Bookmorphs: Η έκθεση εικαστικών βιβλίων από την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο εγκαινιάζεται στο Λονδίνο

«Όταν τα βιβλία απειθαρχούν, μετατρέπονται σε εμπειρία». Αυτό είναι το μότο της νέας διαδραστικής έκθεσης, με τίτλο «Bookmorphs: Εικαστικά Βιβλία από την Ελλάδα & το Ηνωμένο Βασίλειο», που παρουσιάζεται στο Ελληνικό Κέντρο, στο Λονδίνο, από τις 14 Οκτωβρίου έως τις 28 Νοεμβρίου 2025. Σε επιμέλεια του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Project 2 Athens, που εκπροσωπείται από την Φιόνα Μουζακίτη και την Δέσποινα Σταύρου, και της εικαστικού, επιμελήτριας και εκπαιδευτικού Χριστίνα Μήτρεντσε, η έκθεση συγκεντρώνει μια ποικιλία καλλιτεχνικών βιβλίων, έργων-βιβλίων, αντικειμένων τέχνης-βιβλίων, περιορισμένων και πολλαπλών εκδόσεων, εφήμερων και περιοδικών από 44 εικαστικούς καλλιτέχνες, επιμελητές, εκδότες και θεωρητικούς από την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο.

Bookmorphs: Εικαστικά Βιβλία από Ελλάδα και Ηνωμένο Βασίλειο

«Ο τίτλος της έκθεσης προέρχεται από́ τον ορό "Bookmorphs" (bōk+μορφ) του Άγγλου τεχνοκριτικού́ Μάικλ Χάμπτον. Τα "Bookmorphs" είναι καλλιτεχνικές μεταμορφώσεις βιβλίων, όπου το ίδιο το αντικείμενο παύει να λειτουργεί μόνο ως φορέας κειμένου και μετατρέπεται σε εικαστικό έργο τέχνης», μας λέει η Χριστίνα Μήτρεντσε.

Τα «Bookmorphs» περιλαμβάνουν συχνά γλυπτική επεξεργασία, κοψίματα, αναδιπλώσεις, προσθήκες υλικών και άλλες τεχνικές που αναδεικνύουν τη φυσική τους υπόσταση. «Η βασική διαφορά ανάμεσα σε ένα εικονογραφημένο λογοτεχνικό βιβλίο και σε ένα "art book" είναι ότι στο πρώτο κύρια σημασία έχει το κείμενο και η εικόνα απλώς το συνοδεύει, ενώ στο δεύτερο το βιβλίο λειτουργεί εξ ολοκλήρου ως έργο τέχνης, δίνοντας έμφαση στη μορφή και στην εικαστική εμπειρία», συνεχίζει η Μήτρεντσε. «Η διαδραστική έκθεση BOOKMORPHS επανερμηνεύει κυριολεκτικά και μεταφορικά τον όρο (bōk+μορφ) ανοίγοντας τα σύγχρονα όρια ορισμού των βιβλίων καλλιτεχνών καθαυτών».

Τι συμβαίνει όταν η αναγνωσιμότητα ενός βιβλίου διαταράσσεται; Η έκθεση «Bookmorphs» καλεί τους θεατές να προσεγγίσουν τα βιβλία μέσα από ανορθόδοξες μορφές «ανάγνωσης»: κρατώντας, αγγίζοντας, ενεργοποιώντας τα. Εδώ, τα βιβλία μεταμορφώνονται σε φορείς μιας μοναδικής, διαδραστικής εμπειρίας, επιτρέποντας στους επισκέπτες να εξερευνήσουν την ανατομία του βιβλίου και να συνδεθούν πιο άμεσα με το περιεχόμενό του.

«Η ιδέα για την πρώτη έκθεση με "artist books" ξεκίνησε το 2015, σε μια συζήτηση που είχα με τη Φιόνα Μουζακίτη», εξηγεί η Δέσποινα Σταύρου. «Σκεφτόμασταν τότε να οργανώσουμε μια καινούργια έκθεση, αλλά θέλαμε κάτι πιο πρωτότυπο από όσα βλέπαμε μέχρι τότε. Μέσα από τις συζητήσεις μας με καλλιτέχνες φίλους και συνεργάτες, ανακαλύψαμε ότι πολλοί από αυτούς είχαν μικρά βιβλιαράκια, ημερολόγια ή αυτοεκδόσεις —ολοκληρωμένα έργα τέχνης— τα οποία όμως δεν είχαν ποτέ εκτεθεί. Είχαν μέσα ζωγραφιές, σκίτσα, φωτογραφίες, ακόμη και μουσική. Όλα αυτά μας φάνηκαν εξαιρετικά ενδιαφέροντα και αποφασίσαμε να τα φέρουμε στο φως. Έτσι, το 2016 οργανώσαμε την πρώτη μας έκθεση, που φιλοξενήθηκε από τον Σύλλογο Αρχαιολόγων. Η ανταπόκριση του κοινού και των ίδιων των καλλιτεχνών ήταν πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι περιμέναμε. Στην Ελλάδα το "artist book" δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο, κι αυτό έκανε την εμπειρία ακόμη πιο εντυπωσιακή.

«Η προσωπική γνωριμία με τα "artist books" προέκυψε κυρίως μέσα από τις επισκέψεις μας στα εργαστήρια των καλλιτεχνών. Εκεί βλέπαμε από κοντά τη δουλειά τους, είτε ζωγραφική, είτε φωτογραφία, είτε μικτές τεχνικές. Συχνά, δίπλα στα έργα αυτά, υπήρχαν και τα καλλιτεχνικά σημειωματάρια τους –ημερολόγια ή προσωπικά λευκώματα– που τα δούλευαν σε βάθος χρόνου, πολλές φορές εξελίσσοντάς τα παράλληλα με την υπόλοιπη δουλειά τους. Αυτό με έκανε να αγαπήσω τα "artist books" και να καταλάβω ποσό ιδιαίτερο μέσο είναι γιατί συνδυάζουν τέχνη και προσωπική αφήγηση με έναν μοναδικό τρόπο».

Η συνεπιμελήτρια της έκθεσης, Φιόνα Μουζακίτη, μας μίλησε και αυτή για την θέση του «artbook» στην ελληνική Ιστορία της Τέχνης: «Η έννοια του εικαστικού βιβλίου δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή στην Ελλάδα, παρότι, εικαστικά βιβλία Ελλήνων καλλιτεχνών υπάρχουν ήδη από τη δεκαετία του 1960, κυρίως τα "livres d’artiste", πρόδρομοι του εικαστικού βιβλίου. Τα πιο γνωστά εικαστικά βιβλία είναι εκείνα του Γιάννη Ψυχοπαίδη από τις δεκαετίες του 1970 και 1980.Παρόλο που έχουν πραγματοποιηθεί σποραδικές εκθέσεις στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη με θέμα το εικαστικό βιβλίο, το κοινό –αλλά και πολλοί καλλιτέχνες– δεν γνωρίζουν το εικαστικό βιβλίο ως μορφή τέχνης.

«Εμείς, το 2018, οργανώσαμε μια μεγάλη έκθεση: "Το Βιβλίο ως Έργο Τέχνης — Contemporary Artists Books 2", στην ΑΣΚΤ, στην Παλαιά Βιβλιοθήκη της Σχολής. Παρουσιάσαμε 100 καλλιτέχνες και περίπου 300 βιβλία. Η έκθεση αυτή πλαισιώθηκε από ομιλίες και workshops και είχε μεγάλη προσέλευση, αποδεικνύοντας ότι τα εικαστικά βιβλία ενδιαφέρουν το ευρύ κοινό. Νομίζω ότι, σιγά-σιγά, το ελληνικό κοινό εξοικειώνεται με τα εικαστικά βιβλία, κυρίως μέσα από τις μικρές καλλιτεχνικές εκδόσεις περιορισμένων αντιτύπων. Αυτή τη στιγμή η έκθεσή μας παρουσιάζεται στην Αγγλία, μια χώρα με μακρά παράδοση στο εικαστικό βιβλίο, με εξαιρετικές συλλογές στο Βρετανικό Μουσείο και σε άλλα μουσεία και ιδρύματα της χώρας, οι οποίες συνεχώς εμπλουτίζονται με νέα έργα. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της έκθεσής μας είναι ότι το κοινό θα έρθει για πρώτη φορά σε επαφή με εικαστικά βιβλία Ελλήνων δημιουργών».

Παρουσιάζοντας μια ευρεία γκάμα τεχνικών και μέσων —ζωγραφική, χαρακτική, σχέδιο, κείμενο, ποίηση, ψηφιακή εκτύπωση, κοπή, βιβλιοδεσία, γλυπτική, ήχο και φωτογραφία— η έκθεση αναδεικνύει τη σωματικότητα και τον πειραματικό χαρακτήρα του βιβλίου ως καλλιτεχνική μορφή. Αναθεωρώντας τη σημασία και την ιστορία του «codex», τα έργα της έκθεσης σχολιάζουν κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά, οικολογικά και ζητήματα φύλου. Οι προσωπικές αφηγήσεις και οι ανατρεπτικές θεματικές επανερμηνεύονται μέσα από τη μορφή του εικαστικού βιβλίου, διευρύνοντας τους τρόπους δημιουργίας, ανάγνωσης και κατανόησης του βιβλίου ως έργου τέχνης.

Η επιλογή των καλλιτεχνών της έκθεσης Bookmorphs

Σχετικά με την επιλογή των καλλιτεχνών που εκπροσωπούνται στην έκθεση η Χριστίνα Μήτρενσε διευκρινίζει: «Ως εικαστικός καλλιτέχνης και επιμελήτρια στο Λονδίνο για μια εικοσαετία, έχω μελετήσει από πρώτο χέρι την εξέλιξη του είδους των "artists books", τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στην Ελλάδα. Ωστόσο, η επιλογή των έργων τέχνης που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση ήταν δύσκολη, καθώς και στις δύο χώρες η μορφολογική εξέλιξη έως και το 2025 είναι τεράστια. Η επιλογή των έργων έγινε με κριτήριο την ποικιλία στην καλλιτεχνική προσέγγιση και τη δυνατότητα των δημιουργών να αναδείξουν τη σύγχρονη εικαστική παραγωγή του είδους αυτού στην Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο.

»Επιδιώχθηκε να υπάρχει αντιπροσωπευτικότητα τόσο ως προς τα υλικά, τις τεχνικές όσο και ως προς τις εννοιολογικές προσεγγίσεις, ώστε να παρουσιαστούν διαφορετικές μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης και η έκθεση να προσφέρει ένα πολυδιάστατο εικαστικό τοπίο. Παρουσιάζονται ποικίλες τεχνικές και μέσα, όπως ζωγραφική, χαρακτική, σχέδιο, γραφή, ποίηση, ψηφιακή εκτύπωση, βιβλιοδεσία, γλυπτική, ήχος, φωτογραφία, με μια ποικιλία εννοιολογικών προσεγγίσεων. Η έκθεση "BOOKMORPHS" αναδεικνύει τα ρευστά όρια του είδους και τον ρόλο της πληροφορίας και της γλώσσας στα βιβλία των καλλιτεχνών, τα οποία συναντώνται στη διασταύρωση των εικαστικών τεχνών και της λογοτεχνίας».

Τα έργα (book-art objects) που παρουσιάζονται στο BOOKMORPHS ακολουθούν τυπικές βιβλιογραφικές αναφορές, παρότι το εικαστικό βιβλίο συχνά διαταράσσει τις συγγραφικές συμβάσεις. Σε μια εποχή ψηφιακής ανάγνωσης και «doom-scrolling», η έκθεση επιδιώκει να διατηρήσει την απτική σχέση με το βιβλίο: ως κείμενο, ως πολυεπίπεδο αντικείμενο και ως διαδραστική μορφή.

H έκθεση Bookmorphs και στην Ελλάδα

«Στα σχέδιά μας εντάσσεται η περιοδεία της έκθεσης και σε άλλα πολιτιστικά κέντρα της Ευρώπης, ιδίως σε χώρες με παράδοση στο εικαστικό βιβλίο, όπου διοργανώνονται τακτικά εκθέσεις αφιερωμένες στο συγκεκριμένο αντικείμενο και φιλοξενούνται σημαντικές συλλογές σε μουσεία και ιδρύματα», λέει η Φιόνα Μουζακίτη. «Σε περίπτωση που η έκθεση παρουσιαστεί στην Αθήνα, θα λάβει διαφορετική μορφή. Θα εμπλουτιστεί με έργα περισσότερων καλλιτεχνών, τα οποία δεν μπορέσαμε να συμπεριλάβουμε λόγω απόστασης και κόστους, και θα θέλαμε η έκθεση να πλαισιωθεί από ένα συνέδριο με θεματικές ομιλίες και παρουσιάσεις γύρω από το εικαστικό βιβλίο, καθώς οι καλλιτέχνες και εκδότες από το Ηνωμένο Βασίλειο που συμμετέχουν στην έκθεση είναι σε μεγάλο βαθμό θεωρητικοί του εικαστικού βιβλίου, με αξιόλογη ερευνητική και συγγραφική δραστηριότητα στο συγκεκριμένο πεδίο. Ελπίζουμε να έχουμε τη δυνατότητα να συνεχίσουμε να προβάλλουμε την πολύπλευρη και αξιόλογη δουλειά των Ελλήνων καλλιτεχνών που δραστηριοποιούνται στον τομέα του εικαστικού βιβλίου στο κοινό εντός και εκτός Ελλάδος».

Συμμετέχουν οι καλλιτέχνες: Ελένη Αγγέλου, Νίκος Αρβανίτης, Ράνια Μπέλλου, David Blackmore, Sarah Bodman, Ισμήνη Μπονάτσου, BOOKEND - Matt Hale & Nick Cash, Μαρία Μπουρμπού, Θόδωρος Μπρουσκομάτης, Jonathan Callan, Νατάσσα Χελιώτη – Νάγκα, Ιωάννα Δελφίνο, Joe Devlin, Άννα Δημητρίου, Stephen Emmerson, SJ Fowler, Michael Hampton, Rowena Hughes, Inscription Journal(Gill Partington, Simon Morris, Adam Smyth), Αντωνία Ηρωίδου, Ελένη Καστρινογιάννη, Πέγκυ Κλιάφα, Αλεξία Κοκκίνου, Γεωργία Κοτρέτσος, Νίκος Κρυωνίδης, Βασιλική Λευκαδίτη, Ελένη Μαραγκάκη, Κυριάκη Μαυρογεώργη, Δέσποινα Μεϊμάρογλου, Χριστίνα Μήτρεντσε, Φιόνα Μουζακίτη, Κική Περιβολάρη, Σταμάτης Σχιζάκης, Ιφιγένεια Σδούκου, Χριστίνα Σγουρομύτη, Δανάη Σίμου, Δημήτρης Σκουρογιάννης, Αννέτα Σπανουδάκη, Νεκτάριος Σταματόπουλος, Δέσποινα Σταύρου, Άρης Στοΐδης, Ευάγγελος Τάσιος, Γιάννης Τζώρτζης, Λεώνη Γιαγδζόγλου.

→ Η έκθεση «Bookmorphs», στο Ελληνικό Κέντρο (16-18 Paddington Street, Marylebone) στο Λονδίνο, θα πραγματοποιηθεί με την οικονομική ενίσχυση του Ιδρύματος Καπετάν Βασίλη & Κάρμεν Κωνσταντοπούλου και την υποστήριξη του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη. Ο κατάλογος είναι μια δωρεά του Ιδρύματος Παναγιώτη & Έφης Μιχελή.