Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να κατεδαφίζουμε άκριτα ή να χτίζουμε «γυάλινους πύργους» με τεράστιες ενεργειακές απαιτήσεις
Σύμφωνα με τα δεδομένα της Copernicus Climate Change Service, το 2024 είναι η πιο θερμή καταγεγραμμένη χρονιά, αφού η αύξηση της μέσης πλανητικής θερμοκρασίας έχει ξεπεράσει το όριο του 1.5°C (σύμφωνα με τη Συνθήκη του Παρισιού) συγκριτικά με τα επίπεδα της προ-βιομηχανικής εποχής.
Η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι μόνο μία από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, την οποία βιώνουμε και στην Ελλάδα. Καθώς η κλιματική αλλαγή προκαλείται από ανθρωπογενείς εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, για να αποτρέψουμε μια μη αναστρέψιμη επιδείνωση της κατάστασης, είναι επιτακτική ανάγκη να τις μειώσουμε δραστικά.
Αν υποθέσουμε ένα πιθανό μελλοντικό σενάριο όπου η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας φτάσει τους 2°C, είναι πολύ πιθανό να αυξηθούν σημαντικά, φαινόμενα όπως η υπερθέρμανση (αύξηση 260%, Australian Climate Council), οι πλημμύρες, οι πυρκαγιές, η ξηρασία και άλλα. Αυτό θα λειτουργήσει πολλαπλασιαστικά, έχοντας κοινωνικο-οικονομικό αντίκτυπο, με πρώτο θύμα τους πιο αδύναμους και φτωχότερους πληθυσμούς.
Ο κατασκευαστικός κλάδος ευθύνεται για το 37% (σύμφωνα με το World Economic Forum) των συνολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου παγκοσμίως. Αυτό σημαίνει ότι το ένα τρίτο των παγκόσμιων εκπομπών προέρχεται από έναν μόνο τομέα, κάτι που καθιστά το δομημένο περιβάλλον αναπόσπαστο μέρος της λύσης και νευραλγικό τομέα που καλείται να προσαρμοστεί στις ακραίες καιρικές συνθήκες. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο που παραδοσιακά σχεδιάζουμε, κατασκευάζουμε, αναβαθμίζουμε και χρησιμοποιούμε τα κτίριά μας.
Τα αέρια που ευθύνονται για τις εκπομπές αυτές ποικίλλουν, με το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) να είναι το σημαντικότερο. Αυτός είναι ο λόγος που η μέτρησή τους γίνεται σε ισοδύναμο του άνθρακα (CO2e). Το άθροισμα των εκπομπών άνθρακα κατά τη διάρκεια ζωής ενός κτιρίου ονομάζεται Συνολικός Άνθρακας Κύκλου Ζωής (Whole Life Carbon) και διακρίνεται σε δύο κατηγορίες:
Ενσωματωμένος άνθρακας (embodied carbon)
Συνδέεται όχι μόνο με την εξόρυξη, παραγωγή και μεταφορά υλικών, την κατασκευή ή την πιθανή κατεδάφιση του κτιρίου, αλλά και με τη χρήση, τη συντήρηση, την επισκευή, την αντικατάσταση και την αναβάθμιση των υφιστάμενων υλικών ενός κτιρίου. Η κατηγορία αυτή αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία και σύντομα θα πρέπει να τεθούν αυστηρά όρια για τον έλεγχό της με κεντρικές παρεμβάσεις (προς το παρόν, οι κτιριακοί κανονισμοί δεν περιλαμβάνουν σχετικές ρυθμίσεις).
Σχετίζεται με την ενέργεια που καταναλώνουν τα κτίριά μας για θέρμανση, ψύξη, φωτισμό κ.λπ. Αυτή η κατηγορία ρυθμίζεται από τους ισχύοντες κτιριακούς κανονισμούς παγκοσμίως, οι οποίοι, αν και σημαντικοί, είναι μάλλον παρωχημένοι και οπωσδήποτε δεν αρκούν ώστε να περιορίσουμε σε ικανοποιητικό βαθμό την ενεργειακή κατανάλωση και τους ρύπους που εκλύονται από ένα κτίριο κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Ο ενσωματωμένος άνθρακας και οι λειτουργικές εκπομπές διοξειδίου πρέπει να υπολογίζονται με στόχο τη μείωσή τους από την αρχή του έργου, δηλαδή από το στάδιο του σχεδιασμού, ώστε κάθε αναβάθμιση ή κατασκευή να οδηγεί στη δημιουργία Κτιρίων Μηδενικού Ανθρακικού Αποτυπώματος (Net Zero Carbon Buildings). Ο εξηλεκτρισμός αποτελεί καίριο στοιχείο του σχεδιασμού αυτών των κτιρίων, καθώς και η ενσωμάτωση και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, οι οποίες είναι συστατικό μέσο προς την επίτευξη των στόχων βιωσιμότητας. Εξίσου σημαντική είναι και η μείωση του ενσωματωμένου άνθρακα μέσω της προμήθειας βιώσιμων και τοπικών υλικών, της επαναχρησιμοποίησης, της ανακύκλωσης και του σχεδιασμού των κτιρίων μας, με γνώμονα τη μακροβιότητα, την ευελιξία και τη δυνατότητα αποσυναρμολόγησης.
Για παράδειγμα, το νέο εθελοντικό πρότυπο Μηδενικού Άνθρακα στο Ηνωμένο Βασίλειο (UK NZC) θέτει τους παρακάτω στόχους για νεόδμητα κτίρια γραφείων, με δύο κομβικά χρονικά σημεία, το 2030 και το 2050:
Το 2030 η καταναλισκόμενη ενέργεια δεν θα πρέπει να ξεπερνά τις 72 kWh/m2/έτος και το 2050 τις 45 kWh/m2/έτος.
Ο ενσωματωμένος άνθρακας κατά την κατασκευή δεν θα πρέπει να ξεπερνά το 2030 τα 550 kg/CO2e/m2 και το 2050 τα 60 kg/CO2e/m2.
Για υφιστάμενα κτίρια στα οποία πρόκειται να γίνει ριζική ενεργειακή αναβάθμιση, οι στόχοι που τίθενται για το 2030 και το 2050 είναι οι εξής:
Το 2030 η καταναλισκόμενη ενέργεια δεν θα πρέπει να ξεπερνά τις 85 kWh/m2/έτος και το 2050 τις 55 kWh/m2/έτος.
Ο ενσωματωμένος άνθρακας κατά την κατασκευή δεν θα πρέπει να ξεπερνά το 2030 τα 450 kg/CO2e/m2 και το 2050 τα 50 kg/CO2e/m2.
Αυτοί οι στόχοι παραθέτονται, κατά κύριο λόγο, ώστε να αναδειχθεί η τάξη μεγέθους της μείωσης του ανθρακικού αποτυπώματος που θα απαιτηθεί μέσα σε μία εικοσαετία για τα κτίρια Μηδενικού Άνθρακα.
Προκρινόμενες λύσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής
Κεντρικό ερώτημα ωστόσο παραμένει το πώς και αν είναι εφικτό να επιτευχθούν αυτοί ή ανάλογοι στόχοι.
Η παγκόσμια τάση ως προς τον στόχο της μείωσης των ανθρακικών εκπομπών σε αποδεκτά επίπεδα επικεντρώνεται στους παρακάτω άξονες:
Ενεργειακή απόδοση κτιρίων, χρησιμοποιώντας παθητικά και μηχανικά συστήματα, αλλά και παραγωγή ενέργειας μέσω της χρήσης ανανεώσιμων πηγών.
Εξηλεκτρισμός ενεργειακών χρήσεων και κατάργηση συστημάτων με βάση τα ορυκτά καύσιμα (όπως πετρέλαιο και φυσικό αέριο).
Οριζόντια μείωση των ανθρακικών εκπομπών σε όλη την εφοδιαστική αλυσίδα, που αφορά τη δημιουργία ή αναβάθμιση ενός κτιρίου.
Ως προς τον ενσωματωμένο άνθρακα, η απάντηση παραμένει σύνθετη καθότι πρόκειται για πολυπαραγοντικό ζήτημα, με την εμπλοκή πολλών μερών σε ολόκληρη την εφοδιαστική αλυσίδα, πληθώρα προϊόντων και διαδικασιών. Ωστόσο, η λογική παραμένει η ίδια: το βασικό ζητούμενο είναι η υιοθέτηση πρακτικών και η χρήση υλικών με χαμηλό ανθρακικό δείκτη. Η χρήση ξυλείας, ανακυκλωμένου χάλυβα ή/και αλουμινίου, τσιμέντου που παράγεται με οικολογικό τρόπο (π.χ. GGBS), αλλά και φυσικά υλικά μόνωσης αποτελούν ικανοποιητικές εναλλακτικές λύσεις για τη μείωση του κτιριακού ανθρακικού αποτυπώματος.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα νέα κτίρια απαιτούν μεγάλες ποσότητες ενσωματωμένου άνθρακα για την οικοδόμησή τους, η καλύτερη δυνατή πρακτική είναι η οριστική κατάργηση του παγιωμένου μοντέλου «κατεδάφιση–ανέργεση νέων κτιρίων» και η αντικατάστασή του από την αναβάθμιση και τη μετασκευή υφιστάμενων κτισμάτων, εφόσον η κατάσταση του υφιστάμενου κτίσματος το επιτρέπει (παλαιότητα, στατικότητα κ.λπ.).
Ως προς τις λειτουργικές εκπομπές άνθρακα, οι ενδεδειγμένες λύσεις είναι ήδη δοκιμασμένες, με ενδεικτικό παράδειγμα το πρότυπο Παθητικών κτιρίων, όπου τίθενται αυστηροί στόχοι ενεργειακής κατανάλωσης και σαφείς προδιαγραφές. Πρόκειται για ένα πρότυπο υλοποιήσιμο, εφαρμόσιμο και πλέον αποδεδειγμένα αποτελεσματικό, εφόσον προηγηθεί καλός σχεδιασμός και άρτια υλοποίηση.
Κάποιες από τις λύσεις, ο συνδυασμός των οποίων δύναται να κατατείνει προς αυτή την κατεύθυνση, είναι οι εξής:
Παθητικά Μέτρα (στρατηγικές που δεν απαιτούν μηχανικά συστήματα)
Επαρκής θερμομόνωση του κτιριακού κελύφους
Εξάλειψη ή περιορισμός θερμογεφυρών (η ύπαρξή τους οφείλεται στην ασυνέχεια της θερμομονωτικής στρώσης)
Χαμηλής θερμοδιαπερατότητας υαλοπετάσματα, με ειδική επίστρωση
Επαρκής εξωτερική σκίαση
Ψυχρά υλικά στις στέγες
Χαμηλή αεροστεγανότητα
Ανοιγόμενα παράθυρα για παθητικό εξαερισμό
Ενεργητικά Μέτρα (τεχνολογίες ή συστήματα που απαιτούν μηχανική λειτουργία)
Θέρμανση και ψύξη μέσω υψηλής απόδοσης αντλιών
Μηχανικός εξαερισμός με ανάκτηση θερμότητας
Φωτισμός LED με αισθητήρες
Φωτοβολταϊκά στη στέγη
Ηλιακοί συλλέκτες
Σύστημα διαχείρισης κτιρίου
Συσσωρευτές αποθήκευσης ενέργειας
Σε αυτό το σημείο να σημειωθεί πόσο σημαντική είναι η μελέτη από εξειδικευμένες ομάδες, που λαμβάνει χώρα νωρίς στο σχεδιασμό. Με αυτό τον τρόπο εκμεταλλευόμαστε στο έπακρο τον συνδυασμό μερικών από τα παραπάνω μέτρα, προσφέροντας ολιστικές λύσεις στα κτίριά μας.
Παραδείγματα κτιρίων που κινούνται προς την πράσινη κατεύθυνση
Entropia Building, 2022
To Entropia αποτελεί ένα διεθνώς αναγνωρισμένο παράδειγμα βιώσιμης ανακαίνισης, συνδυάζοντας την ιστορική διατήρηση με σύγχρονα πρότυπα ενεργειακής απόδοσης. Βρίσκεται στο Κέιμπριτζ της Αγγλίας, και πρόκειται για έναν πενταώροφο σκελετό από σκυρόδεμα της δεκαετίας του 1930. Το έργο αναδεικνύει τις δυνατότητες μιας ολιστικής, βιώσιμης αναβάθμισης που καταφέρνει να έχει μειωμένες εκπομπές άνθρακα και υψηλή ενεργειακή αποδοτικότητα.
Κύρια χαρακτηριστικά βιωσιμότητας
Προσέγγιση «fabric-first», η οποία επικεντρώνεται στο κέλυφος του κτιρίου: Η σχεδιαστική στρατηγική ακολούθησε το πρότυπο EnerPHit (πρότυπο Παθητικών Κτιρίων) για αναβαθμίσεις, δίνοντας προτεραιότητα στη δραστική μείωση της ενεργειακής ζήτησης μέσω της θερμομόνωσης στο κέλυφος του κτιρίου.
Ενεργειακή απόδοση: Το κτίριο καταναλώνει μόλις το 15% της ενέργειας σε σχέση με πριν την ανακαίνιση, επιτυγχάνοντας εκτιμώμενη εξοικονόμηση κόστους £1,5 εκατομμυρίου κατά τα πρώτα 15 χρόνια λειτουργίας.
Μείωση ενσωματωμένου άνθρακα: Χρησιμοποιήθηκαν ανακτημένα και μεταχειρισμένα υλικά σε διάφορες εφαρμογές, όπως η ηλιακή στέγη, ο εσωτερικός φωτισμός, καθώς και έπιπλα και εξοπλισμός. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση του συνολικού ενσωματωμένου άνθρακα, εξοικονομώντας πάνω από 21.000 κιλά διοξειδίου του άνθρακα.
Πιστοποίηση BREEAM και WELL
The Forge Building, 2022
Το The Forge, που βρίσκεται στο Λονδίνο, σχεδιάστηκε ώστε να γίνει το πρώτο εμπορικό κτίριο που κατασκευάζεται και λειτουργεί σύμφωνα με το πλαίσιο Μηδενικών ανθρακικών εκπομπών του UK Green Building Council (UKGBC).
Κύρια χαρακτηριστικά βιωσιμότητας
25% μείωση των εκπομπών άνθρακα κατά την παραγωγή και κατασκευή σε σχέση με συμβατικά έργα
40% μείωση στον υποδομή και 22% μείωση στον υπερδομή και την πρόσοψη
44% μείωση στις λειτουργικές εκπομπές άνθρακα σε σχέση με τους κτιριακού Το κτίριο είναι πλήρως ηλεκτρικό, λειτουργώντας με αποδοτικές αντλίες θερμότητας αέρα
Ενσωμάτωση φωτοβολταϊκών πάνελ και παθητικού σχεδιασμού για τη διαχείριση ψύξης, θέρμανσης και φωτισμού
Πιστοποίηση NABERS, BREEAM και WELL
100% εκτροπή αποβλήτων κατασκευής και κατεδάφισης από χωματερές
Χρήση τοπικών και ανακυκλωμένων υλικών, όπως χάλυβα και σκυρόδεμα με μειωμένο ενσωματωμένο άνθρακα
Σκελετός με δυνατότητα μελλοντικής αποσυναρμολόγησης και επαναχρησιμοποίησης
The Tavros Project, υπό διαμόρφωση
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα αυτή τη στιγμή εγχωρίως είναι το πιλοτικό έργο The Tavros Project. Πρόκειται για τη ριζική αναβάθμιση μιας προσφυγικής πολυκατοικίας του 1970 στον Ταύρο. Το κτίριο αναμένεται να πετύχει τους εξής στόχους:
Μείωση της ζήτησης ενέργειας για θέρμανση και ψύξη κατά 90%
Θετικό ενεργειακό ισοζύγιο, αφού το κτίριο αναμένεται να παραγάγει, μέσω φωτοβολταϊκών, δύο φορές παραπάνω ενέργεια από αυτή που θα καταναλώνει
Σημαντικές συνθήκες θερμικής άνεσης, με τις θερμοκρασίες στο εσωτερικό να είναι σταθερές καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους (20-25˚C)
Πιστοποίηση σύμφωνα με το πρότυπο Παθητικών κτιρίων
Συμπερασματικά
Καταλήγοντας, η κοινωνία, ο κατασκευαστικός κλάδος αλλά και ο καθένας από εμάς ξεχωριστά καλούμαστε να συνειδητοποιήσουμε την ευθύνη μας απέναντι στο περιβάλλον και τον πλανήτη. Είναι ζωτικής σημασίας να κατανοήσουμε τον ρόλο που μπορούμε να διαδραματίσουμε στον μετριασμό και την ανάσχεση της κλιματικής κρίσης. Στην Ελλάδα ειδικότερα, η υπερθέρμανση των τελευταίων ετών δημιουργεί πια μεγάλες δυσκολίες στην καθημερινή διαβίωση και δη στο αστικό περιβάλλον, και φαίνεται να μην υπάρχει ακόμα ένα συμπαγές συστημικό πλαίσιο που να στηρίζει αυτή την κατεύθυνση (τόσο σε κλίμακα δήμου, περιφέρειας, κεντρικής κυβέρνησης). Τέλος, σκόπιμο είναι να ενθαρρυνθούν και να στηριχθούν τέτοιες κινήσεις μέσα από στοχευμένες επιδοτήσεις, φοροελαφρύνσεις και γενικότερα ικανά κίνητρα, δίχως τα οποία καθίσταται αρκετά δυσχερής η υλοποίηση τέτοιων παρεμβάσεων προς μια πράσινη μετάβαση.
Υπάρχει ήδη πληθώρα λύσεων στη διάθεσή μας, αρκεί να αναγνωρίσουμε ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να κατεδαφίζουμε άκριτα ή να χτίζουμε «γυάλινους πύργους» με τεράστιες ενεργειακές απαιτήσεις.
* Ο Θοδωρής Χαριτίδης σπούδασε Φυσική στο Ηράκλειο και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Εindhoven (Oλλανδία) και στο Κάρντιφ (Ουαλία). Είναι σύμβουλος ενέργειας και αειφορίας κτιρίων. Τα τελευταία 5 χρόνια εργάζεται στη Verte ltd. στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Σύγχρονα, πράσινα και έξυπνα, υπόσχονται να δώσουν νέα πνοή στις γειτονιές του κέντρου της Αθήνας. Οι αρχιτέκτονες πίσω από τέσσερα τέτοια έργα στην καρδιά της πρωτεύουσας μας μίλησαν γι’ αυτά.
Πώς θα ήταν η Αθήνα αν επικρατούσε ο τύπος της τούβλινης πολυκατοικίας χωρίς σοβάδες; Σίγουρα θα βλέπαμε μια άλλη εικόνα, πιο αυτόχθονη, παραδοσιακή ή χειροποίητη.
Ο Ομότιμος Καθηγητής του ΕΜΠ μιλάει για την Αθήνα και τα πολυσυζητημένα πρότζεκτ των τελευταίων χρόνων, τη σύγχρονη αρχιτεκτονική στα νησιά, την τοπικότητα και την παγκόσμια αρχιτεκτονική
32°
