«Δημοκρατία»: μια έκθεση για την πολιτική λειτουργία της τέχνης στον ευρωπαϊκό νότο

Ντυμένος στα χρώματα της παραλλαγής και με τα σκούρα μαύρα γυαλιά να μην αφήνουν περιθώριο να ταυτίσεις το απειλητικό του βλέμμα, η γλυπτή μορφή του «Θεατή των θεατών» της ισπανικής ομάδας Equipo Cronica αντικρίζει τα τυποποιημένα ανθρωπάκια του Γιάννη Γαϊτη. Πλάι τους, σ’ έναν μαύρο τοίχο, στοιχίζονται εκείνοι που ηγήθηκαν, έθρεψαν και συμπαρατάχθηκαν με τα δικτατορικά καθεστώτα στην Ελλάδα και τις χώρες της Ιβηρικής. Ο δικτάτορας Φράνκο σε μια διογκωμένη απόδοση με την αναγνωρίσιμη γραφή του Fernando Botero, οι Έλληνες χουντικοί και οι σκοτεινοί συνεργάτες τους μέσα από τον χρωστήρα του Γιάννη Ψυχοπαίδη, της Κλεοπάτρας Δίγκα, του Δημήτρη Μυταρά και του Δημοσθένη Κοκκινίδη, ο «Καταδότης» με την ποπ γλώσσα του Γιώργου Ιωάννου, θεόρατος μες σε αρχαία ερείπια. Κι απέναντί τους, σε οπτική αντιπαράθεση, αυτοί που αντιστάθηκαν: οι ρωμαλέες μορφές των «Τυραννοκτόνων» και οι «Οργισμένες μάνες» του Τάσσου, οι χαραγμένες στην πέτρα φιγούρες της Βάσως Κατράκη –αρχέτυπα γυναικείας ισχύος και καρτερικότητας. «Ένα δίπολο αντιθετικό που υποδεικνύει την ιδέα ότι η δράση προκαλεί αντίδραση» και πως «η αντίσταση βγαίνει από την αναγνώριση και την αντιπαράθεση με τον εχθρό» αποτελεί το σημείο εκκίνησης για την έκθεση «Δημοκρατία» που εγκαινιάζεται στις 11 Ιουλίου στην Εθνική Πινακοθήκη.

Μισό αιώνα από την Μεταπολίτευση, το εικαστικό αφιέρωμα στη Δημοκρατία που επιμελείται η διευθύντρια του ιδρύματος, Συραγώ Τσιάρα έρχεται σε μια χρονιά εκλογικών αναμετρήσεων διεθνώς να εστιάσει στην πολιτική λειτουργία της τέχνης στον ευρωπαϊκό νότο τις δεκαετίες του 1960 και 1970. Διερευνά την ποικιλομορφία των εικαστικών αναζητήσεων, τις συγκλίσεις, τις αποκλίσεις και τις καλλιτεχνικές πρακτικές που γεννήθηκαν μέσα από τον αγώνα για ελευθερία στις τρεις χώρες που βρέθηκαν για χρόνια κάτω από τη μπότα δικτατόρων.

«Η έκθεση επικεντρώνεται στην εικαστική μορφοποίηση της διεκδίκησης της ελευθερίας και των πολιτικών δικαιωμάτων κατά την εκρηκτική συνάντηση των αυταρχικών πρακτικών χειραγώγησης με τις πολιτικές της χειραφέτησης και των ταυτοτήτων» αναφέρει η επιμελήτρια και συνεχίζει: «Με οδηγό τις συνέχειες, τις ρωγμές και τις ανακατατάξεις στην πορεία προς τον εκδημοκρατισμό διερευνούμε την ιδιαίτερη υφή, το χρώμα, τους ήχους, τη σύνθεση και την απόκριση των καλλιτεχνών στον ριζικό μετασχηματισμό, την απελευθερωτική δύναμη που εκλύθηκε στο συλλογικό σώμα από τη διεκδίκηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων, αλλά και την εικαστική διαχείριση του τραύματος των δικτατοριών».

«Δημοκρατία» στην Εθνική Πινακοθήκη: περιήγηση στην έκθεση

Εκατόν σαράντα έργα 55 καλλιτεχνών (ως επί το πλείστον Ελλήνων), από τη συλλογή της ΕΠΜΑΣ, τέσσερις μεγάλους πολιτιστικούς οργανισμούς του εξωτερικού (Μουσείο Βασίλισσα Σοφία, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Βαρκελώνης, Κέντρο Μοντέρνας Τέχνης Γκουλμπεκιάν και Centro de Estudos Multidisciplinares Ernesto de Sousa) αλλά και ιδιώτες δανειστές, συμπλέκονται σε μια αφήγηση με κύριους θεματικούς άξονες «Το πρόσωπο του εχθρού», την «Αντίσταση», την «Εξέγερση» και τη «Διέγερση».

Διόλου τυχαία η διαδρομή ξεκινά από τις πολυπρόσωπες μετωπικές συνθέσεις με τους αγωνιστές για δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη του μεγάλου χαράκτη Τάσσου. Τον Νοέμβριο του 1975 η παρουσίαση 70 έργων του στην ΕΠΜΑΣ συνιστά «μια ηχηρή μεταπολιτευτική πράξη» που κερδίζει την θερμή ανταπόκριση του Τύπου και του κοινού, ταξιδεύει μάλιστα και σε άλλες πόλεις. Ήταν η ώρα να βγουν στο φως οι ξυλογραφίες στη μνήμη του Τσε Γκεβάρα, το πορτρέτο της Αμερικανίδας πολιτικής ακτιβίστριας Άντζελα Νταίηβις, οι Αρχάγγελοι με το πολυβόλο, τα Παιδιά του Βιετνάμ, που κατέγραφαν «όλο το δράμα και το τραύμα της περιόδου». «Η συνύπαρξη των πορτρέτων ηρώων, μαρτύρων και αγωνιστών επιτρέπει αφενός την εικαστική μορφοποίηση του συλλογικού τραύματος, αφετέρου την ελεύθερη –επιτέλους– εκδήλωση αλληλεγγύης και συμπόρευσης με το παγκόσμιο κίνημα διαμαρτυρίας, διεκδίκησης ελευθεριών και πολιτικών δικαιωμάτων που είχε ξεσπάσει κατά τη δεκαετία του 1960 σε Ευρώπη και την Αμερική» εξηγεί η Συραγώ Τσιάρα.

Η συγκρότηση καλλιτεχνικών ομάδων, ο κριτικός λόγος, ο ρόλος της αφηρημένης τέχνης, η ανάδειξη του κοινωνικού ρεαλισμού, η τέχνη της διαμαρτυρίας μέσω της αφίσας και της χαρακτικής, η πολιτική του σώματος και η εμπλοκή της τέχνης στη δημόσια σφαίρα σε συνθήκες καταστολής απασχόλησαν την επιμελητική έρευνα.

Το σώμα που υπόκειται σε βία, ανθίσταται και συγκρούεται πρωταγωνιστεί άλλωστε στο σπαρακτικό «Συμβάν ΙΙ» του Δημήτρη Αληθεινού (η γνωστή εγκατάσταση με έναν άνθρωπο δεμένο στη σχάρα ενός αυτοκινήτου), στις εμβληματικές δράσεις του Θόδωρου («Πρόταση για ένα μνημείο στο γνωστό»), στις φωτορεαλιστικές ζωγραφικές συνθέσεις διώξεων και συλλήψεων του Δημοσθένη Σκουλάκη και του Γιάννη Βαλαβανίδη, στους ανθρώπινους στόχους του Δημήτρη Περδικίδη, που συνταιριάζει την αναπαράσταση με την αφαίρεση, τους δεσμώτες του Manuel Calvo.

Από την ενότητα για την «Αντίσταση», δεν θα μπορούσαν, φυσικά, να λείπουν τα εμβληματικά γυψωμένα κόκκινα «Γαρύφαλλα» και ο «Ζωστήρας» του Βλάση Κανιάρη από την ιστορική έκθεση στη Νέα Γκαλερί το 1969. Δημιουργίες που συνομιλούν, μορφολογικά και εννοιολογικά, με τις κατασκευές από συρματόπλεγμα «Οδόφραγμα» και «Αδύνατον» του Ισπανού γλύπτη Jaume Xifra –«μια αναφορά στη βία αλλά και στην αντιπαλότητα στον δημόσιο χώρο, στη σύγκρουση και τη διαδήλωση».

Στο βιράζ, οι φωνές και τα συνθήματα ενός απροσδιόριστου πλήθους που από ώρα συντροφεύουν τη διαδρομή μας αποκτούν εικόνα και ταυτότητα. Βρισκόμαστε πλέον στην επικράτεια της «Εξέγερσης», τον ενθουσιασμό και το πνεύμα της οποίας η Ana Hatherly βιώνει από πρώτο χέρι στους δρόμους της Λισαβόνας το 1975 μετά την Επανάσταση των Γαρυφάλλων. Με μια super 8 κάμερα καταγράφει τα γεγονότα και με το «Revolução» μάς παραδίδει ένα κολάζ αυθεντικών ντοκουμέντων αντλώντας από τις εικόνες και τους ήχους της διεγερμένης πόλης και τους τοίχους με τα γκράφιτι και τις αφίσες.

Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου έχουν κεντρικό ρόλο σε αυτό το τμήμα της έκθεσης με την εικόνα της εισβολής του τανκ να γονιμοποιεί τα εικονογραφικά αντανακλαστικά δημιουργών με διαφορετικές καλλιτεχνικές προσεγγίσεις. Απηχήσεις της ξεδιπλώνονται μπροστά μας στο τελάρο αλλά και σε τρεις διαστάσεις. Στο μνημειακό γλυπτό του Μανώλη Τζομπανάκη (δωρεά του καλλιτέχνη στο μουσείο) που παραπέμπει στον ιστορικό χρόνο μέσα από την δραματική εκπαραθύρωση μιας ανθρώπινης μορφής. Στο πολύχρωμο χρονολόγιο των ημερών που ο Γιώργος Ιωάννου συνθέτει με στοιχεία από την κουλτούρα των κόμικς, την τέχνη του δρόμου και το λεξιλόγιο της διαφήμισης και τη σχηματοποιημένη αποδόμηση των συμβόλων δια χειρός Αλέξη Ακριθάκη, έργα που διαλέγονται με την ποπ διακωμώδηση του μιλιταριστικού πνεύματος από τον Alberto Solsona. Όπως μας λέει η επιμελήτρια, μάλιστα, «το στοιχείο του ποπ και του κριτικού ρεαλισμού είναι κοινότητες ύφους που οι καλλιτέχνες μοιράζονται στον ευρωπαϊκό νότο».

Οι Έλληνες καλλιτέχνες της εποχής, πάντως, δεν περιορίζουν τον ορίζοντά τους στο εγχώριο βίωμα της Δικτατορίας. Αφιερώνουν τον χρωστήρα και το σκαρπέλο τους και στον πόνο των άλλων και την αδικία στη διεθνή σφαίρα. Εμπνέονται από τις κοινωνικές διεκδικήσεις και τον αγώνα κατά των φυλετικών διακρίσεων, συγκλονίζονται από τον πόλεμο στο Βιετνάμ και έτσι παραδίδουν έργα όπως το εύγλωττο αντιπολεμικό κολάζ της Βάσως Κυριάκη –μια δυναμική σύνθεση που οικειοποιείται και ανασυνθέτει εικόνες από τη μαζική κουλτούρα–, ο μπρούτζινος «Πληγωμένος οπλίτης» και η συγκινητική μάνα του γλύπτη Χρήστου Καπράλου.

Καθώς η εκθεσιακή πορεία κλείνει χρονικά στην περίοδο του εκδημοκρατισμού, η θεματική της «Διέγερσης» έρχεται να φιλοξενήσει φωνές (γυναικείες κυρίως) που αναδεικνύουν την επιθυμία της προσωπικής έκφρασης, την ανάκτηση της χαμένης φωνής, τη χειραφέτηση και τη διεκδίκηση της κοινωνικής ορατότητας. H κριτική των Equipo Cronica στην «Υψηλή κοινωνία», το τρίπτυχο της περίφημης Paula Rego που με τα ανήσυχα, παραμορφωμένα και κατακερματισμένα κορμιά σχολιάζει τη βία πάνω στο σώμα, η σημαντική περφόρμανς «Votive» της Λήδας Παπακωνσταντίνου από τα φοιτητικά της χρόνια στην Αγγλία και o τρόπος που η Eulàlia Grau καταγγέλλει τα έμφυλα στερεότυπα, συνδέοντας τον γραπτό λόγο με την εικόνα, κεντρίζουν την προσοχή μας. Πλάι τους τα πολύχρωμα τελάρα του Nikias Skapinakis, με γυναικείες σχηματοποιημένες φιγούρες να εκδηλώνουν απελευθερωμένα τον ερωτισμό, μας συστήνουν έναν καταξιωμένο στην Πορτογαλία καλλιτέχνη, με ελληνική, όπως προδιαθέτει και το όνομά του, καταγωγή.

Στις παρυφές της αίθουσας περιοδικών εκθέσεων της Πινακοθήκης δυο διακριτοί χώροι προσφέρουν πρόσβαση σε ντοκουμέντα από την Ελλάδα και την Πορτογαλία. Σε μια σκηνογραφία αιωρούμενων σκέψεων και εικόνων –ουσιαστικά πρόκειται για σελίδες από τον κατάλογο του προγράμματος Alternativa Zero–, έχουμε την ευκαιρία να πάρουμε μια γεύση από τις δράσεις που οργάνωσε ο Ernesto de Souza το 1977 στην Εθνική Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης στη Λισαβόνα με στόχο να προβάλει τον πλούτο των πειραματικών τάσεων της σύγχρονης τέχνης στην ιβηρική χώρα, με έμφαση στις πρακτικές της επιτέλεσης, του αυτοσχεδιασμού και του πειραματικού θεάτρου.

Στο ελληνικό θέατρο τα χρόνια της Χούντας αλλά και αμέσως μετά αναφέρεται η εκπομπή Ριμέικ από το αρχείο της ΕΡΤ που προβάλλεται σε διακριτό (και προσβάσιμο χωρίς εισιτήριο) χώρο. Στη γειτονική προθήκη μια σειρά από φωτογραφίες που αναφέρονται στις περφόρμανς της Μαρίας Καραβέλα στον Χίλτον και τις λογοκριμένες δράσεις της. Εδώ, όμως, έχουμε την ευκαιρία να ανακαλύψουμε και τις πρωτότυπες σελίδες από το μανιφέστο της ομάδας των Νέων Ελλήνων Ρεαλιστών (Χρόνης Μπότσογλου, Γιάννης Ψυχοπαίδης, Κυριάκος Κατζουράκης, Γιάννης Βαλαβανίδης, Κλεοπάτρα Δίγκα, 1971 – 1973) που άφησαν διακριτό το στίγμα της κριτικής τους στη διαμεσολαβημένη –από τη διαφήμιση, τη μαζική κουλτούρα και τα ΜΜΕ– χρήση της εικόνας.

Για το φθινόπωρο σχεδιάζεται κινηματογραφικό αφιέρωμα, συνέδριο με θέμα τη δημοκρατία και τις εικαστικές τέχνες, αλλά και μια παράλληλη έκθεση στο ΙΣΕΤ (Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης) με εκδόσεις της περιόδου.

«Η έκθεση πραγματοποιείται σε μια διεθνή συγκυρία που δεν μας επιτρέπει να εφησυχάζουμε, αλλά επιβάλλει τη συνεχή επαγρύπνηση για την υπεράσπιση της δημοκρατίας. Οι επέτειοι είναι μια ευκαιρία αναστοχασμού πάνω στη δυναμική των ιστορικών βιωμάτων, μια αφορμή να ξανακοιτάξουμε μέσα μας και γύρω μας για να διαπιστώσουμε τι πετύχαμε, πόσο αλλάξαμε και σε ποιο βαθμό η εμπειρία του παρελθόντος συμβάλλει στη διαμόρφωση της συλλογικής μας ταυτότητας στο παρόν ή ενημερώνει το σχεδιασμό μας για το μέλλον» καταλήγει η Συραγώ Τσιάρα.

INFO:
Δημοκρατία
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου
Λεωφ. Βασιλέως Κωνσταντίνου 50, Αθήνα, 214 40 86 201
Εγκαίνια: 11 Ιουλίου 2024 , ώρα 20.00
Διάρκεια: 11 Ιουλίου 2024 έως 2 Φεβρουαρίου 2025