4 καλλιτέχνες για τον δικό τους Ελαιώνα

Εκεί απ’ όπου άλλοτε περνούσαν οι μύστες για την Ελευσίνα και κάρπιζαν μποστάνια και τα λιοχώραφα της Αθήνας, στην καθημαγμένη από την άναρχη εκβιομηχάνιση γειτονιά Μαρκόνι, 41 καλλιτέχνες ερμηνεύουν παλιές και νέες ιστορίες των ανθρώπων και των οικισμών της Ιεράς οδού μέσα από τις μεταμορφώσεις του τοπίου και της ανθρωπογεωγραφίας της περιοχής.

Η έκθεση «Ελαιώνας ’23-Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος», την οποία οργανώνει ο δημοσιογράφος και επιμελητής Δημήτρης Τρίκας –μετά το περσινό του εικαστικό αφιέρωμα στους «Εγκλεισμούς» στο Δρομοκαϊτειο που κέρδισε την προχοχή των φιλότεχνων–, ετοιμάζεται να κλείσει το ταξίδι της στις 26 Νοεμβρίου.

Εντωμεταξύ, όμως, έχει καταφέρει να βάλει στις πολιτιστικές εξορμήσεις μας ξανά και ξανά την περιοχή γύρω από τον σταθμό του Μετρό Ελαιώνας· να μας συστήσει τους ανθρώπους μιας γειτονιάς χωρίς υποδομές, στις οδούς Μαρκόνι και Μαδάρων, οι οποίοι έχασαν και την Ακρόπολη από το… πιάτο τους όταν ξεφύτρωσε λίγα βήματα από τις αυλές τους ένας λόφος από υλικά ασφάλτωσης· να ανοίξει τη συζήτηση με τη συμμετοχή καλλιτεχνών και επιστημόνων για έννοιες όπως το χθόνιο και το ιερό στη σύγχρονη εποχή ή για το πώς θα ήταν μια κοινωνία η οποία θα σχεδίαζε τις πόλεις της με γνώμονα τους κατοίκους και τις ανάγκες τους· και, κυρίως, να «σπείρει» σύγχρονη τέχνη εκεί που δεν το περιμένεις, ανάμεσα σε αποθήκες και συνεργεία αλλά και στο οικόπεδο με τα κοντέινερ της ΣΤΑ.ΣΥ., λίγα βήματα από την αρχαία γέφυρα του Κηφισού.

Τι κρατούν, όμως, από τη συνάντησή τους με την περιοχή τέσσερις γνωστοί καλλιτέχνες που συμμετέχουν στο πρότζεκτ; Ποια τα στοιχεία που κέντρισαν το ενδιαφέρον τους σ’ αυτόν τον μη-τόπο της μεταβιομηχανικής εποχής με τη μακρά κι ενδιαφέρουσα διαδρομή και πώς τα μεταγγίζουν στο εικαστικό έργο τους; Ιδού όσα μας είπαν ο Γιώργος Γυπαράκης, ο Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος, η Ελένη Πανουκλιά και ο Διονύσης Χριστοφιλογιάννης.

Ελαιώνας 2023 – Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος: 4 καλλιτέχνες μιλούν για τα έργα τους

Ο Γιώργος Γυπαράκης για το «Πριν»

Όταν άκουγα για την περιοχή του Ελαιώνα, φανταζόμουν έναν πραγματικό ελαιώνα, κάπου κρυμμένο ανάμεσα σε αποθήκες που θυμάμαι να βλέπω περνώντας.

Οι μορίες ελιές στην αρχαιότητα ήταν οι ελιές που φύτεψε η θεά Αθηνά. Όποιος έκοβε μια τέτοια καταδικαζόταν ακόμα και σε θάνατο. Η νομοθεσία ήταν αυστηρή. Γνώριζαν ότι η ελιά μπορεί να ζει αιώνια, προσφέροντας τη βάση της διατροφής.

Το μετρό πέρασε από εκεί και μαζί του πρόκειται να έλθει ανάπτυξη, όπως παντού, χωρίς να κρατηθεί ο τοποειδικός χαρακτήρας. Προς το παρόν, πάντως, δεν υπάρχει ούτε περίπτερο να εξυπηρετήσει τους λιγοστούς κατοίκους.

Όταν σκέφτομαι την «ανάπτυξη» στην περιοχή μου έρχονται στο νου οι 7000 βελανιδιές που φύτεψε στην πόλη του Κάσελ ο Γιόζεφ Μπόυς. Η ανασύσταση του Ελαιώνα, όπου υπάρχει γη, θα ήταν ένα ζωντανό καρποφόρο μνημείο στον χρόνο.

Το χθόνιο και η ανθρωπόκαινος είναι ένα από τα θέματα που ερευνώ τα τελευταία χρόνια. Με ενδιέφερε πολύ ο ρόλος του Διονύσου. Ο Διόνυσος, ενσαρκωμένος θεός, ζει στη γη πάνω και κάτω από αυτήν και εκφράζει το ανθρώπινο θυμικό, την ανθρώπινη έκφραση σε όλη της την έκταση. Τα δένδρα και οι ρίζες, ως χθόνιοι θεοί που ζουν και αναπτύσσονται πάνω και κάτω από τη γη, γίνονται το υλικό μου.

Το ανθρώπινο συνεχές συγκρατεί το ανθρωπογενές σε ένα συνολικό ρευστό. Ρέει. Η εγκατάσταση «Πριν» (που αποτελείται από κλαδιά και ρίζες, χαλκό και έργα με σινική μελάνη σε βαμβακερό χαρτί) αναζητά την πηγή. Το «πριν» που ονοματοδοτεί το έργο μου στην έκθεση δεν είναι νοσταλγία, είναι ανασκαφή που αναζητά τη ρίζα της «ευγένειας» πριν ακόμα κωδικοποιηθεί, πριν οριστεί ως κώδικας.

Η εμφάνιση του κώδικα ορίζει την αρχή του ανθρωπόκαινου. Η επιτηδειότητα του νέου ανθρώπου να ανάγει το πρωταρχικό του περιβάλλον σε κώδικα ευνοεί τον πολλαπλασιασμό του, από τον πλίνθο και τη γραφή έως το σήμερα που κάθε δευτερόλεπτο ζωής μετατρέπεται σε κωδικοποιημένο σχήμα. Ο νέος άνθρωπος κατασκευάζει μόνος του την αναπαράσταση του κόσμου που μέσα της ζει.

Ο Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος για το «Σταγδιν Λαξ»

Πάντα ο ελαιώνας ήταν ένα απέραντο αποθετήριο. Ένας τόπος που τα πάντα κατρακυλούν και επικάθονται άτακτα στο έλεος μιας εφήμερης αναβολής. Ένα συνονθύλευμα από παρατημένα εργοτάξια, προγραμματικές δηλώσεις και σχεδιάσματα που προσμένουν το ευτοπικό μέλλον, πολύς ιδρώτας από αδιάκοπες φορτοεκφορτώσεις, διαπεραστικοί ήχοι από λάστιχα να αγκομαχούν στην φθαρμένη άσφαλτο για να προλάβουν τις παραδόσεις στα μητρώα των logistic. Μια γη κουρασμένη και ανήμπορη να ρουφήξει τις καιρικές και ανθρωπογενείς εκκρίσεις.

Εντούτοις, όλα όσα συμβαίνουν στις μέρες μας στη δυστοπική επιφάνεια της περιοχής κρύβουν πολλά μυστικά στα χθόνια σπλάχνα αυτής της μυστηριώδους επικράτειας. Αρχαιολογικές και γεωλογικές έρευνες μας τεκμηριώνουν πως στο σημείο αυτό ήταν κάποτε οι εύφορες όχθες του Κηφισού. Το ανεμπόδιστο ποτάμι κουβαλούσε ακούραστα φερτά υλικά και γονιμοποιούσε το υπέδαφος με πλούσιες συγκεντρώσεις σε άργιλο.

Λίγο πιο κάτω στα εργαστήρια του αρχαίου Κεραμεικού, τεχνίτες μορφοποιούσαν περίτεχνα την χωμάτινη ύλη για να δημιουργήσουν αριστουργηματικά αντικείμενα για οικοσκευές και κτερίσματα που σήμερα θα συναντήσουμε στα απανταχού μουσεία της οικουμένης. Αυτά ήταν λίγο πολύ τα συστατικά και η αφετηρία για το έργο με τίτλο Στάγδην Λάξ (αρχαίος όρος για το αυτόματο πότισμα και την πέτρα).

Στο εργαστήριο πλαστικής της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ οι πρωτοετής φοιτητές και φοιτήτριες για να αισθανθούν την φόρμα, τη μάζα, το σχέδιο δημιουργούν αντίγραφα μαρμάρινων θραυσμάτων από το νταμάρι της Πεντέλης με πηλό. Στο τέλος του εξαμήνου οι εργασίες καταλήγουν στα σκουπίδια και έτσι την τελευταία δεκαετία συγκεντρώθηκε ένα τεράστιο απόθεμα από πήλινα, άψητα απορρίμματα.

Η επτά τόνων ξερολιθιά στήνεται σ’ ένα τσιμεντένιο αδιέξοδο-ξέφωτο για να μας μεταφέρει την αίσθηση της μνημειακής μορφής του τύμβου και εκεί αρχίζουν όλα. Το μπεκ του αυτόματου ποτίσματος σε συνδυασμό με το νερό της βροχής μουσκεύει και λιώνει σταδιακά τους λίθους και σύντομα ο σωρός μεταμορφώνεται σε βουνό υπό κλίμακα. Τώρα βλέπουμε τις χαράδρες τις διάβρωσης και τα ρυάκια να διαμορφώνουν αχειροποίητα την αλήθεια ενός οικοσυστήματος που κανένας γλύπτης δεν θα μπορούσε ποτέ να προσομοιάσει. Τα μπάζα έγιναν τοπίο, η λάσπη δεν είναι ενοχλητική, τα τσιμέντα πρασίνισαν. Ευτυχώς, για μια ακόμη φορά, η φύση μας νίκησε.

Η Ελένη Πανουκλιά για το έργο «Ιάχη, ιαχή. Το πέρασμα»

Υπόγεια, στον έναν από τους δύο κεντρικούς θόλους του σταθμού Μετρό του Ελαιώνα, μεταφέρεται οπτικά και ηχητικά η δράση που συνέβη υπέργεια, στο πιο ψηλό σημείο της γειτονιάς Μαρκόνι όπου πραγματοποιείται η έκθεση.

Σε τρεις βιντεοπροβολές παρουσιάζεται η υπερπροσπάθεια δύο ανθρώπων να ανεβούν ένα μεγάλο σωρό από ανακυκλωμένο υλικό απορριμμάτων ασφαλτοποιίας. Μια αέναη επανάχρηση υλικού, όμοια με τη σισύφεια προσπάθεια των ανθρώπων πάνω σε αυτό.

Ο υπόγειος θόλος του σταθμού του Μετρό Ελαιώνας, με την μεγάλη αντήχηση και την ικανότητά του να ενισχύει τον κάθε ήχο που παράγεται μέσα σε αυτόν, επιλέχθηκε ως ο λειτουργικός χώρος για την ηχητική επαναδιατύπωση της δράσης που συνέβη πλάι σε μια αλάνα πλάι στα σπίτια των κατοίκων. Στον θόλο επιτυγχάνεται η ενίσχυση του σιωπηλού, άναρθρου ανθρώπινου ήχου που πηγάζει από την προσπάθεια και το άχθος, έτσι ώστε αυτός ο ήχος να μετατρέπεται σε ιαχή, πολεμική κραυγή.

Η Ιερά Οδός, δρόμος με αλλεπάλληλες χρονικές και υλικές διαστρωματώσεις, είναι πεδίο ανθρώπινης δράσης από την εποχή της νύμφης Ιάχης, ακόλουθου της Περσεφόνης σύμφωνα με τον ομηρικό «Ύμνο στη Δήμητρα», έως αυτούς που συνεχίζουν μέχρι σήμερα να αγωνίζονται επάνω σε αυτή.

Τα απορρίμματα ασφαλτοποιίας, αλλά και οι ανθρώπινες ζωές που στοιβάζονται και δραστηριοποιούνται στον Ελαιώνα στις μέρες μας, τείνουν να γίνουν ταυτόσημα. Κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, όμως, με την ηχητική μεταγραφή που επιχειρείται, επιδιώκεται η συνειδητοποίηση της δύναμης του άχθους του κάθε ανθρώπου, ώστε ο καθένας να κατανοήσει ότι ο αγώνας του είναι η δύναμή του, ότι η πράξη του επηρεάζει και συνδράμει στο πέρασμα που αναζητεί απεγνωσμένα η ανθρωπότητα.

Ο Διονύσης Χριστοφιλογιάννης για τον «Στρατό του Γκούμα»

Ένας βαθύς και συναισθηματικός φόρος τιμής στον κεραμίστα-αγγειοπλάστη Χαράλαμπο Γκούμα είναι η εγκατάσταση που παρουσιάζω. Το έργο αποτελείται από 49 κεραμικά κεφάλια ταύρων, που δημιούργησε ο Γκούμας πριν από δέκα χρόνια, και αναπλέκει τις νεοκλασικές επιρροές με την καλλιτεχνική μου αφήγηση.

Η έμπνευση προήλθε από τη συνάντησή μου με τον ίδιο στον Ελαιώνα. Η επίσκεψή μου στο εργαστήριό του ήταν σαν να ανοίγω την πόρτα σε έναν θησαυρό. Ένιωσα το βάρος της ιστορίας του, την αγάπη για την τέχνη που μεταδόθηκε από τον έμπειρο κεραμίστα παππού του. Η απόφαση να δημιουργήσω αυτό το έργο ήταν σπονδυλωτή και προήλθε από τον θαυμασμό για την πορεία του Γκούμα στην κεραμική επί πενήντα χρόνια.

Στο ευρύτερο πλαίσιο της έκθεσης «Ελαιώνας ’23», η παρέμβασή μου γίνεται σύμβολο του Ανθρωπόκαινου, αντιμετωπίζοντας το βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης στη φύση. Λειτουργεί σαν οπτική αφήγηση, συμβολίζοντας τη δύναμη και την αναβίωση μέσω της πολεμικής εικόνας των κεραμικών κεφαλών ταύρων.

Ο τίτλος «Ο στρατός του Γκούμα» αντικατοπτρίζει την ένταση και το συναισθηματικό βάθος της εγκατάστασης, αιχμαλωτίζοντας τη μεταμορφωτική δύναμη της τέχνης. Το έργο αποτελεί μια περιεκτική εξερεύνηση της εποχής του Ανθρωπόκαινου, ανταποκρινόμενο στον κρίσιμο διάλογο μεταξύ φύσης και ανθρώπου στον Ελαιώνα. Επικοινωνεί με το παρελθόν του Ελαιώνα, αντλώντας έμπνευση από τη γονιμότητα της γης και τη μακρά ιστορία της κεραμικής παράδοσης. Ο «Στρατός του Γκούμα» αποτυπώνει την ανθρώπινη παρουσία ως στρατιωτική δύναμη, με τις κεραμικές κεφαλές να αντιπροσωπεύουν ανθρώπινες πορείες και επιδράσεις στο περιβάλλον.

INFO:
Ελαιώνας ’23-Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος
Σταθμός Μετρό Ελαιώνας, Εργοτάξιο Μετρό-Χώρος ΣΤΑ.ΣΥ (Μαρκόνι 1), Γειτονιά Μαρκόνι (επί των οδών Μαρκόνι και Μαδάρων)
Έως 26 Νοεμβρίου 2023, Παρασκευή-Κυριακή στις 14:30-20:30