Τα επετειακά αφιερώματα σε διανοητές, ιδίως μετά θάνατο, είναι συνήθως ογκώδη και βαρετοί τόμοι, όπου διάφοροι, συνήθως πανεπιστημιακοί, γράφουν συνήθως περισπούδαστα και βαρετά πράγματα. Ευτυχώς το βιβλίο «Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας», αφιέρωμα στα είκοσι χρόνια από το θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη, που κυκλοφόρησε μόλις από τις εκδόσεις «Κριτική» (σελ. 200, €12), δεν είναι τέτοια περίπτωση. Είναι ακριβώς το αντίθετο.
Πρώτα πρώτα, πρόκειται για τη σχεδόν αποκλειστική δουλειά ενός μόνο προσώπου, της χαλκέντερης δημοσιογράφου κ. Τέτας Παπαδοπούλου, που έχει συγκεντρώσεις εδώ «καστοριαδικές» της εργασίες από την «Ελευθεροτυπία», το «Παρασκήνιο» της ΕΤ1 και το «Αντί», κάνοντας μέχρι και τις μεταφράσεις (μόνο σε δυο κείμενα έχουν συμβάλει άλλοι μεταφραστές, ο κ. Στάθης Γουργουρής στου μαθηματικού Άκι Ορρ και η κ. Τέσσα Χατζηγιάννη στη συζήτηση του Καστοριάδη με το συγγραφέα Οκτάβιο Παζ). Δεύτερο, είναι η επανέκδοση ενός πολύ πετυχημένου και από καιρό εξαντλημένου βιβλίου, που είχε ευτυχήσει, παλιότερα, να κάνει έξι εκδόσεις, στο οποίο τώρα υπάρχουν λίγες γλωσσικές αλλαγές, μια και το παλιότερο υλικό του έρχεται από το μακρινό 1987. Τρίτο, το βιβλίο είναι ευσύνοπτο κι ευκολοδιάβαστο, 200 σελίδες μικρού σχήματος και μεστές σε περιεχόμενο. Τέταρτο –και το σημαντικότερο– το σύνολο είναι σα να γράφτηκε χτες, σαν ο Καστοριάδης να μιλάει για τη σημερινή Ελλάδα, την κρίση της, τις εμμονές μας, τη στραβοκεφαλιά και την εθελοτυφλία μας.
Το βιβλίο αποτελείται από ένα προλογικό σημείωμα, τρία κύρια μέρη, ένα επίμετρο κι ένα χρονολόγιο της ζωής του διανοητή. Το πρώτο από τα τρία μέρη τιτλοφορείται «Λόγος άμεσος» και συντίθεται από δύο μεγάλες συνεντεύξεις που ο Καστοριάδης παραχώρησε στη γράφουσα, η πρώτη μάλιστα είναι αυτή που έδωσε τον τίτλο στο βιβλίο. Το δεύτερο επιγράφεται «Λόγος ίδιος» και συναρμόζεται από την εκτεταμένη διάλεξη «Οι τέσσερις λέξεις» (Φαντασία, Φαντασιακό, Δημιουργία, Αυτονομία) και τέσσερις ακόμα συνεισφορές του Καστοριάδη, από τις οποίες η μία μεταθανάτια. Το τρίτο ονομάζεται «Λόγος των άλλων» και απαρτίζεται από εννιά κείμενα άλλων διανοητών, επιστημόνων, πολιτικών κ.λπ. για το τιμώμενο πρόσωπο, καθώς και από τη συζήτησή του με τον Οκτάβιο Παζ. Τέλος, το επίμετρο είναι η συνέντευξη του διανοητή στη δημοσιογράφο με το χαρακτηριστικό τίτλο «Ως πότε θα ρίχνουμε την ευθύνη στους άλλους;».
Ο Κ. Καστοριάδης (1922-1997) ήταν μια μοναδική φυσιογνωμία: Κωνσταντινουπολίτης, μέλος της ΟΚΝΕ του ΚΚΕ και στη συνέχεια τροτσκιστής, απόφοιτος Νομικής με σπουδές Φιλοσοφίας του Δικαίου στην Αθήνα, μόνιμος κάτοικος Παρισιού από το 1945, επικριτικός απέναντι στο σταλινισμό, συνιδρυτής της ξακουστής πολιτικής ομάδας «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» και του ομώνυμου περιοδικού –που αργότερα άλλαξε σε «Αυτονομία ή βαρβαρότητα»– μελετητής του «Μάη του ’68» που τον έζησε από πρώτο χέρι, οικολόγος, ψυχαναλυτής, οικονομολόγος, φίλος της Αρχαίας Ελλάδας και επικριτής του Βυζαντίου, εισηγητής της περίφημης «φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας» (και του ανάλογου σπουδαίου βιβλίου), πανεπιστημιακός, εχθρός κάθε αυθεντίας και κάθε θρησκευτικότητας, εμμανής με την ελευθεριακότητα, παραγωγός δικής του σκέψης, συγκεραστής ποικίλων ρευμάτων, σημείο αναφοράς στη δυτική σκέψη – και ποιος ξέρει πόσα άλλα.
Ρώτησα την επιμελήτρια του βιβλίου τι άνθρωπος ήταν ο Καστοριάδης. Κι αυτή, που τον είχε συναναστραφεί αρκετά στις πολύωρες συναντήσεις τους μού απάντησε τα εξής:
«Λάτρευε τη θάλασσα. Κολυμπούσε υπέροχα, χανόταν στα βαθιά, ήταν δεινός κολυμβητής. Όσο λάτρευε τη θάλασσα, άλλο τόσο λάτρευε τη μουσική. Έπαιζε πιάνο. Δεν θα πρέπει να υπήρξε ημέρα στη ζωή του που να μην άκουγε μουσική, έστω για λίγο. Στην επαφή του με τους άλλους φαινόταν το χιούμορ του. Είχε ζεστασιά, ταυτόχρονα με ανεξάντλητη ζωτικότητα και ενέργεια. Αυτά τα χαρακτηριστικά του ήταν φανερά ακόμη κι αν τον γνώριζε κανείς πολύ λίγο. Στις συζητήσεις και συνεντεύξεις του δεν περιφρονούσε, ούτε απέφευγε να απαντήσει και στις πιο απλοϊκές ερωτήσεις που του έθεταν. Στεκόταν, άκουγε με προσοχή και απαντούσε χωρίς βιασύνες».
Σκέφτομαι πόσο τυχερή ήταν η κ. Παπαδοπούλου που τον γνώρισε– κι ευτυχώς ξανάβγαλε τούτο το βιβλίο για μας που δεν τον γνωρίσαμε. Γιατί, είτε ξέρει κανείς το έργο, είτε όχι, το συγκεκριμένο τομίδιο δίνει μια πλήρη εικόνα του ανθρώπου και του διανοητή, καθώς από τη μια πιάνει όλες τις ποικίλες πλευρές της σκέψης του (με κορυφαία, νομίζω, τη διάκριση μεταξύ αυτονομίας και ετερονομίας) κι από την άλλη καταγράφει δύσκολες έννοιες με λόγια απλά και κατανοητά, δίχως να μασάει τα λόγια του και λέγοντας πάντα ό,τι θέλει, δίχως «στρογγυλέματα». Ταυτόχρονα, πολύ ενδιαφέρον είναι το πώς αποτιμούν τον Καστοριάδη οι άλλοι κορυφαίοι διανοητές.
Τέλος, έχω τη γνώμη πως το βιβλίο αντενδείκνυται σε κάθε είδους δογματικά άτομα, που θεωρούν ότι ο δικός τους «-ισμός», ο όποιος «-ισμός» τους (χριστιανισμός, μαρξισμός, ελληνοκεντρισμός κ.λπ.) τα έχει πει όλα.
12°
