Καταστροφές: Νά από τι θα πάμε (όχι όλοι: αλλά πολλοί)

Σήμερα ζούμε 8,23 δισεκατομμύρια άνθρωποι πάνω στον πλανήτη. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΗΕ, ο παγκόσμιος πληθυσμός υπερτριπλασιάστηκε μεταξύ 1950 και 2020. Μάλιστα, ο κίνδυνος του υπερπληθυσμού ήταν ένας από τους δύο μεγαλύτερους που συζητιόντουσαν στις τηλεοράσεις του κόσμου επί τουλάχιστον δύο δεκαετίες — ο άλλος ήταν ένας πιθανός πόλεμος με πυρηνικά όπλα. Όμως ο υπερπληθυσμός δεν είναι πια πρόβλημα· στην πραγματικότητα, ποτέ δεν ήταν. Σήμερα είμαστε 8,23 δισ., αλλά δεν πρόκειται ποτέ να ξεπεράσουμε τα 11, που είναι το ανώτατο όριό μας. Αυτό θα συμβεί στο τέλος του αιώνα: θα έχουμε γίνει κάπου 10,9 δισ. ώς τότε, και από εκεί και πέρα θα λιγοστεύουμε.

Όταν οι άνθρωποι περνάνε καλά, όταν έχουν να αντιμετωπίσουν λιγότερους κινδύνους, όταν έχουν ικανή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κ.ο.κ., δεν κάνουν πολλά παιδιά. Η αλήθεια είναι ότι ο κόσμος προοδεύει, και προοδεύει συνεχώς — και, παρά τα κατά τόπους σκαμπανεβάσματα (και παρά την αφόρητη καταστροφολογία), προοδεύει γραμμικά. Μπορούμε μάλιστα με κάθε ασφάλεια να προβλέψουμε πως, μέχρι τότε, μέχρι τις 10,9 δισ. ψυχές δηλαδή, η ενέργεια θα είναι απεριόριστη και δωρεάν, και το φαγητό άφθονο και πάμφθηνο για όλους. Το ξαναλέμε: το μέλλον είναι μεν πάντα καλύτερο, όμως πριν φύγει ο 21ος αιώνας θα ζούμε στον Παράδεισο. Στο επί γης Παράδεισο.

Εφόσον, βέβαια, ξεπεράσουμε τους επόμενους 10 μεγάλους κινδύνους που μας απειλούν.

Αφού πρώτα πούμε ότι, ναι, θα τους ξεπεράσουμε όλους —κατά το συνήθειό μας: δεν υπήρξαν εξαιρέσεις εδώ, και ούτε θα υπάρξουν—, νά ποιοι είναι οι 10 Μεγαλύτεροι Φόβοι της Ανθρωπότητας Σήμερα (αλλά και αύριο: ώς τα μισά τού αιώνα). Υπάρχουν κι άλλοι. Αλλά αυτοί εδώ είναι οι 10 Μεγαλύτεροι. Και οι πιο επικίνδυνοι.

* * *

1. Κλιματική Κρίση και Ακραία Καιρικά Φαινόμενα

Κλιματική κρίση… ή μήπως κλιματική καταστροφή; Και το λέμε αυτό γιατί ακόμη κάποιοι τη λένε «κλιματική αλλαγή». Σε κάθε περίπτωση, αυτό είναι το υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα σήμερα — και αύριο. Είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας, με παγκόσμιες και πρωτοφανείς επιπτώσεις. Οι συνέπειές της, όπως η απώλεια θαλάσσιου πάγου, το λιώσιμο των παγετώνων, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, αλλά και οι εντονότεροι από τους συνήθεις καύσωνες, είναι ήδη εμφανείς. Μάλιστα, πλέον ακόμη και σχετικά μικρές σταδιακές αυξήσεις στην παγκόσμια υπερθέρμανση (+0,5°C) προκαλούν σημαντικές αλλαγές στα ακραία φαινόμενα σε παγκόσμια κλίμακα. Δεν μιλάμε μόνο για ακραίες θερμοκρασίες, για κλιμάκωση των έντονων φαινομένων βροχοπτώσεων, των καταιγίδων και των τυφώνων, δεν μιλάμε μόνο για ακραίες ξηρασίες και μεγα-πυρκαγιές, ή μόνο για την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Μιλάμε για έναν συνδυασμό όλων των παραπάνω, που θα οδηγήσει σε εκατομμύρια επιπλέον θανάτους, σε δυσθεώρητες οικονομικές απώλειες, στην εξάπλωση ασθενειών, σε επισιτιστική ανασφάλεια, και σε μία πελώρια ανθρωπιστική-μεταναστευτική κρίση. Η ανθρωπότητα οφείλει να συνεχίσει και να εντείνει τις προσπάθειες μετριασμού της, και την προσαρμογή μας στις νέες, μεταβαλλόμενες συνθήκες.

2. Απώλεια Βιοποικιλότητας και Κατάρρευση Οικοσυστημάτων

Μάλλον δεν το γνωρίζουν πολλοί, αλλά αυτό αξιολογείται από πολλούς ειδικούς ως δεύτερο στη σειρά των μειζόνων προβλημάτων, καθώς περισσότερα από 1 εκατομμύριο είδη φυτών και ζώων (το 25% του συνόλου, πάνω-κάτω) απειλούνται με εξαφάνιση τις επόμενες δεκαετίες ως άμεσο αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ούτως ή άλλως, η βιοποικιλότητα στα φυσικά οικοσυστήματα έχει μειωθεί περί το 47% κατά μέσο όρο σε σχέση με ό,τι ίσχυε μόλις δύο αιώνες πριν, ενώ η παγκόσμια βιομάζα των άγριων θηλαστικών έχει μειωθεί κατά… 82%! Ο σημαντικότερος παράγοντας της μείωσης της βιοποικιλότητας τα τελευταία 50 χρόνια υπήρξε, μακράν, η αλλαγή χρήσης γης, ιδίως η εντατική καλλιέργεια και η ρύπανση από φυτοφάρμακα, παράλληλα με την επίδραση των βιομηχανιών καλλιεργειών και λιπασμάτων, και των βιομηχανιών κρέατος και γαλακτοκομικών. Άλλες σημαντικές απειλές περιλαμβάνουν την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, τη ρύπανση και την κλιματική αλλαγή. Η απώλεια βιοποικιλότητας δεν είναι απλώς μια οικολογική ανησυχία, αλλά μια άμεση και θεμελιώδης απειλή για την ανθρώπινη ζωή και ευημερία. Εάν η ανθρωπότητα δεν τηρήσει τις δεσμεύσεις της για την αντιμετώπιση του προβλήματος, κρίσιμα φυσικά συστήματα θα καταρρεύσουν έως το 2050, απειλώντας την ανθρώπινη υγεία, τη βιοποικιλότητα, την οικονομία, την παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια και την ανθεκτικότητα των γεωργικών συστημάτων. Πρέπει να επιλέξουμε πιο φιλικές προς το περιβάλλον γεωργικές πρακτικές και να υιοθετήσουμε νέες συνήθειες στη διατροφή μας. Σήμερα.

3. Περιβαλλοντική Ρύπανση και Εξάντληση Πόρων

Η ρύπανση είναι ο πιο βασικός παράγοντας απώλειας της βιοποικιλότητας, ενώ απειλεί την ανθρώπινη υγεία και την ποιότητα του αέρα, του νερού και του εδάφους. Η παγκόσμια ρύπανση αυξάνεται ραγδαία, ενώ η υπερκατανάλωση προκαλεί αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε κάθε στάδιο του κύκλου ζωής των προϊόντων. Η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι ο κύριος περιβαλλοντικός κίνδυνος για την υγεία, προκαλώντας εκατομμύρια πρόωρους θανάτους ετησίως, και λογαριασμούς τρισεκατομμυρίων σε κόστη υγείας και οικονομίας. Η ρύπανση παρεμποδίζει τα αναπτυξιακά αποτελέσματα, υπονομεύει τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, επιδεινώνει τη φτώχεια και την ανισότητα, και συμβάλλει σημαντικά στην κλιματική αλλαγή. Η ανάπτυξη της Γενετικής Τεχνητής Νοημοσύνης (Gen-AI) οδηγεί σε αυξημένη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία αντιβαίνει στις απαιτούμενες βελτιώσεις απόδοσης για την επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έως το 2050. Χρειαζόμαστε πολιτικές κυκλικής οικονομίας και έξυπνης/βιώσιμης ανάπτυξης, και μια συνολική αλλαγή στον τρόπο που παράγουμε, καταναλώνουμε και διαχειριζόμαστε τα απόβλητα, ενσωματώνοντας με μεγάλη αυστηρότητα περιβαλλοντικές εκτιμήσεις σε όλες τις οικονομικές δραστηριότητες.

4. Fake News και Διάβρωση της Εμπιστοσύνης

Το σύνολο των αναλυτών αναμένουν μια «ταραχώδη» έως «θυελλώδη» παγκόσμια προοπτική. Η παραπληροφόρηση και τα fake news είναι μια πρωτοφανής απειλή για την κοινωνική συνοχή και τη διακυβέρνηση, διαβρώνοντας την εμπιστοσύνη και επιδεινώνοντας τις διαιρέσεις εντός και μεταξύ των εθνών. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν τροφοδοτήσει μία ακραία πόλωση, οδηγώντας σε μειωμένη εμπιστοσύνη στις δημοκρατικές αξίες και τα επιστημονικά δεδομένα, και υπονομεύοντας την ικανότητα των κοινωνιών να αντιμετωπίσουν συλλογικά τις υφιστάμενες προκλήσεις. Η ακραία πόλωση γεννά συμπεριφορές που υπονομεύουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, και οδηγεί σε έναν εκρηκτικό συνδυασμό πολιτικής αποσταθεροποίησης και οικονομικής στασιμότητας. Σε βαθιά πολωμένες χώρες, η αντίθετη πλευρά θεωρείται εχθρός που πρέπει να εξουδετερωθεί. Τα νομοθετικά σώματα και ο θεσμός της Δικαιοσύνης θεωρούνται επίσης εχθροί από μεγάλα σώματα πολιτών, τροφοδοτώντας την πολιτική βία. Δεν προσφέρονται απλές λύσεις εδώ, πέρα από ευχολόγια για «προώθηση του διαλόγου, της κατανόησης και της ενσυναίσθησης μεταξύ διαφορετικών ομάδων, ώστε να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη και να ενισχυθεί η κοινωνική ανθεκτικότητα». Το πρόβλημα θα ενταθεί, και ο κίνδυνος μιας γενικευμένης έκρηξης θα γίνεται κάθε μέρα και πιο απτός. SOS.

5. Οικονομική Ανισότητα και Κοινωνική Πόλωση

Το χάσμα μεταξύ των πολύ πλουσίων και των φτωχών συνεχίζει να διευρύνεται, δημιουργώντας ακραίες ανισότητες και αυξανόμενες κοινωνικές εντάσεις. Η οικονομική ανισότητα αποτελεί σημαντικό παράγοντα κοινωνικής αστάθειας και εμπόδιο στη βιώσιμη ανάπτυξη. Η διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, επιδεινώνει τις πολιτικές διαιρέσεις και καθιστά δυσχερέστερη την αντιμετώπιση άλλων παγκόσμιων προκλήσεων, καθώς οι πόροι και η βούληση για συνεργασία διαβρώνονται. Ένα σχετικό σενάριο προβλέπει ότι η παγκόσμια ευημερία θα μειωθεί κατά 40% τη δεκαετία του 2050 σε σχέση με τη δεκαετία του 2020, ενώ η εξάλειψη της ακραίας φτώχειας δεν θα συμβεί πριν το 2100. Η ανισότητα οδηγεί σε κοινωνική, πολιτική και γεωστρατηγική αστάθεια, και τροφοδοτεί την πόλωση. Απαιτούνται μεγάλης κλίμακας στρατηγικές, μεταρρυθμίσεις και επενδύσεις—από την πρόσβαση στην εκπαίδευση και την υγεία έως τις πολιτικές φορολογίας και αναδιανομής—, αλλά κυρίως και πάνω από όλα μία γεωπολιτική ειρήνη παγκόσμιας κλίμακας. Οι πόλεμοι πλήττουν κυρίως τους φτωχούς.

6. Προηγμένη Τεχνολογία και Τεχνητή Νοημοσύνη

Ουσιαστικά, σπάνια οι τεχνολογικοί κίνδυνοι ήταν πρώτου μεγέθους. Όμως ανεβαίνουν πλέον ψηλά στις κατατάξεις δεδομένης του ασύλληπτης ταχύτητας αλλαγής σε τομείς όπως η ΤΝ και η βιοτεχνολογία. Τα οφέλη τής ΤΝ είναι αδιαμφισβήτητα (καινοτομία, αύξηση παραγωγικότητας, νέες αγορές κλπ.), αλλά οι κυοφορούμενες απειλές λόγω της εξέλιξής της για την ανθρώπινη ευημερία και την κοινωνική δομή —ή και την ανθρωπότητα την ίδια— είναι πελώριες. Από την άλλη, και μόνο η αναπαραγωγή προκαταλήψεων ενσωματωμένων στα συστήματα ΤΝ (!) αρκεί για να δείξει πόσο μεγάλο πρόβλημα αντιμετωπίζουμε ήδη. Η κοινωνική πόλωση μέσω της παραπληροφόρησης θα εκτιναχθεί στο άμεσο μέλλον. Επίσης, το ότι τα συστήματα ΤΝ ενδέχεται να ξεφύγουν από τον ανθρώπινο έλεγχο, οδηγώντας σε απρόβλεπτες και δυνητικά καταστροφικές συνέπειες για την ανθρωπότητα, της εξαφάνισης του homo sapiens συμπεριλαμβανομένης, είναι απολύτως υπαρκτό πρόβλημα. Οι κυβερνήσεις πρέπει να διαδραματίσουν ενεργό ρόλο στη διασφάλιση ότι η ΤΝ χρησιμοποιείται κατά το δυνατόν δίκαια, καθώς και στη ρύθμιση της ΤΝ για την ελαχιστοποίηση μελλοντικών κινδύνων. Δεν μπορούν να γίνουν προβλέψεις σε αυτό το πεδίο.

7. Γεωπολιτική Αστάθεια και Κρατικές Συγκρούσεις

Η επεκτατικότητα της Ρωσίας, ο παράγοντας Τραμπ και η αδυναμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των υπόλοιπων δημοκρατικών κρατών να σταματήσουν τις μιλιταριστικές βλέψεις του Πούτιν, δημιουργούν ένα περιβάλλον αυξημένης αστάθειας. Οι γεωστρατηγικοί κίνδυνοι έχουν σημειώσει απότομη και αλματώδη άνοδο στην κατάταξη των παγκόσμιων κινδύνων. Οι συγκρούσεις απειλούν τη σταθερότητα και την πρόοδο. Οι ανθρωπιστικές κρίσεις εντείνονται λόγω των πολέμων (και της κλιματικής αλλαγής). Οι εμπορικοί πόλεμοι και οι γεωοικονομικές αντιπαραθέσεις αποσταθεροποιούν την παγκόσμια οικονομία. Οι πόλεμοι και οι γεωπολιτικές εντάσεις επηρεάζουν σημαντικά την επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, επιδεινώνουν την κοινωνική πόλωση, την οικονομική αστάθεια, τις κλιματικές επιπτώσεις και την επισιτιστική ασφάλεια (μέσω της διακοπής των αλυσίδων εφοδιασμού) και τις βιολογικές απειλές (μέσω της χρήσης όπλων). Η αποτελεσματική αντιμετώπιση των συγκρούσεων είναι εκ των ων ουκ άνευ. Αλλιώς δεν μπορεί να υπάρξει προκοπή. Οι πόλεμοι πρέπει να σταματήσουν, με τον ένα ή τον άλλο παραδειγματικό τρόπο. Σήμερα, όχι χθες.

8. Δημογραφικές Μεταβολές και Κρίσεις Συντάξεων

Ο παγκόσμιος πληθυσμός γερνάει. Σε κάθε σχεδόν χώρα του πλανήτη το ποσοστό των ηλικιωμένων ατόμων στον πληθυσμό της αυξάνεται. Αυτή η αύξηση θα επιταχυνθεί τις επόμενες δεκαετίες. Ο αριθμός των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω αναμένεται να αυξηθεί κατά 36%, από 857 εκατομμύρια το 2025 σε 1,2 δισεκατομμύρια το 2035. Οι «κοινωνίες γερόντων», όπου πάνω από το 20% του πληθυσμού είναι άνω των 65 ετών, περιλαμβάνουν ήδη την Ιαπωνία, την Ιταλία και τη Γερμανία, ενώ πολλές ακόμη χώρες στην Ευρώπη και την Ανατολική Ασία προβλέπεται να υπερβούν αυτό το όριο έως το 2035. Τα κρατικά συνταξιοδοτικά συστήματα σχεδιάστηκαν για μία πολύ νεότερη δημογραφική ομάδα, με λιγότερα χρόνια συνταξιοδότησης. Η σημερινή αδυναμία τους να ανταποκριθούν δημιουργεί οικονομική ανασφάλεια και διαγενεακές εντάσεις, καθώς το βάρος της χρηματοδότησης μετατοπίζεται στους νεότερους. Η δημογραφική μετάβαση θα ασκήσει τεράστια πίεση στα κοινωνικά συστήματα. Η αύξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης δεν επαρκεί. Απαιτούνται και άλλες προσεγγίσεις, μεταξύ των οποίων πρώτη θεωρείται η πλήρης ενσωμάτωση μεταναστών παραγωγικής ηλικίας σε γηράσκουσες κοινωνίες. Όπως αίφνης η ελληνική: δεν υπάρχει άλλος τρόπος, στην πραγματικότητα.

9. Πίεση στο Σύστημα Υγείας και Αναδυόμενες Απειλές Υγείας

Ο COVID-19 χτύπησε το καμπανάκι: πρέπει να είμαστε (πολύ πιο) έτοιμοι. Παρ’ όλα αυτά, τα συστήματα υγείας βρίσκονται υπό ασφυκτική οικονομική πίεση, που εντείνεται από την κλιματική κρίση, τη γήρανση του πληθυσμού, και —ανάμεσα σε άλλα— την αδυναμία πρόσβασης κάποιων σε νοσοκομειακή και άλλη φροντίδα λόγω οικονομικών ανισοτήτων. Η παγκόσμια υγειονομική υποδομή είναι εύθραυστη και αντιμετωπίζει μεγάλες ελλείψεις εργατικού δυναμικού. Μία κατάσταση που θα επιδεινωθεί. Χρειάζεται επανασχεδιασμός και πολύ περισσότερη μέριμνα. Αμφότερα όμως πράγματα που χρειάζονται χρόνο (που δεν υπάρχει) και χρήμα (που επίσης δεν υπάρχει). Ίσως η πιο σίγουρη «λύση» είναι η «ψηφιακή υγεία»: οι ειδικοί επισημαίνουν πως έχει τεράστιες δυνατότητες να μεταμορφώσει τα συστήματα υγείας — η τηλεϊατρική και η ΤΝ θα ενισχύσουν την παροχή φροντίδας και θα ελαφρύνουν τα χέρια του προσωπικού. Ωστόσο, μια επόμενη πανδημία μπορεί μεν να μη μας βρει απροετοίμαστους αυτή τη φορά, αλλά σίγουρα θα έχει σύμμαχό της τη συνισταμένη δυναμική των λαλίστατων αρνητών και αυτών που τους κατευθύνουν. Και οι τελευταίοι δεν είναι απλοί πολίτες: είναι κράτη.

10. Βιολογικές Απειλές και Βιοτρομοκρατία

Οι μεταδοτικές ασθένειες αποτελούν συνεχή απειλή για την ανθρωπότητα, αλλά οι εξελίξεις στη βιοτεχνολογία θα αυξήσουν εκθετικά τον κίνδυνο απόκτησης βιολογικών όπλων από τρομοκράτες και από κράτη-τρομοκράτες. Αυτή τη στιγμή, τα βιολογικά όπλα είναι τα πιο φτηνά και πιο θανάσιμα από όλα τα άλλα. Η αυξανόμενη προσβασιμότητα στη βιοτεχνολογία —ουσιαστικά, ο καθένας μπορεί να καρπωθεί τα οφέλη της— αυξάνει τον κίνδυνο τόσο τυχαίων όσο και σκόπιμων βιολογικών συμβάντων. Η πιθανότητα εμφάνισης νέων, πιο επικίνδυνων βιολογικών απειλών —είτε φυσικής προέλευσης είτε ανθρωπογενούς— αυξάνεται εκθετικά. Η απελευθέρωση ενός μολυσματικού ή τοξικού βιολογικού παράγοντα μπορεί να συμβεί χωρίς καμία προειδοποίηση, απειλώντας ανθρώπους, ζώα και φυτά, προκαλώντας εκτεταμένες ασθένειες και θανάτους, και ενσταλάζοντας φόβο και πανικό σε παγκόσμια κλίμακα. Οι βιολογικές απειλές μπορούν να διαταράξουν τις αλυσίδες εφοδιασμού και να καταστρέψουν τις βιομηχανίες τροφίμων και γεωργίας. Η παραπληροφόρηση, δε, που δημιουργείται από την ΤΝ θα καταστήσει δυσκολότερη τη συντονισμένη αντίδραση. Η διεθνής κοινότητα πρέπει να ενισχύσει τη συνεργασία για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βιοτρομοκρατίας. Η ενίσχυση της παγκόσμιας βιοασφάλειας είναι επιτακτική. Προφανώς απαιτούνται γαργαντουικά συστήματα επιτήρησης και ταχείας - αστραπιαίας - αντίδρασης.

Μία συστηματική και εις βάθος ανάλυση των δέκα κορυφαίων φόβων της ανθρωπότητας αποκαλύπτει έναν περίπλοκο και αλληλένδετο ιστό, καθώς η επιδείνωση του ενός συχνά ενισχύει και επιδεινώνει τους άλλους. Για παράδειγμα, η κλιματική κρίση δεν είναι απλώς ένα περιβαλλοντικό ζήτημα, αλλά εντείνει τις ανθρωπιστικές κρίσεις, την επισιτιστική ανασφάλεια και την ακούσια μετανάστευση. Με τη σειρά της, η επισιτιστική ανασφάλεια τροφοδοτεί την οικονομική και κοινωνική ανισότητα, αλλά και τις γεωπολιτικές εντάσεις.

Η πρόκληση της αντιμετώπισης αυτών των συστημικών κινδύνων σε ένα κατακερματισμένο παγκόσμιο τοπίο (η έλλειψη παγκόσμιας συνεργασίας αναμένεται να φτάσει σε νέα χαμηλά τα επόμενα χρόνια) είναι τεράστια. Η κυρίαρχη διαπίστωση όλων των αναλυτών είναι ότι αυτοί οι κίνδυνοι δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν μεμονωμένα, καθώς αποτελούν ένα ενιαίο, δυναμικό σύστημα. Έτσι, απαιτείται ενισχυμένη συνεργασία, προληπτικές και ολιστικές στρατηγικές, και επένδυση στην ανθεκτικότητα. Το μέλλον της ανθρωπότητας εξαρτάται από την ικανότητά της να αξιοποιήσει την καινοτομία, να ενισχύσει τη διακυβέρνηση και να προωθήσει την ανθρώπινη συνεργασία.

Μόνο μέσω μίας συντονισμένης και προληπτικής δράσης σε όλους τους τομείς μπορεί να οικοδομηθεί ένα ανθεκτικό, δίκαιο και βιώσιμο μέλλον για όλους. Γιατί, χωρίς αυτό, δεν θα μπορούμε να χαιρόμαστε που γλιτώσαμε από τον υπερπληθυσμό.

* * *

ΣΥΜΒΟΛΗ ΙΑΤΡΟΥ

Ο Στέλιος Ιατρού, ιστορικός από τη Θεσσαλονίκη, γράφει στο Ημερολόγιο για να βρίσκει αφορμές να χρονοτριβεί και ν’ αναβάλλει την παράδοση των εργασιών του. Σήμερα, ένα (γεωπολιτικό) ποίημα.

Brundrecral

Μου φαίνεται πως συμβαίνουν κάθε τόσο κι όχι σπάνια πολλά πράγματα στο εξωτερικό που έχουν πολύ ενδιαφέρον:

διεθνείς σύνοδοι,

περιφερειακές διασκέψεις,

shuttle diplomacy, που σημαίνει ταξίδια των υπουργών εξωτερικών και των ηγετών πέρα δώθε,

αναβίωση τέως άνευρων οργάνων μα τώρα σε πιο επείγοντα συμφραζόμενα,

διμερείς και πολυμερείς επαφές των ισχυρών,

άλλες σύνοδοι που, καθώς έχουν παράδοση, δεν βγάζουν πουθενά, μα δαπανούν και τον πολύτιμό μας χρόνο, όσο νομίζουμε πως κάτι κάνουμε ενώ δεν κάνουμε περίπου τίποτα

—κάτι που ίσως είναι και όλο το νόημα τέτοιων συμφωνημένων υπονοούμενων—,

αιφνίδιες συναντήσεις που ίσα που τις μαθαίνουμε, άλλοτε εμφανείς και άλλοτε τυπικά αφανέστερες μεταξύ κρίσιμων αξιωματούχων που μας είναι ανώνυμοι, γιατί είθισται να μην αποζητούν τα φώτα της δημοσιότητας,

και δεν θα τους πιάσεις ποτέ να τρώνε σφαλιάρες στην πόρτα αεροπλάνου,

επαφές σε τόπους κοντινούς και σε τόπους μακρινούς μας, που αποκτούν σημασία κι αναβαθμίζονται στον γεωπολιτικό χάρτη,

όπου βαθαίνουν δημογραφικές χαράδρες εδώ, και υψώνονται βουνοκορφές εκεί

—γεωπολιτική χωρίς μελέτη της ενέργειας, του νερού, και της δημογραφίας είναι σαχλαμάρα—,

αποσύρσεις ενόπλων δυνάμεων από μέχρι πρότινος forever wars που ασφαλώς δεν έληξαν, και δεν θα λήξουν,

κενά που γεμίζουν από άλλους παίκτες ή από παίκτες που δεν αποσύρθηκαν —ακόμη—,

μετακινήσεις πληθυσμών που φεύγουν από πόλεμο, λιμό, και ξηρασία,

συναντήσεις κορυφής μεταξύ των πρωταγωνιστών ενός συστήματος που από το 2016 κι έπειτα άρχισε να οργανώνεται ολοένα και ταχύτερα, εντατικότερα, πιεστικότερα, ερήμην μας,

ακόμα και οι πιο απρόθυμοι ρίχτηκαν τελικά στην αναζήτηση συμμαχιών μέσα σ’ έναν διεθνή χώρο που ο μεταψυχροπολεμικός του χρόνος έληξε,

αιφνιδιάζοντας όσους εξακολουθούν να ζουν στην άρνηση,

και η νέα τάξη που ήδη διαμορφώνεται ως αταξία θα προκύψει είτε αυθορμήτως, ακολουθώντας τις μάλλον βάναυσες ιεραρχίες ισχύος,

είτε με την παρέμβαση μιας ευμενούς επιστασίας, υπακούοντας σε κάποιο πλαίσιο αρχών που μας είναι οικείες και έτσι ανεκτές

—όμως αυτό μάλλον όχι, παρήλθε ο καιρός των πλαισίων αρχών—,

είτε με την παρέμβαση μιας δυσμενούς επιστασίας, υπακούοντας σε πλαίσιο επιβολής της δικής της, εξωτικής για μας εμπειρίας, που υπηρετεί το δικό της συμφέρον και τις δικές της προτεραιότητες,

και μέσα στον κόσμο αυτόν που συμπράττει σε εταιρικές σχέσεις,

σε στρατηγικές σχέσεις,

σε ευκαιριακές αιώνιες φιλίες,

που συναρθρώνεται σε σύνολα,

συνυπογράφει διακηρύξεις,

συνομολογεί πλαίσια συμπόρευσης,

ομνύει συμμαχίες όπου κανείς δεν θα συνδράμει κανέναν όταν ξεσπάσει το κακό,

δεσμεύεται σε στρατηγικές συνεργασίες ασφάλειας, ενέργειας, τεχνολογίας, σπάνιων πόρων και παλαιών πόρων, όπως η τροφή και το νερό,

ανασύρει παλαιές διασυνδέσεις και απομακρύνεται από άλλες τοξικές, μαφιόζικες, εκβιαστικές,

επανεξοπλίζεται μανιασμένα, όλοι καταλαβαίνουμε για τι,

νοικοκυρεύει τους επιχώριους πόρους αναζητώντας ασφαλείς προσβάσεις σε εισαγώγιμους,

προστατεύει το νόμισμά του και συγκεντρώνει χρυσό,

ανοίγει πόρτες σε νέες αγορές και σε νεοφυείς τομείς που κανείς δεν κατανοεί ακριβώς, μα πρέπει συ να σπεύσεις να τους αρπάξεις προτού το κάνει ο ανταγωνιστής σου, που ίσως τους κατανοεί, ίσως πάλι και όχι, όμως πια δεν έχει σημασία, ό,τι υπάρχει εκεί έξω και αναφύεται πρέπει να το αρπάξεις πρώτος εσύ,

κλείνει πόρτες σε πλάνες που δεν έβγαλαν πουθενά ωφέλιμα μα δαπανούσαν και τους πόρους, όπως κάτι επιδοτήσεις που γίνανε πλούτος για μια χούφτα κολλητούς, και χρέος για όλους τους άλλους

—με πρώτο πόρο απ’ όλους τον διαθέσιμο χρόνο, τούτη την πελώρια πλάνη που διαρκώς επαληθεύεται, όταν παρέλθει—,

εκβιάζει το χέρι των μεγάλων ή το χαϊδεύει, αποσπώντας τελικά κάποια ειδική σχέση,

συνομιλεί και συμφωνεί με αρχαίους εχθρούς οριοθετώντας ζώνες γειτνίασης ή συνύπαρξης, πράγμα καλό, διότι η οριοθέτηση χώρου ευθύνης δεν στραγγαλίζει τους χώρους στον χάρτη μα συνιστά υψηλή προτεραιότητα ασφαλείας της διεθνούς κοινότητας,

τακτοποιεί το θεσμικό του σκηνικό προκειμένου να κατοχυρώσει την εσωτερική ομαλότητα για την επόμενη, κρίσιμη δεκαετία, αν έχει τη διορατικότητα, και αντισταθεί στον πειρασμό της συγκέντρωσης όλων των εξουσιών στην του πρώτου ανδρός αρχή,

κατασκευάζει υποδομές για να μην αιφνιδιαστεί σε δέκα μήνες από τις ίδιες προκλήσεις, φυσικές καταστροφές και ανθρωπογενείς,

επαναφέρει τα καίρια δίκτυα στον έλεγχο μιας αιρετής κυβέρνησης που λογοδοτεί στον λαό της για το παρόν και το μέλλον της χώρας, και δεν τα αποθέτει στα χέρια αγνώστων πολυεθνικών που λογοδοτούν στους μετόχους τους για την κερδοφορία του τριμήνου,

περιφρουρεί τα δικαιώματα και τις ελευθερίες, που με αίμα κατακτήθηκαν, ώστε να εξακολουθήσουν να συμβάλλουν στην υγιή λειτουργία των πολιτευμάτων,

επουλώνει τις πληγές στις σχέσεις αρχόντων και αρχομένων,

και δεν αδιαφορεί αλαζονικά για όποιον δεν έχει παντεσπάνι, διότι κι αυτός ακόμα έχει την πολύτιμη οργή του,

μέσα σ’ έναν τέτοιο κόσμο αυξημένης μέριμνας, λοιπόν,

στρατηγικής,

κινητικότητας,

προσπάθειας,

επιδίωξης,

απόδοσης,

παραγωγής,

αναζήτησης,

αποζήτησης,

κυνισμού,

εφευρετικότητας,

συμβιβασμών,

εμείς, θαρρώ, ασχολούμαστε όλη μέρα κάθε μέρα με φονιάδες κι εγκληματίες

που κάπως κάποιοι νομίζουν πως πρέπει να μας πληροφορήσουν διεξοδικά για κάθε τους πράξη,

για να μη μας μείνει μυαλό να δούμε, να διερωτηθούμε, να στοχαστούμε τι συντελείται στην ιστορία έξω απ’ τη μικρή αυλή μας,

«οὕτω δημόσιον κακὸν ἔρχεται οἴκαδ’ ἑκάστῳ αὔλειοι δ’ ἔτ’ ἔχειν οὐκ ἐθέλουσι θύραι,

ὑψηλὸν δ’ ὑπὲρ ἕρκος ὑπέρθορεν, εὗρε δὲ πάντως, εἰ καί τις φεύγων ἐν μυχῷ ᾖ θαλάμου»

παναπεί

«της πολιτείας το κακό στου καθενός το σπίτι φτάνει,
κι οι πόρτες ακόμα της αυλής να το κρατήσουν δεν αντέχουν,
απ’ την ψηλή τη μάντρα πιο ψηλά πηδά, με κάθε τρόπο βρίσκει
κι όποιον χωθεί στην πιο βαθιά του κάμαρη φυγάς».

Καμωνόμαστε πως, εάν αγνοήσουμε τον κόσμο που λυσσομανάει γύρω μας,

κι εάν φουσκώσουμε τη σαπουνόφουσκα της ασφάλειάς μας,

που φτιάξαμε με τα υλικά της πλάνης που έχουμε συνηθίσει ή εκπαιδευτεί ν’ αποζητάμε ωσάν τη μόνη μας αλήθεια,

θα έχουμε απομείνει το προτελευταίο ακίνδυνο νησί σ’ έναν απέραντο ωκεανό,

και μόνη μας έριδα με το Blefuscu θα ’χουμε αν θα σπάμε το αυγό (αβγό) από τη μια μεριά του ή την άλλη.

* * *

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ

Hiba Noor Khan, «Ο πόλεμος της Σαφίγια» (μετάφραση Μυρτώ Καλοφωλιά, Εκδόσεις Διόπτρα)

Νά ένα θέμα που δεν το γνωρίζαμε — ενώ δεν έχουμε καν καλή άποψη (όσοι λίγοι έχουν κάποια) για παρεμφερή γεγονότα που συνέβησαν στην Ελλάδα. Ως εκ τούτου, χαιρετίζουμε την έκδοση αυτού του εφηβικού (και όχι μόνο) μυθιστορήματος.

Βρισκόμαστε στην εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στο Παρίσι. Οι Γερμανοί κατακτητές ψάχνουν παντού για Εβραίους, που θα σταλούν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Όμως κάποιοι Παριζιάνοι θα κρύψουν γείτονές τους Εβραίους, και θα τους σώσουν τη ζωή — παρά τον κίνδυνο να χάσουν τη δική τους. Αυτοί οι Παριζιάνοι είναι μουσουλμάνοι με καταγωγή από το Αλγέρι (η Αλγερία βρισκόταν ακόμα υπό γαλλική κυριαρχία τότε).

Είναι η μικρή Σαφίγια και ο πατέρας της, ανάμεσα σε άλλους, που θα κάνουν τα πάντα για να ξεγελάσουν τους Γερμανούς. Η Σαφίγια είναι ένα θαρραλέο νεαρό κορίτσι, που δεν μπορείς παρά να το συμπαθήσεις. Όπως δεν μπορείς παρά να θαυμάσεις τον αγώνα των ανθρώπων, μέσα και γύρω από το Μεγάλο Τζαμί του Παρισιού, που προσέφεραν καταφύγιο στους συνανθρώπους τους.

Ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, που φυσικά θυμίζει αντίστοιχες ιστορίες Ελλήνων χριστιανών που έκρυψαν Εβραίους γείτονές τους κατά την Κατοχή. Ήταν λίγοι, αλλά καλοί. Ήταν οι Δίκαιοι των Εθνών.

• Διαβάστε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο:

Σήμερα, η μητέρα τής είπε πως το μάθημα θα το έκανε μια φίλη της γιαγιάς και, εφόσον κανένα παιδί δεν είχε πάει στο σχολείο, δεν υπήρχε λόγος να περιμένουν μέχρι το βράδυ. Η Σαφίγια κάθισε δίπλα στη Χάφσα και στην Άγια, οι οποίες έμεναν με τις οικογένειές τους σε άλλα διαμερίσματα σαν κι αυτό όπου ζούσε και εκείνη. Γνωρίζονταν μεταξύ τους από τόσες δα, μεγάλωσαν παίζοντας μαζί. Η Σαφίγια ήταν περίπου δυο χρόνια μεγαλύτερή τους και τον τελευταίο καιρό είχαν απομακρυνθεί κάπως. Όμως, τώρα χάρηκε που τις είχε συντροφιά, την έκαναν να ξεχνά τη μοναξιά και τον πανικό της. Ωστόσο, μόλις άρχισαν να κουβεντιάζουν, συνειδητοποίησε πως θα προτιμούσε τη σιωπή. Η Χάφσα είπε πως άκουσε ότι οι ναζί θα έκαναν σύντομα επιδρομές στα σπίτια τους αναζητώντας Εβραίους, ενώ η Άγια περιέγραψε τον βηματισμό των στρατιωτών που είχε δει για λίγο το πρωί, όταν γυρνούσε από το σπίτι του παππού της. Η συζήτηση ήταν τόσο ζοφερή, που η Σαφίγια ένιωσε ευγνωμοσύνη όταν η ηλικιωμένη γυναίκα που θα τους έκανε μάθημα τούς είπε να σωπάσουν και να ανοίξουν το Κοράνι τους.

• Νά και το οπισθόφυλλο:

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος εξαπλώνεται στους δρόμους του Παρισιού και η ζωή της Σαφίγια αλλάζει για πάντα. Η καλύτερή της φίλη έχει φύγει από την πόλη για την ασφάλεια του Νότου, ενώ οι βομβαρδισμοί πλήττουν τη γαλλική πρωτεύουσα και ο πατέρας της, μέλος της Αντίστασης, συλλαμβάνεται από τους ναζί. Εκατοντάδες Εβραίοι διώκονται από τον ναζιστικό στρατό κι αναζητούν άσυλο στο τέμενος. Για τη Σαφίγια, η Αντίσταση περνά μέσα από τις κατακόμβες στα έγκατα του Παρισιού, για να σώσει όσους μπορεί, ενώ η πόλη αντηχεί από το ανελέητο βήμα των στρατευμάτων κατοχής.

• Και ένα μικρό βιογραφικό της συγγραφέως:

Η Hiba Noor Khan είναι η συγγραφέας των βιβλίων «One Home, Inspiring Inventors Who Are Changing Our Future», «The Extraordinary Life of Malala Yousafzai» και του εικονογραφημένου βιβλίου «The Little War Cat». Πρόκειται για μια πολυσχιδή προσωπικότητα, καθώς, ταυτόχρονα με τη συγγραφή, είναι καθηγήτρια Φυσικής και πρόσφατα πτυχιούχος Διεθνούς Διπλωματίας. Επίσης, ασχολείται με τον ακτιβισμό όσον αφορά τα δικαιώματα των παιδιών και των προσφύγων –έχοντας προσφέρει τη βοήθειά της σε καταυλισμούς Σύριων προσφύγων– και την προστασία των δασών, και έχει εργαστεί στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών στον τομέα των διεθνών αναπτυξιακών έργων.

Βρείτε το στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς σας, ή όπου αλλού σάς αρέσει να προμηθεύεστε τα βιβλία σας.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Σάββατο, κάθε Κυριακή, και κάθε Τετάρτη. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε να μας πείτε ή να μας ρωτήσετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.