Δημήτρη Τρίκα, γιατί να δούμε τα έργα του Ντένις Όπενχαϊμ;

Από την περφόρμανς, το βίντεο και τη φωτογραφία, στο σχέδιο, την γλυπτική και τις εγκαταστάσεις, στη δημιουργική του διαδρομή ο Αμερικανός διάσημος εννοιολογικός καλλιτέχνης (1938-2011) δεν δίστασε να πειραματιστεί με ποικίλα μέσα έκφρασης. Κι αν στα sixties ο Ντένις Όπενχαϊμ μίλησε με τη γλώσσα της σωματικής τέχνης και της land art, στη δεκαετία του ’80 πέρασε στα περίφημα Machine pieces, πριν καταλήξει στα σαρκαστικά και υπονομευτικά του σχόλια μέσα από τη χρήση συμβόλων της παιδικής αθωότητας. Έντεκα επιτοίχια έργα του, σαν αφηγήσεις ενός ρευστού και επικίνδυνου κόσμου, φιγουράρουν αυτό το διάστημα στην καρδιά της Αθήνας. Μια έκθεση που προέκυψε όταν οι άνθρωποι της γκαλερί Roma βρέθηκαν μπροστά τους στο σπίτι ενός συλλέκτη και που, επιπλέον, μας συστήνει τον γνωστό συνάδελφο δημοσιογράφο Δημήτρη Τρίκα σε διαφορετικό ρόλο καθώς επιχειρεί την πρώτη του –και όχι μοναδική– εικαστική επιμέλεια.

Γιατί ξεχωρίζεις τον Όπενχαϊμ ως καλλιτέχνη; Τι σε ιντριγκάρει στη δουλειά του;, τον ρωτώ  και μου μιλά για την πρωτεϊκότητα της γραφής του καλλιτέχνη και τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύει την ανθρώπινη κατάσταση μέσα από γνώριμα στοιχεία που στα χέρια του σημαίνουν διαφορετικά. Τα έργα του «χτίζουν το δυσθεόρατο παλάτι μιας ανεπαίσθητης –και γι’ αυτό τρομακτικής– απειλής, που υπονομεύει αποτελεσματικά τις αρθρώσεις και τον πυρήνα ενός κυρίαρχου συστημικού καταναλωτικού εφησυχασμού και ενός ναρκισσιστικού ατομικισμού που πουλάει ψευδαισθήσεις ασφάλειας, ευημερίας και ανέξοδης ηδονής» μου επισημαίνει.

«Ο Οπενχάϊμ μεσολαβεί ανάμεσα στα έργα και το βλέμμα του θεατή, κρατώντας για τον εαυτό του τον ρόλο του σαμάνου στην εποχή της τεχνολογίας και της θεωρίας της πληροφορίας, και δημιουργεί έναν κόσμο μαγικό, σαν παιδικό δωμάτιο γεμάτο παιχνίδια. Τα γλυπτά και οι κατασκευές του είναι στο ύψος και τα μέτρα του ανθρώπου/θεατή, εκλύουν την αίσθηση της οικειότητας και τον προκαλούν να διαδράσει μαζί τους. Κρύβουν καλά τα μυστικά τους για να τα αποκαλύψουν σε όσους μπορούν και θέλουν να ξύσουν κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων. Εκεί ακριβώς που, αν το κάνουν, θα συναντηθούν με τους εφιάλτες τους. Μόνο που η συνάντηση τότε θα είναι γόνιμα διεγερτική και παραγωγική αφού φέρνει τα δώρα της γνώσης και της κριτικής».

Ποιο είναι το αποτύπωμά του στη σύγχρονη τέχνη;

Ο Όπενχαϊμ είναι απόγονος της μεγάλης χειρονομιακής ζωγραφικής και της σωματοποίησης της ζωγραφικής διαδικασίας, όπως την ανέδειξαν ο Πόλοκ και ο Ντε Κούνιγκ. Έχει προηγηθεί ο Όλντεμπουργκ, έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον με τον τρόπο του το Happening –με καλλιτέχνες σαν τον Ράουσενμπεργκ που από το ’52 συμμετείχε σε ένα πρώιμο συμβάν με τον εξτρεμιστή μουσικό Τζον Κέιτζ στο Black Mountain– και είναι φυσικό να έρθει η ώρα της body art κάπου εκεί στα μέσα και προς τα τέλη της δεκαετίας του ’60. Ο Όπενχαϊμ, έχοντας προφανώς θαυμάσει όλα αυτά που προηγήθηκαν, εντάσσεται αμέσως στο ρεύμα της σωματικής τέχνης, της τέχνης που υπάρχει μέσα από τη χρήση του ανθρώπινου σώματος με διάφορους τρόπους, συνήθως μπροστά στο κοινό. Στο έργο του «Στάση ανάγνωσης για εγκαύματα δευτέρου βαθμού» εξέθεσε επί πέντε περίπου ώρες το γυμνό σώμα του στον ήλιο σε μια παραλία του Λονγκ Άιλαντ, έχοντας το βιβλίο με τίτλο «Πολεμική τακτική» ανοιγμένο πάνω στο στέρνο του, σαν ασπίδα προστασίας. Στη φωτογραφία που τεκμηριώνει το συμβάν βλέπουμε στη συνέχεια τα αποτελέσματα της ηλιοθεραπείας στο υπόλοιπο σώμα που πάσχει πια από έγκαυμα. Ο Οπενχάϊμ συνέχισε χρησιμοποιώντας ακόμα και εκρηκτικά ή δηλητήρια, δηλαδή υλικά εξωκαλλιτεχνικά διερευνώντας, όπως επισημαίνει ο Άλκης Χαραλαμπίδης στο βιβλίο του «Η τέχνη του εικοστού αιώνα» (εκδόσεις USP), τα όρια της τέχνης όσο και τις δικές του σωματικές αντοχές και, φυσικά, έννοιες όπως η ταυτότητα, ο χρόνος, η αστάθεια, η γενετική, φτάνοντας ακόμα και σε μορφές ελαφρού μαζοχισμού.

Το έργο του μας αφορά γιατί μας αφορά η σκέψη που πηγάζει από τη σύγχρονη τέχνη και εμπεριέχεται στη σύγχρονη τέχνη. Μας αφορά, λοιπόν, γιατί είναι τέχνη που σκέφτεται και προκαλεί τον θεατή να σκεφτεί με τη σειρά του ή και εκτός σειράς. Μας αφορά κατά συνέπεια γιατί είναι τέχνη και όχι διακόσμηση…

Από τη land art και τη σωματική τέχνη/περφόρμανς ως τα βίντεο, τις εγκαταστάσεις και τη γλυπτική στο δημόσιο χώρο (που αποτελεί και μια από τις ευρύτερα αναγνωρίσιμες πτυχές της δουλειάς του) ο Ντένις Όπενχαϊμ εκφράστηκε μέσα από μια ποικιλία μέσων θέτοντας ερωτήματα. Υπάρχει κάποια περίοδος της καλλιτεχνικής του διαδρομής που σε ενδιαφέρει περισσότερο, που την διακρίνεις ως ιδιαίτερα καθοριστική, ποια και γιατί; 

Βλέπω και ξαναβλέπω τα βίντεο από την περίοδο της body art, όταν κάποιος/α ζωγραφίζει πάνω στην πλάτη του καλλιτέχνη και ο ίδιος προσπαθεί και ζωγραφίσει σε χαρτί που βρίσκεται μπροστά του το σχήμα που αισθάνεται να «χαράζει» την πλάτη του. Ζωγραφική μέσα από το άμεσο βίωμα του σχήματος πάνω στο γυμνό σώμα, μια πραγματικά ριζοσπαστική ζωγραφική χειρονομία που ταιριάζει γάντι στα ηρωϊκά 60’s και στις αρχές της επόμενης δεκαετίας που αποθεώνει το γυμνό σώμα και τις δυνατότητές του!

Επίσης, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, ο Όπενχαϊμ άρχισε να εργάζεται πάνω στα λεγόμενα Machine works, δηλαδή στην κατασκευή συσκευών μεγάλης κλίμακας, σχεδιασμένων για να γεμίζουν χώρους που μοιάζουν με εργοστάσιο. Εκεί κυριάρχησαν οι ασταθείς δομές σε ανύπαρκτα θεμέλια που άφηναν τα κτιστά του καλλιτέχνη μετέωρα σε έναν κόσμο… ανάποδο, με τα μέσα έξω και τα πάνω κάτω. Έναν κόσμο φαινομενικά παιγνιώδη σαν σουρεαλιστική ποίηση αλλά, στην πραγματικότητα, θραυσματικό, ανισόρροπο, ετοιμόρροπο, αγχωτικό και, εν τέλει, επικίνδυνο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιόδου αυτής το έργο Device to Root out Evil, με μια εκκλησία απ’ αυτές που αργότερα είδαμε στις ταινίες και τη σκηνογραφία του Τέρι Γκίλιαμ, που αντί να κοιτάζει προς τον ουρανό και η βάση της να στηρίζεται στο έδαφος, είναι ανεστραμμένη με τη μύτη του καμπαναριού να αγγίζει το έδαφος και να απειλεί να βυθιστεί στα έγκατα της γης ανατρέποντας κάθε λογική και κάθε παραδοσιακό συμβολισμό.

Στη Roma Gallery παρουσιάζεται ένα σώμα δουλειάς από τη δεκαετία του ’80. Σύστησέ μας τα έργα. Τι χαρακτηρίζει την τέχνη και τους προβληματισμούς του εκείνη την εποχή; 

Ο Γουίλιαμ Μπάροουζ είχε πει κάποτε με τον πηγαίο σαρκασμό του ότι «κανείς δεν μπορεί να κάνει δική του τη ζωή, αλλά κάποιος που κρατάει ένα τηγάνι μπορεί να σκοτώσει» και ο Όπενχαϊμ παίρνει αθώα σημεία της καθημερινής  ζωής και τα μεταλλάσει σε σημασίες θανάτου, αρρώστιας, τρόμου ή απλά βασανιστικής αμφιβολίας. Η διαλεκτική σχέση μορφής και περιεχομένου δημιουργεί έναν νέο διάλογο. Μια άλλη νοηματοδότηση της σχέσης σημαίνοντος-σημαινομένου. 

Για παράδειγμα στο συγκλονιστικό Virus του 1989, μικρά γλυπτά-ομοιώματα του Μίκυ Μάους στηριγμένα σε ένα αλουμινένιο πλέγμα δεν σηματοδοτούν την είσοδο στην διάσημη παιχνιδούπολη ή τη μελωδία της ευτυχίας αλλά συγκροτούν την κυτταρική δομή ενός απειλητικού ιού –πόσο προφητικός αλήθεια! Τα δίπολα αλήθεια-ψέμα, πραγματικότητα-ψευδαίσθηση, ασφάλεια και βεβαιότητα-επικινδυνότητα και ασάφεια, σταθερότητα-ρευστότητα, εμφιλοχωρούν σαν ιοί στους αρμούς που συγκροτούν και συγκρατούν τις «προαιώνιες» δομές και διαρρηγνύουν τις κάθε είδους σχέσεις που θεραπεύουν άτομα και πληθυσμούς. Ο Όπενχαϊμ ζει και σχολιάζει το εδώ και τώρα που είναι το εκεί και αύριο και δείχνει τα περίκλειστα τοπία που μας χαρίζονται φαινομενικά προσιτά, φιλόξενα, παιγνιώδη για να θέλγουν αλλά και να αποκρύπτουν ευκολότερα τα παράσιτα που φέρουν κάτω από την αθώα μορφή- επιδερμίδα τους.

Στο έργο In Thought Bones. From between the Fingers of Fear ο καλλιτέχνης δημιουργεί ένα τοπίο κινδύνου (πολέμου;) κατασκευάζοντας ένα σύμπλεγμα οστών (οστέα ξηρά;) που απολήγουν σε αιχμηρές κάμες –δίκοπα μαχαίρια–, σαν «δάχτυλα του φόβου» που απειλούν τη σκέψη άρα και τη ζωή την ίδια. Κατακλύζουν και διατρέχουν τον αιθέρα ή την επιφάνεια, απειλούν και εκ-φοβίζουν αφού κάθε λόγχη αντιστοιχεί και σε μια πληγή.

Στο 2^nd Generation Image. Zebra το φάντασμα ενός αυτοκινήτου πέφτει από τη κοιλιά μιας ζέβρας. Οι σειρές «δεύτερη γενιά» και «τρίτη γενιά» σχετίζονται με αντικείμενα και ζώα που έρχονται από «αλλού». Είναι μια πρόταση της «μη πραγματικότητας», όπως στην Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων. Τα μεγέθη αντιστρέφονται όπως αντιστρέφονται τα νοήματα. Ο κόσμος από οικείος γίνεται ανοίκειος. Έρχεται το πάνω κάτω και το παιχνίδι, αντί για χαρά, παράγει δυσφορία και την αίσθηση της απειλής. Το ζώο, σύμβολο της φύσης και της ζωής, γίνεται ο δούρειος ίππος στην κοιλιά του οποίου κρύβεται το σαράκι της τεχνολογίας και η φαντασμαγορία της κατανάλωσης.

Πριν πολλά χρόνια ο Μαρσέλ Ντυσάν με την κρήνη του, δηλαδή με μια απλή αλλά ευφυή χειρονομία, όχι μόνον άλλαζε τα όρια της τέχνης αλλά υπονόμευε την κρατούσα επί αιώνες αντίληψη για το Είναι της Τέχνης. Πυροδότησε, δηλαδή, την ατέρμονη μέχρι και τις μέρες μας συζήτηση για την οντολογία της τέχνης. Κάπως έτσι άρχισε η περιβόητη φρασούλα «Μα είναι τέχνη αυτό»;

Ο Όπενχαϊμ με το Waffle maker έρχεται να συνεχίσει το έργο του Ντυσάν και να προβοκάρει το ιδανικό του Homo Sapiens. Κατασκευάζει ένα υπερμέγεθες κεφάλι ανδρός σαν λεκάνη τουαλέτας, ανοιγμένο οριζόντια στο ύψος του εγκεφάλου, έτσι ώστε το όλον να φαίνεται λεκάνη με ανοιγμένο καπάκι. Η αποκάλυψη, που εντείνει τη δυσφορία και την πρόκληση, εμφανίζει μια βάφλα να έχει αντικαταστήσει τον ανθρώπινο νου. Πρόκειται για την κορύφωση της ειρωνείας και της απόρριψης του σύγχρονου πολιτισμού και την εικονογραφία της αποχαύνωσης και του εκμαυλισμού της ανθρώπινης διάνοιας από την κουλτούρα της υπερκατανάλωσης…

Το Coffee Cup. Image Fallout είναι ίσως ένα από τα αιχμηρότερα και πιο σύνθετα σχόλια του καλλιτέχνη, τουλάχιστον στη σειρά των έργων που παρουσιάζουμε εδώ. Πρόκειται για έναν πυκνό σχηματισμό μικρών χρωματιστών κύκλων, σαν αποτυπώματα από φλυτζάνια καφέ, που αρχίζει να διαλύεται όσο απομακρυνόμαστε προς την περιφέρεια του σχήματος. Από το σύνολο των στοιχείων, όπως απλώνονται στην επιφάνεια, αδυνατεί το βλέμμα του θεατή να εντοπίσει ένα κέντρο. Είναι σαν να μην υπάρχει αφετηρία, σημείο στήριξης ή κέντρο βάρους και μοιραία ο σχηματισμός παρουσιάζει σημάδια αποσύνθεσης. Οι μικροί κύκλοι απομακρύνονται χωρίς σχέδιο και χωρίς πυξίδα πορείας. Τα άτομα κινούνται χωρίς έρμα σε φυγόκεντρες πορείες. Είναι άραγε η αναζήτηση της ελευθερίας μακριά από την αγέλη και τον κομφορμισμό της ή η δυστοπία της μοναξιάς και του απόλυτου ατομικισμού, αφού ο ιστός που συνδέει τα μέλη του «οργανισμού» σιγά ή γρήγορα αποσυντίθεται; Έχει ενδιαφέρον να αντιπαραβάλει κανείς την κατασκευή που αντιστοιχεί στο σχέδιο που εξετάζουμε. Μια κατασκευή που αποθεώνει το τυχαίο και επιβεβαιώνει ερωτηματικά, αμφιβολίες και διλλήματα για την διαδρομή και την τύχη ενός φυγόκεντρου και ανερμάτιστου κόσμου. Είμαστε άλλωστε στα 1989. Τα τότε κραταιά τείχη καταρρέουν «εν μια νυκτί» και ο κόσμος αλλάζει «δίχως να κοιτάζει τη δική μας μελαγχολία».

Το παζλ των εικόνων που βγαίνει από τα έργα της έκθεσης συμπληρώνουν κεφαλές σε στάση ανάποδη, που αντί να εκπέμπουν λόγο βγάζουν από το στόμα μικρές ζεστές φλόγες σαν μηχανές (Hot voices), από τρομπέτες που αντί για μουσική απελευθερώνουν ασπόνδυλα φαντάσματα (Spirit-Black Trumpet-painted mask), από αψίδες δοντιών που δεν έχουν τίποτε το ηρωϊκό (Burnt Rainbow), από αεροπλανάκια κόκκινα σαν παιχνίδια που φλέγονται πάνω από στάδια άδεια (Object’s dream off lying terminated by collision) και από ένα τόρσο σαν μνημείο που στέκει στιβαρό αλλά ακρωτηριασμένο και σίγουρα στον αντίποδα του καμένου από τον ήλιο κορμού του ίδιου του καλλιτέχνη στα χρόνια και την φάση της body art…

Σε αυτή την έκθεση παρουσιάζονται επιτοίχια έργα του, κάποια από τα οποία αποτελούν σπουδές για γλυπτά του. Πώς συμπληρώνει την εικόνα μας για τον καλλιτέχνη η δουλειά του σε δύο διαστάσεις, στο σχέδιο;

Η αλήθεια είναι ότι τα επιτοίχια έργα του προοιωνίζονται την ριζοσπαστική, αιχμηρή γλυπτική και τις συναρπαστικές κατασκευές του σπουδαίου δημιουργού αλλά διαθέτουν μια δική τους σφριγηλή αυτονομία. Είναι αυτόφωτα, αυθύπαρκτα έργα που ορίζονται από τη σχεδιαστική τους δύναμη, την στιγματισμένη επιφάνεια από ηθελημένες χρωματικές κηλίδες του εργαστηρίου και την περιπετειώδη σκέψη που αποτυπώνουν στις επιφάνειές τους. Είναι ακριβώς η απαρχή της σκέψης του και είναι η δουλειά του ατελιέ του, ο τρόπος που εκδιπλώνεται η άποψή του για τα πράγματα και τον κόσμο και, σαν τέτοια, η αξία τους είναι αδιαμφισβήτητη. Βέβαια, όταν μιλάς για τα έργα και αντίστοιχα όταν ακούς για έργα που δεν βρίσκεσαι μπροστά τους για να τα βλέπεις, χρειάζεσαι πάντα την δια ζώσης επαλήθευση. Όποιος βρεθεί μπροστά στα δίμετρα ή και μεγαλύτερα έργα που εκτίθενται στην γκαλερί Roma θα βιώσει τη μαγεία τους και τη δύναμή τους και δεν θα χρειάζεται, σε πρώτη φάση τουλάχιστον, τα πολλά λόγια.

Σε γνωρίζουμε ως δημοσιογράφο και πλέον σε βρίσκουμε να επιμελείσαι μια εικαστική έκθεση. Τι «πυροδότησε» αυτό το βήμα; Τι άλλο να περιμένουμε από εσένα σε αυτό το ρόλο; 

Ήταν απωθημένο πολλών χρόνων να ασχοληθώ ενεργά με την επιμέλεια. Παρακολουθώ από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου την εικαστική κίνηση και μελετούσα μανιωδώς γιατί πάντα με γοήτευε η ιστορία και η θεωρία της τέχνης. Οι αρχικές σπουδές ήταν νομικά και σκηνοθεσία κινηματογράφου. Ο βιοπορισμός ήταν και είναι από τη δημοσιογραφία. Ήταν, λοιπόν, φυσικό να έρθει κάποια στιγμή στην επιφάνεια ο απωθημένος έρωτας. Μάλιστα, πριν περίπου μια δεκαετία είχα αποπειραθεί να δώσω κατατακτήριες στο θεωρητικό τμήμα της ΑΣΚΤ αλλά απέτυχα. Η υπεροψία είναι κακός σύμβουλος. Άλλο το «τα ξέρω αυτά» κι άλλο δίνω εξετάσεις για μια θέση μεταξύ 35 συνυποψήφιων! Αργότερα, στρώθηκα για εξετάσεις και μπήκα στο μεταπτυχιακό Μουσειακών Σπουδών του ΕΚΠΑ κι έτσι ισορρόπησα την προηγούμενη αποτυχία. Κατά κάποιο τρόπο βέβαια.

Τώρα μου δόθηκε η ευκαιρία με τη συνεργασία αυτή με την γκαλερί Roma, που τη θεωρώ ιδιαίτερα τιμητική αφού είναι μια γκαλερί που εμμένει στους σύγχρονους-κλασσικούς, Έλληνες και ξένους, καλλιτέχνες. Κάνει δηλαδή αυτό που κάνουν, σε πολύ μεγαλύτερη έκταση φυσικά, τα μουσεία και οι πινακοθήκες κι αυτό το βρίσκω σημαντικό και γενναίο για την εποχή μας. Η συγκεκριμένη έκθεση με τα έργα του Όπενχαϊμ είναι μάλιστα υπό την αιγίδα του ιδρύματος του Αμερικανού καλλιτέχνη.

Όσο για το τι μπορεί να ακολουθήσει, ελπίζω να ευοδωθεί μια πρόταση που έχω κάνει στο Δρομοκαϊτειο. Το νοσοκομείο την έχει αποδεχθεί. Ο ΝΕΟΝ μας συμπεριέλαβε στα project που επιχορηγεί την χρονιά αυτή και είμαστε εν αναμονή των επίσημων απαντήσεων από τους άλλους φορείς στους οποίους έχουμε επίσης υποβάλει την πρόταση για επιχορήγηση... Προς το παρόν λοιπόν να δώσω μόνον τον τίτλο του project: «Ο Κύκλος των Εγκλεισμών».

---

INFO:
Dennis Oppenheim – έργα (1981-1989) για μια γλυπτική που προφητεύει το μέλλον
Roma Gallery, Ρώμα 5, 2130358344
Διάρκεια έκθεσης: 5/5-4/6/2022
Ημέρες και ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Σάββατο 10:00 – 16:00, Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 10:00 – 20:00