Το έργο - βιντεοεγκατάσταση που μάγεψε την περσινή Μπιενάλε της Βενετίας, εκπροσωπώντας τη χώρα μας, επιστρέφει στο σπίτι του, το ΕΜΣΤ. Που ήταν ο Επίτροπος (Commissioner) της εθνικής συμμετοχής στην Μπιενάλε. Η Ράμπλινγκ πρωταγωνιστεί. Είναι όμως μια μικρή κουκίδα στο Εργαστήριο Διλημμάτων.
Ήταν η ελληνική εθνική συμμετοχή στην 57η, περσινή, Μπιενάλε της Βενετίας. Ήταν οι 500.000 των διεθνών επισκεπτών που περιπλανήθηκαν στον λαβύρινθο του έργου «Εργαστήριο Διλημμάτων» του Γιώργου Δρίβα, σε αυτή τη γιγάντια βιντεοεγκατάσταση, βιώνοντας ένα έργο όπου κοινωνικά και πολιτικά περίπλοκοι και επίκαιροι στοχασμοί έκαναν το ελληνικό περίπτερο θέμα συζήτησης. «Το περίπτερο που δεν πρέπει να χάσετε» ή «Ένα αριστούργημα που αξίζει από μόνο του το εισιτήριο ολόκληρης της Μπιενάλε», ήταν μερικά από τα διθυραμβικά σχόλια του ξένου Τύπου και της κριτικής, για ένα έργο που επιτέλους επέστρεψε στο «σπίτι» του. Στη μετα-Documenta εποχή, η παρουσίαση και έκθεση του «Εργαστηρίου Διλημμάτων» στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης αποτελεί το μεγαλύτερο και πιο στιβαρό καλλιτεχνικά εικαστικό θέαμα των αθηναϊκών ημερών, που πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση, Μέγα Χορηγού στη Βενετία και στην Ελλάδα.
Μια επιβλητική εγκατάσταση που προσφέρει μια ασύλληπτης έντασης αφήγηση, μια οπτικοακουστική εμπειρία που ο επισκέπτης καλείται μέσω πολλαπλών πηγών από εικόνες και ήχους να καταβυθιστεί σε έναν μνημειώδη λαβύρινθο όπου εντός του καραδοκούν τα διλήμματα της αρχαίας τραγωδίας. Και ταυτόχρονα, η «μελλοντολογική» εξέλιξη ενός κόσμου που προ καιρού έχει καταργήσει τον χρόνο. Το μέλλον συμβαίνει ανερμάτιστο και τώρα κι εσύ καλείσαι να πάρεις αποφάσεις. Το μπροστά, το πίσω, ο φουτουρισμός και το ρετρό δηλαδή, ήταν πάντα για τον Γιώργο Δρίβα ο κυρίαρχος προβληματισμός της κινηματογραφίας του. Τα έργα του παίζουν συνειδητά με την αχρονία, μιας και εντέχνως δεν γνωρίζει ποτέ ο θεατής αν αυτό που βλέπει συνέβη ή θα συμβεί, η κάμερα και τα «σενάριά» του πηγαινοέρχονται, μα το μήνυμά του είναι ξεκάθαρο: πανάρχαια διλήμματα. Αυτά αντιμετωπίζουμε και αυτά καλούμαστε να διαχειριστούμε, ασχέτως της τεχνολογικής εξέλιξης ή των νέων γεωπολιτικών συνθηκών, που, όπως οι παλιές, μεταλλάσσουν τα ρευστά όρια ενός κόσμου όπου τα σύνορα και οι «σταθερές» του παραμένουν πάντα στο έλεος μιας διηνεκούς διαπραγμάτευσης με την ιστορία.
Θανάσης Καρατζάς
Η A.V. ξεναγήθηκε πρώτη στο «Εργαστήριο Διλημμάτων», ενώ δίπλα μας δεκάδες άνθρωποι συναρμολογούσαν και όρθωναν αυτή την εντυπωσιακή εγκατάσταση. Ογκώδης, κατάμαυρη, περιτυλιγμένη, θαρρείς, από ένα έρεβος, και για να τηρηθεί η βασική συνθήκη του σινεμά, όπου οι εικόνες έχουν ανάγκη από το σκοτάδι για να λάμψουν μα και για να «σημανθεί» το μαύρο των καιρών. Βασισμένη στην τραγωδία του Αισχύλου «Ικέτιδες» και το δίλημμα περί σωτηρίας του ξένου, τη διατήρηση της όποιας ασφάλειας του εγχώριου, την απορία και τη σύγχυση απλών ανθρώπων αλλά και αρχόντων να παραχωρήσουν ζωτικό χώρο για τον «άλλο», ο Δρίβας παρεμβάλλει τη χαμένη κόπια ενός ντοκιμαντέρ. Ενός ημιτελούς ντοκιμαντέρ ενός επιστημονικού πειράματος που όταν πραγματωνόταν ήταν μέλλον, μα τώρα που το βλέπουμε είναι χθες. Ενός πειράματος που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Σ’ ένα εργαστήριο μιας πολύγλωσσης Βαβέλ επιστημόνων που επικοινωνούσαν μεν στα αγγλικά, όμως από την προφορά του καθενός αντιλαμβάνεσαι πως έρχονταν από διαφορετικά μήκη και πλάτη της γης. Ένας καθηγητής οραματίστηκε το πείραμα, ασχέτως της κατάληξής του. Τι συνέβη κι έμεινε ανολοκλήρωτο; Πώς η ελπίδα και η σύμπνοια κατέληξαν διαφωνία και κατακερματισμός;
Στο καφέ του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, σε ένα πάλλευκο περιβάλλον που προσομοιάζει με καφέ-σκηνικό από «Το Νησί». Σύμπτωση που και στην ταινία του Μάικλ Μπέι, εν έτει 2019, οι ήρωες Γιοχάνσεν και ΜακΓκρέγκορ υπόκεινται σε πείραμα κοινωνικής συμπεριφοράς - κοντράστ με το μαύρο κουτί της εγκατάστασης; Ο επιμελητής του έργου Ορέστης Ανδρεαδάκης και ο καλλιτέχνης Γιώργος Δρίβας μάς μιλούν. Για το έργο που θα δούμε, για την ιστορία του από κοινού ταξιδιού τους σε έναν κόσμο που η αγωνία επανέρχεται: Τι σημαίνει ξένος; Κι όχι απαραίτητα μόνο ικέτης-μετανάστης, αλλά και ξένος εγχώριος: Άτομο με ειδικές ανάγκες εξόριστο μέσα στην ίδια την Αθήνα, που του απαγορεύει την ανθρώπινη πρόσβαση σε αυτά που «απολαμβάνουν» όλοι. Γκέι, τρανσέξουαλ, διαφορετικής ερωτικής ταυτότητας υποκείμενο, που παλεύει να βρει τον «χώρο» του.
Είπαμε! Το «Εργαστήριο Διλημμάτων» είναι ένα αλληγορικό ευρείας έκτασης και θέασης έργο-σχόλιο. Η Αθήνα αναμένεται να το πολυ-συζητήσει σε επίπεδα και κατηγορίες που πολύ λίγα έργα μπορούν να θίξουν. Ταυτόχρονα, αμφίσημα, στέρεα, και γνήσια πολιτικά, μιας και «μεταμοσχεύει την πολιτική σε ένα μετά-επίπεδο», όπως έγραψε ο Michael Hubier στην αυστριακή εφημερίδα Kurier.
Πώς ξεκινά η σχέση ανάμεσά σας; Ορέστης ΑνδρεαδάκηςΤο 2015, στο πλαίσιο του φεστιβάλ Νύχτες Πρεμιέρας κάναμε ένα αφιέρωμα συνολικά στο έργο του Δρίβα. Βέβαια, το 2009, είχα δει στο ΕΜΣ, στη Ρηγίλλης, τις δημιουργίες του και είχα πει ότι μου πηγαίνουν. Δεν είναι ακριβώς σινεμά αυτό που κάνει ο Γιώργος, είναι όμως κινούμενη εικόνα.
Και μετά; Ορέστης Ανδρεαδάκης Στη συνέχεια συζητήσαμε δυο-τρεις ιδέες και τις δουλέψαμε μέχρι ενός σημείου. Με κοινό στόχο πως ένα αφήγημα, ένα έργο, μπορεί να παρουσιαστεί ως εικαστική εγκατάσταση. Το πρότζεκτ, σε μια αρχική του μορφή αλλά με την ίδια λογική, το είχαμε προτείνει στο Φεστιβάλ Αθηνών επί Λούκου, αλλά δυστυχώς δεν ευδοκίμησε η απόπειρα. Ευτυχώς που την ιδέα μας την κατάλαβαν και την εκτίμησαν κάποιοι άλλοι άνθρωποι, και εδώ και στη Βενετία. Το τελικό αποτέλεσμα προέκυψε από ένα πινγκ πονγκ ιδεών.
Πάνω σε τι; Ορέστης Ανδρεαδάκης Στις «Ικέτιδες» του Αισχύλου ως βίντεο ινσταλέισον. Θεωρήσαμε το έργο επίκαιρο. Όταν διαμορφώθηκε κάτι μεστό, που θεωρήσαμε ότι μπορεί να εκπροσωπήσει την Ελλάδα στην Μπιενάλε, το προτείναμε.
Αν δεν πήγαινε η ιδέα στην Μπιενάλε, θα μπορούσε να υλοποιηθεί; Ορέστης Ανδρεαδάκης Ένα απόγευμα στο «Φίλιον», από όπου ξεκίνησαν οι κουβέντες μας και ξεκινούν άλλωστε οι μισές ιδέες της Αθήνας, όλων των ειδών, αναρωτηθήκαμε για το πού θα βρούμε τα χρήματα για την υλοποίηση. Ήταν ένα μεγάλο και ακριβό πρότζεκτ, το οποίο στη συνέχεια μεγάλωσε και άλλο. Εκείνες τις μέρες έσκασε η προκήρυξη για την Μπιενάλε, και αποφασίσαμε να την καταθέσουμε. Να σημειωθεί πως οι χορηγοί καλύπτουν το 40% – τώρα πλέον με τη μετεγκατάσταση στην Αθήνα, το 50%. Αλλιώς δεν θα μπορούσε να γίνει. Κι εδώ να δηλώσω πως δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση, μέγα χορηγού και στη Βενετία αλλά και τώρα στην Ελλάδα. Γιώργος Δρίβας Αυτό πρέπει να γίνει σαφές στον κόσμο. Όταν ακούει κάποιος ότι το υπουργείο έδωσε 120.000 ευρώ, σε μια εποχή που έχουν πρόβλημα τα σχολεία και τα νοσοκομεία, θα το θεωρήσει υπερβολή. Όμως το ποσό αυτό δεν αφορά μόνο την κατασκευή, αλλά και το κόστος συντήρησης επί έξι μήνες στη Βενετία. Συν τα έξοδα του περιπτέρου. Επειδή παίζει αυτό το επιχείρημα ότι η τέχνη είναι πολυτέλεια σε καιρό κρίσης, θα δώσω δύο τεχνοκρατικά επιχειρήματα. Πρώτον, για το έργο έχουν εργαστεί 100 άτομα, τα οποία πληρώθηκαν. Μόνο οι πρακτικάριοι στο περίπτερο δεν πληρώθηκαν. Αυτός που λέει «δεν κάνει να δίνουμε λεφτά», εννοεί ότι δεν κάνει να δίνουμε λεφτά σε 100 ανθρώπους. Όμως η τέχνη είναι βιομηχανία, δίνει λεφτά σε κόσμο, δεν εργάζονται οι άνθρωποι τζάμπα! Δεύτερον, στο περίπτερο είχαμε 500.000 επισκέπτες. Μας αρέσει όταν ανεβαίνει ο τουρισμός της χώρας μας, έτσι δεν είναι; Πώς θα έρθουν όμως οι τουρίστες; Ήρθαν στο περίπτερο στη Βενετία, είδαν το έργο, τους άρεσε. Η τέχνη είναι μια αφορμή ακόμα για να ψάξουν για την Ελλάδα, να μάθουν για αυτήν και τελικά να την επισκεφτούν.
Το έργο σας μιλά για το πώς διαχειριζόμαστε τον ξένο, τον ικέτη. Ενέχει επομένως, λόγω μεταναστευτικού, μια πολιτική θέση; Ορέστης ΑνδρεαδάκηςΔεν κάνουμε στρατευμένη τέχνη. Όλες οι μορφές τέχνης από τον Αισχύλο, τον Ευριπίδη και τον Αριστοφάνη, μέχρι σήμερα, είναι πολιτικές, διότι ζουν μέσα στην πόλη και παρεμβαίνουν στην πολιτεία. Οι μισοί από τους ικέτες που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα είναι εγχώριοι. Άνθρωποι που ενδεχομένως έχουν διαφορετική θρησκεία (εβραίοι, βουδιστές, μουσουλμάνοι), έχουν διαφορετική σεξουαλικότητα, είναι ανάπηροι, είναι γέροντες, άνθρωποι που θεωρούνται απόκληροι, αποσυνάγωγοι. Είναι εξίσου ικέτες με τους πρόσφυγες. Οι ανάπηροι ικετεύουν να συμμετέχουν σε μια κοινωνική ζωή και κατάσταση, αλλά δεν μπορούν καν να σύρουν το αμαξίδιό τους την Αθήνα… Ας μην ξεχνάμε πως ξένος ήταν και ο Χριστός. Λέει το τροπάριο: «Δός μοι τούτον τον ξένον, / Τον εκ βρέφους ως ξένον ξενωθέντα εν κόσω. / Δος μοι τούτον τον ξένον / ον ομόφυλοι, μισούντες θανατούσιν ως ξένον. / Δος μοι τούτον τον ξένον / ον ξενίζομαι βλέπειν του θανάτου τον ξένον». Από τον Αισχύλο, στο ιερό τροπάριο. Ο Χριστός είναι ξένος στην παράδοση της περιοχής, και πεθαίνει ως ξένος. Ας το σκεφτούν οι Αμβρόσιοι που γράφουν αυτά που γράφουν.
Άρα έχετε κάνει ένα έργο για τον ξένο, είτε αυτός έρχεται από κάπου είτε αυτός που μέσα στο κάπου μας έχει καταδικαστεί να είναι και να νιώθει ξένος. Είναι αυτό ένα από τα διλήμματα που θέτει το Εργαστήριο Διλημμάτων σας; Γιώργος Δρίβας Επί της ουσίας, το έργο πραγματεύεται, αφενός, το πόσο χώρο αφήνουμε σε κάτι διαφορετικό από μας να μοιραστεί τον δικό μας και, αφετέρου, τι είμαστε διατεθειμένοι να παραχωρήσουμε για να συμβεί αυτό. Δηλαδή, τι θα ρισκάραμε; Θα χάναμε κάτι από τη δική μας ασφάλεια, τη δική μας άνεση, για να μπορεί κι ο άλλος να έχει κάτι; Διάβασα στατιστικές ανοχής και αποδοχής διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στην Ευρώπη απέναντι στους πρόσφυγες. Όσο πιο μακριά από τους ερωτώμενους ήταν το πρόβλημα, τόσο πιο θετική ήταν και η κοινωνική ανταπόκρισή τους. Όταν πλησίαζε το πρόβλημα, μειώνονταν οι θετικές απαντήσεις. Το ζήτημα και η αντιμετώπισή του δεν είναι μόνο θεωρία. Θα συμφωνούσες, ας πούμε, ένα οίκημα απέναντι από το σπίτι σου, που είναι άδειο, να γίνει κέντρο φιλοξενίας προσφύγων; Δέχεσαι να τους φέρνουμε στη χώρα, όχι όμως και απέναντι από το σπίτι σου; Άλλο παράδειγμα: Για να δημιουργήσουμε χώρους κίνησης των ΑΜΕΑ, πρέπει να καταργήσουμε αρκετές θέσεις πάρκινγκ. Δέχεσαι να συμβεί αυτό έξω από το σπίτι σου και να πρέπει να ψάχνεις με τις ώρες για να παρκάρεις;
Το έργο σας στη Βενετία έλαβε διθυραμβικές κριτικές. Και ξαφνικά, επιστρέφει στο σπίτι του. Στη Βενετία το επισκέφτηκαν 500.000 άνθρωποι. Εδώ θα πιάσει αυτό το νούμερο; Ορέστης ΑνδρεαδάκηςΌχι, ας το παραδεχτούμε ψυχρά. Βέβαια, οι επισκέπτες της Βενετίας είχαν ως αξιοθέατο και όλη την Μπιενάλε. Το δικό μας περίπτερο ήταν από τα πιο δημοφιλή, στα top10. Οπότε, αν κάποιος είχε λίγο χρόνο, έμπαινε στο δικό μας και σε άλλα εννιά. Τώρα, εδώ στην Αθήνα, θα πρέπει να φύγει από το σπίτι του και να έρθει για να δει μόνο το δικό μας έργο.
Έχετε σκαρφιστεί κάποια «τρικ» για να εξάψετε τη φαντασία του κόσμου; Ορέστης Ανδρεαδάκης Η τέχνη είχε πάντα το συγκεκριμένο πρόβλημα. Λογικά θα το αντιμετώπισε και ο Καραβάτζιο, ο Ρέμπραντ, το πώς δηλαδή θα τραβήξουν το ενδιαφέρον του κόσμου αλλά και πώς θα «εξαπατήσουν» τους μαικήνες, τους ανθρώπους που τους ανάθεταν ένα έργο, για να πουν τελικά εκείνο που ήθελαν να πουν. Ξέρουμε ότι ο Καραβάτζιο δέχτηκε κάποτε μια παραγγελία να ζωγραφίσει την Κοίμηση της Θεοτόκου, αλλά ο ίδιος ήθελε να ζωγραφίσει μια πόρνη που είχε πνιγεί στο ποτάμι πριν κάποιες μέρες. Ως μοντέλο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, λοιπόν, χρησιμοποίησε μια νεκρή πόρνη. Φυσικά, έγινε μεγάλο σκάνδαλο και οι Καπουτσίνοι, που είχαν παραγγείλει το έργο, δεν το δέχτηκαν. Η αγωνία του καλλιτέχνη ήταν να μιλήσει, να δείξει αυτό που τον έκαιγε, κι έψαχνε έναν «χώρο» για να το παρουσιάσει. Άλλο παράδειγμα είναι ο Άγιος Σεβαστιανός. Η δεύτερη ευκαιρία που είχε ένας καλλιτέχνης του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης για να αναπαραστήσει το γυμνό ανδρικό κορμί, μετά τη Σταύρωση. Δεν ενδιαφέρεται να εξυμνήσει το πάθος του αγίου, αλλά ένα σώμα. Ναι, το ψάχνανε και θα συνεχίσουν να το ψάχνουν οι καλλιτέχνες το κάθε τρικ, και είναι θεμιτό αυτό. Γιώργος ΔρίβαςΕίναι μια τεράστια συζήτηση το πώς μπορείς να φέρεις τον κόσμο κοντά στην τέχνη ή στα μουσεία. Υπάρχει και ο αντίλογος όμως, ότι δεν είναι επιθυμητά τα μαζικά events, γιατί φέρνουν και κόσμο που έρχεται από «τουριστικό» ενδιαφέρον. Εγώ χαίρομαι όταν ο κόσμος αφήνεται, «εκθέτει» τον εαυτό του μπροστά σε ένα έργο τέχνης, σε ένα νέο μήνυμα. Για οποιονδήποτε λόγο, ακόμα κι αν έρχεται γιατί άκουσε κάποιον που του είπε «πρέπει να πας». Είναι καλύτερο από το να μην πάει καθόλου.
Γιώργο, στο έργο σου αναμειγνύεται το ρετρό με το φουτουριστικό. Γιώργος ΔρίβαςΠάντα στα έργα μου επιδιώκω την αχρονικότητα, ώστε ο θεατής να μη θεωρήσει πως αυτό που του λέω συνέβη κάποτε και τελείωσε, δεν μας αφορά πια. Τα ζητήματα είναι πανανθρώπινα και αιώνια, τα αντιμετωπίζουμε κάθε μέρα, για αυτό και δεν υπάρχουν απαντήσεις στα διλήμματα. Φεύγοντας, θα πάρεις μαζί σου την ερώτηση, όχι την απάντηση. Και αναρωτήσου πώς θα απαντούσες στην ερώτηση εσύ ο ίδιος. Ένα ερώτημα που τέθηκε 2.500 χρόνια πριν, υπάρχει ακόμα και παραμένει αναπάντητο και οικουμενικό. Αυτό που βλέπεις στο έργο είναι ένα βιολογικό πείραμα της δεκαετίας του ’60, είναι οι 8 Τούρκοι αξιωματικοί που ζήτησαν άσυλο, είναι οι πρόσφυγες γενικώς… Μπορεί να κάνεις όποια ανάγνωση θέλεις. Ασχολούμαι με ζητήματα αιώνια. Στο πρώτο μου έργο με θέμα την ξενικότητα, το 2009, έβαλα τον ηθοποιό και φίλο Δαβίδ Μαλτέζε να παίξει την ίδια του τη ζωή. Πώς ήρθε από τη Γεωργία και πώς κατάφερε να γίνει αυτό που είναι σήμερα. Αυτή η ιστορία ενός ξένου που θέλει κάπου να μπει και η αντίδραση του περιβάλλοντος στο πώς και αν θα τον αποδεχτεί είναι υπαρξιακό ζήτημα. Δεν σχετίζεται με ιστορικότητες και εθνικότητες και τοπικισμούς. Ας μην ξεχνάμε και τους Έλληνες που φεύγουν σήμερα στο εξωτερικό και έρχονται αντιμέτωποι με άλλα περιβάλλοντα.
Ορέστη, τι είναι τελικά το έργο; Σινεμά; Εγκατάσταση; Ορέστης Ανδρεαδάκης Εκτός από τα άλλα διλήμματα, υπάρχει και το δίλημμα φόρμας. Πώς δηλαδή μπορούμε να παρουσιάσουμε ένα γνωστό έργο και πώς μπορούμε να δούμε κινηματογράφο με έναν διαφορετικό τρόπο. Ένας από τους συγγραφείς του καταλόγου μιλά για «περιπατητικό κινηματογράφο». Τον παρακολουθείς περπατώντας μέσα στην εγκατάσταση. Και μάλιστα κατακερματισμένα. Βλέπεις κάποια οπτικά, ακούς κάποια ηχητικά, χάνεσαι, στο τέλος παρακολουθείς αναπαράσταση μιας σκηνής. Που είναι το πιο βασικό στοιχείο του κινηματογράφου, η αναπαράσταση.
Photo: Stephie Grape
Πώς βλέπετε το μέλλον του κινηματογράφου; Γιώργος Δρίβας Νομίζω πως θα διασπαστεί σε πολλές μορφές, χωρίς να κινδυνεύει η μία από την άλλη. Από κει που είχαμε ένα είδος σινεμά, πλέον έχουμε δέκα. Χαίρομαι με όλα, είναι διαφορετικές εμπειρίες, όλες σεβαστές. Εννοώ πως άλλο να δεις ταινία στο κινητό και άλλο σε μεγάλη οθόνη. Πιστεύω στο μέλλον της κινούμενης εικόνας.
Πώς ψήσατε τη Ράμπλιν να παίξει στην ταινία; Ορέστης ΑνδρεαδάκηςΜε τον παραδοσιακό τρόπο. Στείλαμε στον ατζέντη της την ιδέα, της την έδωσε, της άρεσε. Εμείς του είπαμε πως τα λεφτά είναι πολύ λίγα, την ξαναρώτησε, κι εκείνη απάντησε: «Αν μου αρέσει το σενάριο, επειδή μου αρέσει πολύ η ιδέα, θα το κάνω τζάμπα». Στείλαμε το σενάριο, της άρεσε, ήρθε στην Αθήνα και το έκανε τζάμπα. Είδε στη Βενετία, με τον γιο της, όλο το έργο δύο φορές, ενθουσιάστηκε, έκανε δηλώσεις ότι είναι από τα ωραιότερα πράγματα που έχει δει, μας πήρε τηλέφωνο και είπε τρομερά κολακευτικά σχόλια, που ντρέπομαι να τα επαναλάβω. Τρομερή συνεργασία! Μου έκανε τρομερή εντύπωση όταν κάναμε φίτινγκ, και δοκίμαζε διάφορα κοστούμια, και την ρώτησε η ενδυματολόγος Εύα Νάθενα: «Πώς αισθάνεστε; Είστε ικανοποιημένη;». Και απάντησε: «Δεν έχει σημασία πώς αισθάνομαι εγώ, σημασία έχει πώς με βλέπετε εσείς. Αν είστε εσείς ικανοποιημένοι, θα βρω τον τρόπο να είμαι κι εγώ». Μετά το τέλος της συνεργασίας μας μας ομολόγησε ότι ήθελε να συμμετέχει στο έργο, γιατί έλεγε πράγματα που έπρεπε να ειπωθούν.
Η εθνική συμμετοχή στην Μπιενάλε Βενετίας χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Δεν θα είχε πραγματοποιηθεί όμως χωρίς την υποστήριξη σημαντικών χορηγών της και πιο συγκεκριμένα: του Ιδρύματος Ωνάση, Μέγα Χορηγού στη Βενετία και στην Ελλάδα, των Κύριων Συνεργατών υλοποίησης του έργου Efa Ventures και Polyeco Contemporary Art Initiative, και των Υποστηρικτών, του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ, της Aegean Airlines, του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, του St. George Lycabettus Hotel και της Absolut Vodka.
