. Μου αρέσει ο ορισµός του Ταµπούκι «η λογοτεχνία είναι νοµάδας, όχι µόνο επειδή µας ταξιδεύει σε τόπους, αλλά επειδή µας ταξιδεύει στην ανθρώπινη ψυχή». Να µου επιτραπεί να συµπληρώσω… µας ταξιδεύει στο χρόνο. «Και οι νοµάδες» συµπλήρωσε, «καµιά φορά σταµατάνε σε µια όαση σε ένα παζάρι. Αυτό το σταµάτηµα ας το πούµε βιβλίο». Η λογοτεχνία για µένα πρέπει να διασπά τα όρια που έχουµε στην καθηµερινότητά µας. Με βοηθάει να βλέπω πέρα από τις αγκύλες της καθηµερινής ζωής – που είναι απαραίτητες στη ζωή. Μου αρέσει να παραβιάζω τα όρια του άσπρου-µαύρου, νεκρός-ζωντανός, άνδρας-γυναίκα. Φτάνει να θυµηθούµε τα φαντάσµατα µε τα οποία έχουµε µιλήσει στη λογοτεχνία…
∆είτε τον εαυτό σας ως φάντασµα. Σε ποιου συγγραφέα την πλάτη θα θέλατε να έχετε σκύψει για να δείτε πώς δουλεύει;
Σίγουρα στον Μάρκες, στη Γιουρσενάρ, µια περίοδο µου άρεσε εξίσου πάρα πολύ… Είναι πολλοί, αν και έχω καταλήξει σε µερικούς… Πάντως το δίτοµο βιβλίο του Ανταίου Χρυσοστοµίδη «Οι κεραίες της εποχής µας» καλύπτει την περιέργειά µου, µε έχει συναρπάσει. Οι συζητήσεις του µε τους συγγραφείς είναι ένας θησαυρός και νοµίζω πως αυτό το βιβλίο πρέπει να είναι κάτω από το µαξιλάρι του καθενός από εµάς που αγαπάµε τη λογοτεχνία. Όσο έµπειρος και να νιώθει κανείς δεν παύει να είναι µαθητής. Και φυσικά σεµνός – για πιο λόγο να είµαστε επαρµένοι;
Θα διδάξετε, όµως. ∆εν απαιτεί µια σιγουριά η διδαχή;
Προσωπικά, και στα σεµινάρια που θα δώσω, πρώτα απ’ όλα θα πω πως ό,τι ακούσουν έχει να κάνει µε τη δική µου άποψη και µόνο. Με το «κατ’ εµέ». Αν δίδασκα πριν από πολλά χρόνια θα ήµουν διαφορετική. Σήµερα νιώθω πιο ώριµη γιατί στο µεταξύ έγραψα περισσότερα βιβλία, και αυτά πιστεύω πως σου επιστρέφουν πράγµατα. Η τέχνη του γραψίµατος είναι ένα µεγάλο πεδίο ελευθερίας και παραβίασης. Πρέπει να έχουµε γνώσεις, όρια, και να τα έχουµε εµπεδώσει προκειµένου να πάµε πιο κάτω. Πάντως το συνταγολόγιο δεν έχει σχέση µε το γράψιµο.
Έχει όμως αναγνωριστεί πως υπάρχει συνταγολόγιο σχετικό με την κατασκευή ενός μπεστ σέλερ ή ενός αστυνομικού μυθιστορήματος. Ναι, υπάρχουν συμβάσεις στο αστυνομικό, αλλά υπάρχουν και ρήξεις. Το μπεστ σέλερ είναι για μένα η άρνηση της λογοτεχνίας ή μάλλον η προσπάθεια κατασκευής του είναι η άρνηση. Πάντως σέβομαι όποιον προσπαθεί να γράψει, ακόμα και μπεστ σέλερ. Με τη διαμεσολάβηση έχω πρόβλημα. Το πώς αντιμετωπίζεται από τις λίστες ευπώλητων, τις εφημερίδες κ.λπ. Πάντως μηχανισμοί υπάρχουν και στην κατασκευή του μυθιστορήματος, και αξίζει να τσιμπολογήσεις από αυτούς μέχρι να βρεις το δικό σου δρόμο. Πρέπει κάποιος να τους γνωρίσει, το πώς θα τους διαχειριστεί είναι το θέμα.
Με τα µαθήµατα εσείς θα δώσετε σ’ έναν που έχει ήδη µπει στο δρόµο του «νοµάδα» µια βοήθεια. Σε αυτόν όµως που δεν έχει µπει υπάρχει ο κίνδυνος να τον µετατρέψετε σε δικό σας… παπαγάλο.
Μπορεί να µιλήσω για τις δικές µου τεχνικές που τις ξέρω καλύτερα, αλλά θα µιλήσω και για τις τεχνικές και άλλων συγγραφέων, κυρίως όσων µου αρέσουν. Και όλα αυτά µέσω των παραδειγµάτων. Τα σεµινάρια δεν αφορούν αναγκαστικά κάποιον που θέλει να γίνει συγγραφέας, αλλά και κάποιον που θέλει να διευρύνει τις γνώσεις του. Όµως, πιστεύω πως κάποιος που θα έρθει εδώ, οφείλει να έχει απαντήσει πρώτα στο γιατί έλκεται από τη λογοτεχνία. Να έχει ψάξει µέσα του.
Αυτό προϋποθέτει και πως ο δάσκαλος, εσείς στην προκειµένη περίπτωση, έχετε αυτογνωσία του ποια είστε για να το ζητάτε και από τους µαθητές σας.
Nιώθω πολύ ανασφαλής, κι ας αισθάνοµαι πως έχω ένα πιο σίγουρο βηµατισµό, ως επαγγελµατίας. Προσωπικά είµαι σε µια ανοιχτή διαδικασία µε τον εαυτό µου. Έχω καταλήξει σε κάποια συµπεράσµατα, αλλά έχουν ανοιχτεί και νέες ερωτήσεις που περιµένουν απάντηση.
Το καλός συγγραφέας δεν σηµαίνει απαραίτητα και καλός δάσκαλος.
Σίγουρα, όχι. Μ’ εµένα απλά συµβαίνει το εξής. ∆ύο αποσπάσµατα µυθιστορηµάτων µου (σ.σ. από τα «Ελένη ή ο κανένας» και «Ο Βίος του Ισµαήλ Φερίκ Πασά») βρίσκονται σε βιβλία της Μέσης Εκπαίδευσης. Πάρα πολύ συχνά πηγαίνω και µιλάω στα σχολεία κι έτσι έχω δουλέψει πάρα πολύ σε αυτό. Υπολογίστε και άλλα σεµινάρια, λέσχες ανάγνωσης… Μόνο που αφορούσε το δικό µου έργο. Η πρόκληση, εδώ είναι, που θα µιλήσω και για έργα άλλων, τα έργα των οποίων µου αρέσουν.
Καθόλου δεν θα αναφερθείτε σε κακό δείγμα, κατά τη γνώμη σας, γραφής;
Αν χρησιμοποιήσω, θα το κάνω ανώνυμα.
Γιατί πάντα εσείς οι συγγραφείς φοβάστε να µιλήσετε αρνητικά για το έργο κάποιου άλλου δηµοσίως;
Μιλώντας για µένα, γιατί σέβοµαι τη δουλειά του. Και γιατί µπορεί να µη µου πηγαίνει/αρέσει, αλλά διόλου απίθανο να αρέσει σε κάποιον άλλο. Με τη διαµεσολάβηση έχω πρόβληµα, που χαρακτηρίζει για παράδειγµα τη ροζ λογοτεχνία ως γυναικεία λογοτεχνία.
Είµαι σίγουρος πως δεν θα πείτε ποτέ σε κάποιον «παιδί µου δεν κάνεις εσύ για συγγραφέας». Θα το σκεφτείτε όµως;
(γελάει) Να σας πω κάτι; Εγώ πιστεύω σ’ αυτό που έχει γράψει ο Καβάφης «Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι…». Τόσο καλό και παρηγορητικό, κι εγώ έχω ακουµπήσει πάνω του ανασφάλειές µου…
Η Ρ. Γ. θέλησε να φωτογραφηθεί μπροστά στα καμένα κτίρια του «Αττικόν-Απόλλων» για λόγους που θα αποκαλυφθούν την Άνοιξη
Info: Η Ρ.Γ. θα διδάξει στα σεμινάρια δημιουργικής γραφής που διοργανώνει ο ΙΑΝΟS. Για πληροφορίες ergastiria@ianos.gr, 210 3217929
22°
