Σε κάποια πόλη της Σοβιετικής Ένωσης, ένα βράδυ, τέσσερις μαθητές προσέρχονται στο σπίτι της συντηρητικής και εσωστρεφούς δασκάλας τους Έλενας με πρόσχημα να της ευχηθούν χρόνια πολλά για τα γενέθλιά της. Όσο περνά η ώρα όμως αποκαλύπτεται ότι ο πραγματικός λόγος της επίσκεψή τους είναι άλλος: να της αποσπάσουν το κλειδί της αίθουσας όπου φυλάσσονται τα γραπτά των εξετάσεών τους ώστε να μπορέσουν να κάνουν τις απαραίτητες διορθώσεις για να περάσουν στο πανεπιστήμιο ή απλώς για να καλυτερέψουν το βαθμό τους, πράγμα που θα τους είναι απαραίτητο για τη μετέπειτα καριέρα τους. Η αρχική έκπληξη της Έλενας δίνει τη θέση της σε μια σθεναρή αντίθεση και αντίσταση απέναντι στη συνεχή πίεση των μαθητών της. Η κατάσταση οξύνεται συνεχώς, καθώς οι 18χρονοι επιμένουν χωρίς να υποχωρούν έως ότου σταδιακά φτάσουν στα άκρα.
Το έργο είναι γραμμένο στη Ρωσία του 1980, μία μόλις δεκαετία πριν από την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Απαγορευμένο αρχικώς από το καθεστώς, καθώς η συγγραφέας ανήκε στους διαφωνούντες διανοούμενους, επιτράπηκε, όμως, αργότερα με την έλευση της περεστρόικα. Το κείμενο αναφέρεται στις παθογένειες ενός πολιτικού συστήματος το οποίο αγνόησε τις ανθρώπινες ανάγκες προς όφελος των ιδεολογημάτων που οι εκάστοτε πολιτικοί αρχηγοί επέβαλαν. Δημιουργήθηκε έτσι μια εξουσιαστική πυραμίδα, κατ’ όνομα σοσιαλιστική, καθώς στο εσωτερικό της σπαρασσόταν από γραφειοκρατία, ανισότητα και κατάχρηση εξουσίας.
Σταδιακά, η εξουσιαστική αυτή πρακτική κατέκτησε όλα τα κοινωνικά στρώματα μ’ αποτέλεσμα να καταστρέψει και να διαφθείρει τις συνειδήσεις των πολιτών. Η νέα γενιά που ανδρώθηκε μέσα σ’ αυτό το καθεστώς της σήψης, όπως ήταν φυσικό, αδιαφόρησε εντελώς για την ιδεολογία του σοσιαλισμού ενώ απώλεσε ολοσχερώς τη διάθεση για αγώνα για μια καλύτερη κοινωνία. Αντιθέτως «προσαρμόστηκε» στην ισχύουσα τάξη πραγμάτων με μοναδικό στόχο να βρεθεί από την πλευρά των «επιτυχημένων» με κάθε κόστος. Στον αντίποδα, η ιδεολόγος δασκάλα, που αγωνίζεται με αυτοθυσία για μια ιδέα που έχει προ πολλού χαθεί. Έχοντας επίγνωση της πολιτικής και κοινωνικής διαφθοράς, ο αγώνας της τώρα επικεντρώνεται στη διατήρηση και διαφύλαξη της εσωτερικής και προσωπικής συνέπειας απέναντι σε αρχές και αξίες που δεν αλλοιώνονται από πολιτικά συστήματα, αλλά είναι πανανθρώπινες και διηνεκείς: αλήθεια, δικαιοσύνη, εντιμότητα. Ο αγώνας της είναι άνισος αλλά όχι μάταιος.
Το έργο είναι μια ρεαλιστική καταγραφή/ανατομία της παρακμάζουσας πολιτικής και κοινωνικής σοσιαλιστικής πρακτικής, όπως εφαρμόστηκε στη Σοβιετική Ένωση. Κείμενο (Λουντμίλα Ραζουμόβσκαγια) με άψογη δραματουργική δομή, ευφάνταστη πλοκή, το οποίο με την αδιόρατη αλληγορική νύξη του τέλους κατορθώνει να κινητοποιήσει τη σκέψη χωρίς να ακρωτηριάσει το συναίσθημα. Ο λόγος (μτφ. Βικτώρια Χαραλαμπίδου, Ειρήνη Χαραλαμπίδου), διάφανος, ευσύνοπτος και λιτός. Τα σκηνικά και τα κοστούμια (Γιώργος Χατζηνικολάου) προσεγμένα στην ιστορική τους λεπτομέρεια και οι φωτισμοί καίριοι (Αντώνης Παναγιωτόπουλος).
Η σκηνοθεσία (Ελένη Σκότη) αξιοποιεί με αξιοθαύμαστη επάρκεια τη δραματουργική κλιμάκωση των συγκρουσιακών καταστάσεων ενώ αναδεικνύει τις προσωπικότητες και τις σκέψεις των προσώπων αβίαστα. Η Αριέττα Μουτούση (Ελένα Σεργκέγεβνα) κατακτά την όψη της και τη φύση της έντιμης δασκάλας κι εκφράζεται με συνέπεια. Ίσως, η υπερβολική εγκράτεια της μορφής της, δεν συνάδει με την κατεκτημένη σοφία της σκέψης της, η οποία όταν υπάρχει «μαλακώνει» τη φυσιογνωμία λόγω της σιγουριάς που τη διακατέχει. Ο Γιάννης Λεάκος (Βαλόντια) άνετος, επιβλητικός, με επαυξημένη δόση σκηνικής αυτοπεποίθησης. Ο Χρήστος Κοντογεώργης (Βίτια) με φυσικότητα, χωρίς προσποίηση μεταδίδει την εσωτερική του αγωνία ακέραια. Ο Δημήτρης Σαμόλης (Πάβελ) περισσότερο απόμακρος κι εγκρατής ως «διανοούμενος», στερείται νεανικότητας. Η Ηρώ Πεκτέση, (Λάλια) αυθόρμητη κι ανεπιτήδευτη, κερδίζει υποκριτικά με την ειλικρίνειά της στη δύσκολη σκηνή της μετάνοιάς της.
Η σύγχρονη ελληνική κοινωνία παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τις περιγραφείσες καταστάσεις. Η έκβαση των αμφισβητήσεων, κοινωνικών και συνειδησιακών, έχει μέχρι στιγμής αδιευκρίνιστα αποτελέσματα. Ούτε είναι σαφές το ποσοστό των ανθρώπων που είναι διατεθειμένοι, όπως η Έλενα, να «φυλάξουν Θερμοπύλες». Το βέβαιο είναι ότι η «σύγκρουση» πολιτική, κοινωνική και δια-προσωπική, είναι αναπόφευκτη και ως προς τούτο το έργο είναι ένας καλός πλοηγός.
16°
