Ποιον θα πιστέψεις; Εμένα ή τα ίδια σου τα μάτια;

Σήμερα το Ημερολόγιο δεν είναι καθόλου δικό μου, και θα καταλάβετε πολύ-πολύ εύκολα το γιατί. Θερμές ευχαριστίες για την ανάγνωση —σας υπόσχομαι πως θα είναι απολαυστική—, το ενδιαφέρον, και τα ωραία μέιλ που στέλνετε!

* * *

ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΜΕ ΤΗΝ Ψ

Η κλινική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια και ομαδική αναλύτρια Σουζάνα Παπαφάγου γράφει σήμερα για τις δυσκολίες που αναπόφευκτα όλοι αντιμετωπίζουμε στη ζωή μας. Την ευχαριστούμε πολύ! Ενώ έχει πλέον και τη δική της στήλη, κάθε εβδομάδα μιλά στο Ημερολόγιο για έναν φόβο μας, ένα πρόβλημα, κάτι που μας τρώει και μας ταλαιπωρεί — και πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε.

Ιώβεια υπομονή: Έχουμε τελικά τον Θεό μέσα μας;

Δύο γυναίκες κάθονταν σε ένα καφέ-μπαρ πίνοντας ένα ποτήρι κρασί και ανταλλάσσοντας ιστορίες γεμάτες βάσανα. Η μία μιλούσε για τις αμέτρητες δυσκολίες της σχέσης της, και η άλλη για την αφόρητη μοναξιά της. Αναπόφευκτα, η κουβέντα τους μετατράπηκε σε έναν άτυπο διαγωνισμό: ποια είχε τη δυσκολότερη ζωή.

«Πραγματικά, δεν ξέρω καμία που θα άντεχε περισσότερα από μένα», είπε η μία.

«Έχω περάσει τα πάνδεινα», απάντησε η άλλη. «Και εξακολουθώ να τα περνάω».

Ποιος κερδίζει λοιπόν; Εκείνος που πονά πιο πολύ; Όχι ακριβώς. Η ιώβεια υπομονή, εμπνευσμένη από τη βιβλική φιγούρα του Ιώβ, δεν έχει να κάνει με το ποιος υποφέρει περισσότερο, αλλά με το ποιος μπορεί να αντέξει τις δυσκολίες της ζωής χωρίς να χάσει την ελπίδα και την πίστη του. Ο άνθρωπος, καταβεβλημένος από άγχος, πίεση και αβεβαιότητα, συχνά ξεχνά ότι η δύναμη να αντέξει βρίσκεται μέσα του.

Ο Καρλ Γιουνγκ πίστευε ότι ο Θεός δεν είναι κάποια εξωτερική δύναμη, αλλά μια εσωτερική παρουσία που καθοδηγεί την ψυχή μας. Το ερώτημα δεν είναι αν έχουμε τον Θεό μέσα μας, αλλά αν μπορούμε να τον «ακούσουμε» μέσα στη θύελλα της ζωής.

Πώς να αντέχουμε τις δυσκολίες;

• Αποδοχή της πραγματικότητας. Όσο πιο γρήγορα αποδεχτούμε μια δύσκολη κατάσταση, τόσο πιο εύκολα θα βρούμε λύσεις.
• Ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας. Ο διαλογισμός, η ψυχοθεραπεία και η αυτογνωσία βοηθούν να χτίσουμε εσωτερική δύναμη.
• Στήριξη από αγαπημένα πρόσωπα. Μοιραστείτε τις σκέψεις σας, αλλά αποφύγετε τους «διαγωνισμούς δυστυχίας».
• Αίσθηση σκοπού. Όταν έχουμε έναν στόχο, ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές, βρίσκουμε λόγο να συνεχίσουμε.
• Αναζήτηση της θεϊκής φωνής μέσα μας. Όχι σαν κάτι μεταφυσικό, αλλά σαν τη βαθύτερη εσωτερική μας σοφία.

Η πραγματική νίκη στη ζωή δεν είναι η απουσία δυσκολιών — είναι η ικανότητα να τις αντέχουμε με αξιοπρέπεια και πίστη.

* * *

ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΗ

Η μεταφράστρια και επιμελήτρια κειμένων Χρύσα Φραγκιαδάκη προτείνει στους αναγνώστες του Ημερολογίου πράγματα απολύτως ξεχωριστά, και συζητά μαζί μας για θέματα που της τράβηξαν την προσοχή. Την ευχαριστούμε!

Marsh Family

Το 2021, τέτοιον περίπου καιρό, μεσούντος του τρίτου κύματος της πανδημίας, μια φίλη μού έστειλε ένα βιντεάκι, όπου ένα ζευγάρι από το Κεντ της Αγγλίας και τα τέσσερα παιδιά τους, στο μικρό καθιστικό του σπιτιού τους με μια φλοράλ κουρτίνα για φόντο, έπαιζαν και τραγουδούσαν διασκευασμένο το εμβληματικό τραγούδι της Bonie Tyler, Total Eclipse of the Heart. Ο τίτλος της διασκευής ήταν Totally Fixed Where We Are και οι επινοητικοί στίχοι, καθώς και η λιτή παντομίμα των παιδιών, σχολίαζαν εύστοχα και οδυνηρά αναγνωρίσιμα τη ζοφερή καθημερινότητα της καραντίνας που εξακολουθούσε να βιώνει, με διαλείμματα, το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη.

Μου άρεσε φοβερά τόσο η ιδέα όσο και η εκτέλεση, και τους έψαξα λιγάκι. Έτσι πρωτογνώρισα την οικογένεια Μαρς: τους γονείς Μπεν (σήμερα 48 ετών) , καθηγητή ιστορίας, και Ντανιέλ (47), διοικητική υπάλληλο στο πανεπιστήμιο, τα παιδιά τους Άλφι (18), Τόμας (16), Έλα (15) και Τέσα (12), και τα σκυλιά τους, Mόντι και Μπου.

…Και κόλλησα! Όχι μόνο για το καλλιτεχνικό προϊόν, ερασιτεχνικό ως προς την παραγωγή όμως άψογο ως προς το αποτέλεσμα, αλλά για την εξαιρετική και λυτρωτική —για τους ίδιους και για το μετέπειτα κοινό τους— ιδέα να αξιοποιήσουν και να νοηματοδοτήσουν τις περιόδους της καραντίνας διασκευάζοντας δημοφιλή ροκ και ποπ τραγούδια, με αξιοθαύμαστο χιούμορ, τρυφερότητα, πραγματισμό και φυσικότητα, χωρίς την πόζα της σοσιαλμιντιακής υπερπολιτικοποίησης, και με επίσης αξιοθαύμαστο αποτέλεσμα καλλιέργειας της κοινωνικής συνείδησης των παιδιών, με θετική οπτική και με έμφαση στη δημιουργία (παρόλο που οι γονείς, αστειευόμενοι, λένε πως το κίνητρο για να τα κάνουν να συμμετάσχουν αρχικά στο πρότζεκτ ήταν… παραγγελία πίτσας!). Όπως είχα γράψει τότε, έβγαζαν ρόδα από τα αγκάθια της πανδημίας.

Η πρώτη τους δουλειά για την πανδημία ήταν το One Day More από το μιούζικαλ Les Misérables, που έγινε viral με επτά χιλιάδες θεάσεις μέσα σε ένα τριήμερο, και τράβηξε την προσοχή δημοσιογράφων και παρουσιαστών ανά τον κόσμο. Εξίσου επιτυχημένα και δημοφιλή ήταν το Have the New Jab (Halleluja, Leonard Cohen), μια ευρηματική παραίνεση για εμβολιασμό, το Τest Monkey (Dance Monkey, Toni Watson) και πολλά ακόμη. (Εδώ να πούμε ότι είναι όλοι τους αυτοδίδακτοι, τόσο οι γονείς, αν και ως φοιτητές συμμετείχαν σε νεανικές μουσικές ομάδες, όσο και τα παιδιά, που πάντως έχουν υπέροχες φωνές, τέλειο συγχρονισμό και χημεία, και παίζουν όλα τουλάχιστον από ένα όργανο. Τους στίχους τούς γράφει ο πατέρας Μπεν, και τους συζητάνε όλοι μαζί στο τραπέζι της κουζίνας τους — το οποίο τραπέζι φιλοξενεί επίσης και απίστευτα χιουμοριστικές και feelgood απολογιστικές συνεδρίες κάθε χρόνο).

Η πανδημία τέλειωσε, αλλά η εμπνευσμένη οικογένεια συνέχισε με θέματα τα εκάστοτε επίκαιρα μείζονα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Τραγούδησαν για τους ξεριζωμένους μετανάστες (See your face again, δικό τους), για το #MeToo [Μen Can Say No (I’m Just a Girl Who Cain’t Say No, από το μιούζικαλ Oklahoma)] για την κλιματική κρίση [Climate is A-Changing (Times Are A-Changing, Bob Dylan)], πιο πρόσφατα για τις αμερικανικές εκλογές και το αποτρόπαιο αποτέλεσμά τους [Gimme Hope, Kamala (Gimme Hope Jo’Anna, Eddy Grant), Here You Come Again (Here You Come Again, Dolly Parton)], για την Ουκρανία [Don’t Abandon Them (Blowing in the Wind, Bob Dylan], για τον ανήκουστο εκβιασμό του Τραμπ προς τον Ζελένσκι [Puppets on a Kremlin’s string? (Viva la Vida, Coldplay)], και βέβαια για τους πολιτικούς και τα πολιτικά πράγματα της χώρας τους [ενδεικτικά, Gee, Sir Graham Brady (Gee, Officer Krupke από το μιούζικαλ West Side Story), για την αναξιοπιστία των βουλευτών των Τόρις], [Long Way to 2050 (Long Way to Tipperary και Pack Up Your Troubles, αγγλικά πολεμικά τραγούδια), για τα υποκριτικά μέτρα του Ρίσι Σούνακ σχετικά με το περιβάλλον]. Δεν περιορίζονται στα ΜΚΔ, αλλά συμμετέχουν μέσω της δουλειάς τους σε διάφορες κοινωνικές δράσεις και fund raisings για κοινωφελείς σκοπούς.

Όλο αυτό το διάστημα, τα παιδιά μεγάλωναν με εκείνα τα μαγικά άλματα που μεγαλώνουν όλα τα παιδιά μέχρι την εφηβεία τους, ενώ παράλληλα ωρίμαζαν και οι φωνές τους και οι ερμηνείες τους· κάτι πολύ συγκινητικό να το βλέπεις, τουλάχιστον για μένα που δεν έχω επαφή με μικρά παιδιά. Έκτοτε, παρακολουθώ ανελλιπώς κάθε νέα τους δουλειά, αλλά επιστρέφω και στις προηγούμενες, κάθε φορά που με παίρνουν από κάτω η αβάσταχτη τοξικότητα και τα αδιέξοδα των καιρών — και τα προσωπικά μου. Όπως λέει και μια διασκευή τους (Keep on the Sunny Side, από μια παλιά αμερικάνικη κατασκηνωτική μπαλάντα), γραμμένη για την Εβδομάδα Ψυχικής Υγείας των Παιδιών, με βοηθούν να κρατιέμαι στην ηλιόλουστη πλευρά της ζωής.

Τους βρίσκουμε, ως Marsh Family, σε YouTube, Instagram, Facebook, Tik Tok. Η επίσημη ιστοσελίδα τους είναι αυτή: marshfamilysongs.com.

* * *

ΣΥΜΒΟΛΗ ΙΑΤΡΟΥ

Ο Στέλιος Ιατρού, ιστορικός από τη Θεσσαλονίκη, γράφει στο Ημερολόγιο για να βρίσκει αφορμές να χρονοτριβεί και ν’ αναβάλλει την παράδοση των εργασιών του. Σήμερα: Με την αυθεντία του 47ου.

Η εικονιζόμενη Truth του 47ου προέδρου των ΗΠΑ δεν ήταν μεν αληθής, μάλιστα δε ήταν και ψευδής, καθώς προκύπτει από το πλήθος των πλανών που συνθέτουν το αφήγημα που παραθέτει, και δεν λησμονούμε τις τοποθετήσεις του ενοίκου του Λευκού Οίκου πως ήταν το Κίεβο εκείνο που ξεκίνησε τον πόλεμο, μηδέ τη σταθερή άρνηση των αξιωματούχων της κυβέρνησής του να μιλήσουν περί ρωσικής εισβολής.

Όμως είναι διά τούτο συντριπτικά αληθέστερη από κάθε άλλο ανταγωνιστικό αφήγημα, έστω κι αν εκείνο θα αποτύπωνε μονάχα απολύτως αληθή facts.

Προσέξτε, πως εφόσον αρχίζουμε να μιλάμε με βαθμούς επιθέτων, λ.χ. «αληθέστερη», κινούμαστε ήδη στο βασίλειο της σχετικοποίησης εννοιών που, ειδάλλως, από τη φύση τους θα περίμενε κανείς να είναι απόλυτες — κάτι είναι αληθές ή δεν είναι.

Και γιατί άραγε είναι αληθέστερη; Γιατί, δηλαδή, να επέχει θέση ενισχυμένης αληθείας συγκριτικά με άλλες που διακινούνται στον δημόσιο λόγο;

Λόγω της πηγής της εκπόρευσής της. Ενισχυμένος λέγεται εκείνος που περιέχει μέσα του ισχύ, και ισχύς είναι το μέγεθος με το οποίο μετράται η μεταβολή του παραγόμενου έργου πάνω στη γραμμή του χρόνου. Είναι εκείνος που κάτι προστέθηκε μέσα του ή πάνω του, μια σφραγίδα, και του έδωσε ισχύ. Κρατάμε την αρχή λειτουργίας αυτού του πράγματος, πως κάτι απαιτείται να προστεθεί σε κάτι άλλο για να το καταστήσει ισχυρότερο, ικανό να παράξει ισχύ. Θα το χρειαστούμε παρακάτω.

Αυτό όλο πάει να πει πως άλλου είδους, όγκου, μεγέθους, και αντίκτυπου έργο παράγει κάτι τυχαίο που θα πει ένας τυχαίος σε μιαν αχαρτογράφητη γωνιά του Διαδικτύου, κι άλλης λογής θα είναι το αποτέλεσμα εάν το πει κάποιος με το μεγαλύτερο μεγάφωνο στο χέρι του: το δικό του μήνυμα θα βγει ενισχυμένο, θα παράξει ισχύ, το έργο του θα αποκτήσει διάρκεια μέσα στον χρόνο, δεν θα σβήσει πέφτοντας στο κενό, και θα καταστεί η νέα αλήθεια, η αλήθεια που λειτουργικά θα αποδώσει κάτι απτό συγκριτικά με αλήθειες που αληθεύουν μεν, αλλά δεν παράγουν ισχύ, διότι εκείνες δεν τις είπε, και, κρισιμότερα, δεν σκοπεύει να τις αξιοποιήσει λειτουργικά κάποιος ηγέτης που παράγει δικές του, πολύ απτές αν και πλαστές πραγματικότητες, και γι’ αυτόν τον σκοπό ξεκινά απ’ το να στρώσει ρητορικά το έδαφος για να καταστήσει νόρμα αυτήν την πλαστή πραγματικότητα.

Είναι, λοιπόν, συντριπτικά αληθέστερη, διότι πρώτα εκπορεύθηκε την προηγουμένη από το στόμα του 47ου και την επομένη αναρτήθηκε σε γραπτή μορφή, όχι μονάχα προστιθέμενη στο όλον της δημόσιας αλήθειας ως κομμάτι της, μα ως η μόνη ισχυρή σύνοψη των μόνων δομικών στοιχείων της αλήθειας σύμφωνα με την αυθεντία εκείνου που μαζί με το κλίμα στελεχών πέριξ αυτού διαμορφώνουν ισχύ μέσα στην πραγματικότητα.

Μια δημόσια τοποθέτηση δεν ταυτίζεται με την ίδια την ισχύ, στην παραγωγή της οποίας εντούτοις απώτερα συμβάλλει. Όμως εγγράφεται μέσα στα γρανάζια του μηχανισμού που υπηρετεί την παραγωγή ισχύος, εν προκειμένω λειτουργώντας ως θεμελιωτικό αφήγημα που θα συγκροτήσει τη βάση για το επικοινωνιακό πλασάρισμα της επόμενης πραγματικότητας που ανθρώπινες βουλήσεις, σχεδιασμοί, δράσεις, συσχετισμοί, δυνατότητες, και περιθώρια θα διαμορφώσουν ωσάν να ήταν άπασα η αλήθεια και η μόνη αλήθεια που πραγματικά μετράει, ακόμα κι αν κοντράρει τα facts.

Η εννοιολογική σύλληψη του fact ανάγεται στα λατινικά της Αναγέννησης, αλλ’ ήταν στη δεκαετία του 1660 που εισήλθε σε συχνότερη χρήση οποτεδήποτε γινόταν αναφορά στη γνώση, και τούτο συνέβαλε στη σταδιακή απομείωση της ισχύος της αυθεντίας [λατ. auctoritas, αγγλ. authority]. Ήταν τότε που η βρετανική Royal Society διακήρυξε πως επιδιώκοντας να συλλέξει «experimental knowledge» [εμπειρική γνώση] θα ασχολείτο με «facts, not explanations» [γεγονότα, όχι ερμηνείες], όπου «experiment» σήμαινε ό,τι σήμερα θα λέγαμε «experience» [εμπειρία, βίωμα], ενώ «explanations» περίπου ό,τι σήμερα θα λέγαμε ερμηνευτικά αφηγήματα σύμφωνα με την αυθεντία κάποιου.

Πρώτος φιλόσοφος του «fact» ήταν ο Ντέιβιντ Χιουμ (David Hume, 1711-1776). Ο Χιουμ ισχυρίστηκε πως τα «facts» συγκροτούν μια κατηγορία διακριτή από τις «necessary truths» [αναγκαστικές αλήθειες], οι οποίες δεν θα μπορούσαν ποτέ να είναι ψευδείς, αλλά θα ήσαν πάντοτε και αναγκαστικά αληθείς σε όλα τα πιθανά σύμπαντα, ανεξάρτητα από την έκβαση των εφήμερων πραγμάτων. Λογουχάρη, κατά Λάιμπνιτς (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646-1716) σε όλα τα σύμπαντα το 17 είναι πρώτος αριθμός, επειδή οι μόνοι φυσικοί διαιρέτες του είναι το 1 και το 17, και δεν έχει άλλους φυσικούς διαιρέτες, επόμενος δε πρώτος αριθμός είναι το 19.

Από την άλλη μεριά, όμως, τα facts είναι ενδεχόμενα (contingent on/upon), εξαρτημένα από τη συγκεκριμένη έκβαση συγκεκριμένων περιστάσεων, και όχι αναγκαστικές αλήθειες. Για παράδειγμα, αληθεύει πως λέγομαι Στέλιος, διότι οι γονείς μου δεν με βάφτισαν Βοημούνδο, κάτι που, βέβαια, μπορεί ακόμα να διορθωθεί, όταν λάβω επιτέλους το πατρογονικό νορμανδικό στέμμα της Σικελίας — όμως αυτή είναι μια άλλη ιστορία.

Τα facts είναι αληθή μεν, συνδεδεμένα δε με συγκεκριμένες εκβάσεις των πραγμάτων, κατά τον τρόπο που τα πράγματα εκτυλίχτηκαν μέσα στην Ιστορία. Και μολονότι μπορεί να προκύψουν εναλλακτικές θεωρίες ή ερμηνευτικές υποθέσεις της πραγματικότητας, δεν μπορούν να υπάρξουν εναλλακτικά facts — αυτό, πλέον, προς εξέταση, διότι επιτρέπεται ακόμα και η στρεβλωτικά εναλλακτική ανάγνωση των γεγονότων, και εάν η δική σου ανάγνωση προβληθεί συντριπτικά περισσότερο, τότε εκτοπίζει από τον δημόσιο λόγο και ακυρώνει τις ανταγωνιστικές αναγνώσεις άλλων. Προσέξτε πως πονηρά επέλεξα το ρήμα «ακυρώνει», που σημαίνει αφαιρώ το κύρος, αίρω ή αναιρώ την εγκυρότητα από κάτι. Θα το χρειαστούμε αυτό παρακάτω.

Συνάμα, facts που καταρρίπτονται επιτυχώς παύουν να είναι facts, ενώ θεωρίες που καταρρίπτονται επιτυχώς εξακολουθούν να είναι θεωρίες.

Η αυθεντία, απ’ την άλλη, είναι η έγκυρη γνώμη, αυτή που έχει κύρος και γι’ αυτό αξιώνει να την λάβουμε ως δεδομένο χωρίς να εξετάσουμε ανεξάρτητα την αξιοπιστία της. In fact, με τον ρωμαϊκό νομικό όρο auctoritas, αποδιδόταν αυτό που εμείς θα λέγαμε κύρος, κυρωτική εξουσία ή αρμοδιότητα, εγκυρότητα. Όπως είχε αναπτύξει σε πρόσφατη διάλεξή του ο Φώτης Παπαγεωργίου, υπάρχουν κάμποσοι τρόποι με τους οποίους προσεγγίζουμε την πραγματικότητα για να την αντιληφθούμε και να την κατανοήσουμε: η προσωπική μας εμπειρική έρευνα, η άμεση εμπειρία μας δηλαδή, η λογική επεξεργασία των δεδομένων που συλλέγουμε, αλλά και η πεποίθηση, η πίστη ή δοξασία, και τέλος η μαρτυρία άλλων, η γνώμη άλλων που δεν θα τους πιστεύαμε εάν δεν τους περιβάλλαμε με εμπιστοσύνη για το κύρος τους, εάν δεν τους προικίζαμε με το κοινωνικό νόμισμα της εμπιστοσύνης λόγω εγκυρότητας, εάν δηλαδή δεν θεωρούσαμε έγκυρη τη γνώμη τους τόσο πολύ, ώστε να αποθέτουμε στην άκρη τη δική μας υποχρέωση διερεύνησης.

Καθώς εξήγησε ο Φώτης στην προρρηθείσα διάλεξη και στο πανεπιστημιακό μάθημα που διδάσκει, η auctoritas προέρχεται από το ενεργητικό λατινικό ρήμα augeo, που σημαίνει αυξάνω κάτι, προσθέτω αυξητικά κάτι σε κάτι άλλο, το κάνω να μεγαλώνει. Το ρήμα είχε λειτουργήσει ως όρος του νομικού λεξιλογίου της Ρώμης, δίνοντας τον auctor, που, ανάμεσα στις άλλες σημασίες του, ήταν και ο εγγυητής μιας νομικής πράξης ενός άλλου προσώπου, εκείνος που ενώπιον των αρχών εγγυάτο το κύρος της, απ’ την οποία πράξη, ειδάλλως, κάτι θα έλειπε ενώπιον του νόμου: η εγκυρότητα.

Παράλληλα, η auctoritas της ρωμαϊκής Συγκλήτου, η κυρωτική εξουσία της, έθετε την τελική σφραγίδα νομιμοποίησης στις αποφάσεις των λαϊκών συνελεύσεων [επισφράγιζε = σφράγιζε κατόπιν], αύξανε δηλαδή τη νομιμοποίησή τους έως του σημείου της θεσμικής πληρότητας, δίχως την οποία οι αποφάσεις εκείνες δεν θα μπορούσαν να εφαρμοστούν ως νομοθεσία της πολιτείας, δεν θα ετίθεντο σε ισχύ, αλλά θα ήσαν ανίσχυρες, διότι κάτι θα τους έλειπε στο ρεπουμπλικανικό σύστημα των ρωμαϊκών checks and balances, η εγκυρότητα.

Και πριν την ανατολή της εποχής των facts ο κόσμος γινόταν αντιληπτός μέσα από συλλογιστικές προτάσεις που τον περιέγραφαν με εγκυρότητα στα μάτια της κοινότητας, επειδή θεωρούνταν αληθείς και ορθές, είτε επειδή διατυπώνονταν ως τμήμα μιας πίστης, δοξασίας, διαδεδομένης πεποίθησης, είτε επειδή διατυπώνονταν από κάποιο έγκυρο πρόσωπο.

Πριν την εποχή των facts, έλαμπε ο κόσμος της αυθεντίας που είχε αναλάβει το καθήκον της διατύπωσης τέτοιων αληθών και ορθών προτάσεων περιγραφής και ερμηνείας του κόσμου, δηλαδή η εποχή των έγκυρων γνωμών από πρόσωπα που οι κοινότητες είτε των σοφών της γνώσης είτε του θύραθεν της επιστήμης λαού αποδέχονταν ως τωόντι έγκυρες και άξιες εμπιστοσύνης, δηλαδή ως αναγκαστικές αλήθειες, εάν το είχε πει κάποιος έγκυρος Έλληνας ή Ρωμαίος συγγραφέας.

Με την άνοδο του fact τον 17ο αιώνα, καθώς τροποποιήθηκαν οι αντιλήψεις για τη φύση της πληροφορίας, για τους ορθούς τρόπους συλλογής και για τη λογική επεξεργασία της, η πληροφορία ως εμπειρικό τεκμήριο της γνώσης κατέστη θεμελίωση πιο αξιόπιστη από την αυθεντία, η οποία σταδιακά υποχώρησε σε κύρος, τόσο στον χώρο της σοφίας και της επιστήμης, όσο και στον χώρο της απονομής δικαιοσύνης, όπως αυτή λειτουργούσε από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα μέχρι τους πρώιμους νεότερους χρόνους, όπου λογουχάρη η φημολογία εντός μίας κοινότητας ή το ποιος ήσουν, αριστοκράτης ή κοινός θνητός, άνδρας ή γυναίκα, πλούσιος ή πένης, λαμβανόταν υπόψη κατά την εκδίκαση μιας υπόθεσης.

Αντιθέτως, μετά την άνοδο του fact, που ενισχύθηκε και από την άνοδο της τυπογραφίας, η οποία σάρωσε σταδιακά τον κόσμο της χειρόγραφης παράδοσης και την αυθεντία τής έως τότε στοχαστικής παράδοσης, κατέστη αναγκαίο να τροποποιηθούν προς το αυστηρότερο ή ακριβέστερο οι αντιλήψεις για το κύρος της μαρτυρίας τρίτων — ήδη ο Κικέρωνας είχε επικρίνει το κύρος της μαρτυρίας ως επαρκές, έγκυρο, και ισχυρό εργαλείο προσέγγισης και κατανόησης της πραγματικότητας στο πλαίσιο μιας ακροαματικής διαδικασίας, κρίνοντάς το ασθενέστερο της λογικής επεξεργασίας των απτών δεδομένων.

Η εμπειρική διακρίβωση μιας θέσης έπρεπε να αποδειχθεί επαληθεύσιμη όσες φορές κι αν επαναλαμβανόταν το πείραμα· η μαρτυρία έπρεπε να είναι αυτόπτης και αυτήκοη, κι όχι το προϊόν ενός αόριστα διακινούμενου κουτσομπολιού· και η γνώμη πάνω σ’ ένα υπό εξέταση ερώτημα έπρεπε να μπορεί να διασταυρωθεί με άλλες σχετιζόμενες και επαληθεύσιμες.

Ασφαλώς αυτή η μετάβαση δεν έγινε από τη μια μέρα στην άλλη: τα αρχαία συγγράμματα φυσικών επιστημών εξακολουθούσαν να διδάσκονται στα πανεπιστήμια ως αυθεντικές ερμηνείες του κόσμου, με την κεκτημένη ταχύτητα που η παράδοση της επιστήμης κουβαλούσε μέσα της πριν την άνοδο της τυπογραφίας και των νέων σταρ της γνώσης που η τυπογραφία είχε αρχίσει να διαδίδει.

Στις μέρες μας, όμως, όπως είχαμε επιχειρήσει να ψηλαφήσουμε συζητώντας με τον Κυριάκο Αθανασιάδη στο ραδιοφωνικό Paperback 100 [#137, 28 Δεκεμβρίου 2024], το εγγενές κύρος που η ίδια η μαγεία της γραφής δάνειζε στο περιεχόμενο ενός βιβλίου έχει υποχωρήσει μπροστά στην ψηφιακή ρευστότητα και καθημερινή μεταβλητότητα της πληροφορίας ως δομικού υλικού της ενημέρωσης [και όχι πλέον της γνώσης], επισπεύδοντας αλλαγές στις αντιλήψεις και τις πεποιθήσεις μας για την ίδια τη φύση της πληροφορίας, της ενημέρωσης, και της γνώσης, αλλαγές που ακολούθως ανέτρεψαν και την υπεροχή του fact έναντι της αυθεντίας.

Επιστρέφοντας σε προνεωτερικές εποχές, σήμερα το ποιος είσαι εσύ που λες κάτι, πόσο δυνατό μεγάφωνο σου παρέχεται διαθέσιμο, και το πόση ευμενή διάδοση έχεις φροντίσει να λάβει η φήμη που διακινείς συνιστούν διαστάσεις που ντύνουν με εγκυρότητα, δηλαδή με αυθεντία, το αφήγημα που συνθέτεις για να περιγράψεις ερμηνευτικά την πραγματικότητα, τόσο την πραγματικότητα που θα συγκροτείτο από facts, δηλαδή από αλήθειες εξαρτημένες από τις συγκεκριμένες εκβάσεις των πραγμάτων μέσα στην Ιστορία, όσο και την πραγματικότητα που θα συγκροτείτο από αναγκαστικές αλήθειες, οι οποίες, όπως είπαμε, δεν θα μπορούσαν να είναι ψευδείς σε κανένα πιθανό σύμπαν.

Έχει μείνει εμβληματικός και εισηγητικός της νέας εποχής ή του νέου κόσμου μας, του αποκαλούμενου «Trumpworld», ο ισχυρισμός της Kellyanne Conway περί «alternative facts» στις 22 Ιανουαρίου 2017, όταν η τότε στενή σύμβουλος του Προέδρου Τραμπ είχε υπερασπιστεί τον οφθαλμοφανώς ψευδή ισχυρισμό του πρώτου εκπροσώπου Τύπου του Λευκού Οίκου, Sean Spicer, ο οποίος κατά την πρώτη του ενημέρωση των συντακτών είχε με πάθος δηλώσει ενώπιον των παριστάμενων συντακτών πως το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στην ορκωμοσία του προέδρου ήταν το μεγαλύτερο που ποτέ είχε παραστεί σε ορκωμοσία Αμερικανού προέδρου. Κάτι τέτοιο δεν ίσχυε, το είχαμε δει όλοι. Ουρλιάζοντας επιτακτικά από το αναλόγιό του στους συντάκτες να πιστέψουν εκείνον κι όχι τα ίδια τους τα μάτια, ο κάθιδρος Σπάισερ έμοιαζε να υποδύεται τον Chico Marx στην κλασική κωμωδία «Duck Soup» (1933), όπου ο κωμικός έθετε το δίλημμα:

«Well, who ya gonna believe? Me or your own eyes?»

Ήταν πλάνη πολλών τότε πως τα εναλλακτικά facts της Κόνγουεϊ ήσαν λιγότερο πραγματικά από την ίδια την αλήθεια, διότι η αλήθεια δεν είναι τελικά όσο επαληθεύσιμα πραγματική την νομίζουμε, εάν στο μεταξύ την έχει χειραγωγήσει κανείς τεχνηέντως μαζί με άλλους ενώπιον ενός ευμενούς ακροατηρίου, το οποίο στο εξής επιλέγει περισσότερο να εμπιστεύεται την αυθεντία, παρά διαθέτει κάποιο κίνητρο, ώστε να αμφιβάλει γι’ αυτήν, και να καταπιαστεί να διερευνήσει προσωπικά τι είναι αληθές και τι ψευδές.

Στη δε τελική ανάλυση, ένα τέτοιο ακροατήριο, όπως βλέπουμε καί στην πατρίδα μας, ούτε που νοιάζεται για κάτι τέτοιο, μιας και, πολύ μεταμοντέρνα, η πραγματικότητα δεν είναι παρά το σύνολο των αφηγήσεων των υποκειμενικών βιωμάτων του καθενός μας, μια point-of-view αφήγηση που διεκδικεί για τον εαυτό της ίσο κύρος με την πραγματικότητα, όπως εδώ και δεκαετίες από τους μεγαλύτερους έως τους ταπεινότερους ενημερωτικούς διαύλους βλέπουμε ρεπόρτερς αντί να μεταδίδουν «just the facts» να τρέχουν πίσω από τον απλό άνθρωπο ζητώντας του να τους αφηγηθεί «his/her own story».

Έτσι, ενώ από τον 17ο αιώνα κι εξής facts trumped authority, στις μέρες μας μοιάζει σαν να επανερχόμαστε σε μιαν εποχή όπου authority trumps facts. Συγκεκριμένα, by Trump’s authority.

* * *

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ

M. Coetzee, «Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ» (μετάφραση Χριστίνα Σωτηροπούλου, Εκδόσεις Διόπτρα)

Ένα από τα πιο διάσημα, και πιο αγαπημένα, μυθιστορήματα του Κουτσί κυκλοφόρησε μόλις από τη Διόπτρα, που εκδίδει όλα του τα βιβλία. Ο αναγνώστης ΔΕΝ είναι προετοιμασμένος γι’ αυτό που θα διαβάσει —ο Μάικλ είναι τόσο ξεχωριστός που σε ξαφνιάζει διαρκώς—, ενώ η απότομη αλλαγή του αφηγητή στο δεύτερο μέρος είναι επίσης ένα από τα πιο πολυσυζητημένα λογοτεχνικά ευρήματα της διεθνούς σύγχρονης πεζογραφίας. Παρά το θέμα του, το βιβλίο σε αφήνει στο τέλος γεμάτο, με έναν περίεργο τρόπο ενθουσιασμένο, και πιο αισιόδοξο. Πολύ όμορφη βέβαια η μετάφραση, ένα χάρμα όμως και το εξώφυλλο.

• Διαβάστε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο:

Το πρώτο πράγμα που ανακάλυψε, όταν ήρθε το πρωί, ήταν ότι στο αγρόκτημα περιφέρονταν ελεύθερες κατσίκες. Ένα κοπάδι με δώδεκα ή δεκατέσσερις κατσίκες εμφανίστηκε από το πίσω μέρος του σπιτιού. Διέσχισαν με το πάσο τους την αυλή, έχοντας για οδηγό τους έναν γερασμένο τράγο με στριφογυριστά κέρατα. Ο Κ ανακάθισε στο κρεβάτι του για να τις δει και οι κατσίκες ξαφνιάστηκαν και κατηφόρισαν τρέχοντας στο μονοπάτι που οδηγούσε στην κοίτη του ποταμού. Μέσα σε μια στιγμή είχαν εξαφανιστεί από τα μάτια του. Ο Κ είχε καθίσει κάτω και έδενε νωθρά τα κορδόνια του, όταν σκέφτηκε ότι έπρεπε να πιάσει εκείνα τα ζώα με το μακρύ τρίχωμα που βέλαζαν ή άλλα πλάσματα σαν εκείνα, να τα σφάξει, να τα κόψει σε κομμάτια και να τα φάει, αν ήθελε να επιβιώσει. Έχοντας για μοναδικό του όπλο τον σουγιά του, κουτρουβάλησε προς τις κατσίκες. Όλη τη μέρα τις κυνηγούσε. Αγριεμένες στην αρχή, σιγά σιγά συνήθισαν την ανθρώπινη παρουσία στο κατόπι τους· καθώς ο ήλιος έκαιγε όλο και περισσότερο, μερικές φορές σταματούσαν όλες μαζί και τον άφηναν να τις πλησιάσει κατά μερικά βήματα, μετά έκαναν μεταβολή και έφευγαν ανέμελες. Κάτι τέτοιες στιγμές, όταν τις πλησίαζε πατώντας στις μύτες, ο Κ ένιωθε όλο του το κορμί να τρέμει. Του ήταν δύσκολο να χωνέψει ότι είχε γίνει ένας αγροίκος που κράδαινε τον σουγιά του και δεν μπορούσε να ξεπεράσει τον φόβο πως όταν θα έμπηγε τη λάμα στον παρδαλό καφέ και λευκό λαιμό του τράγου, ο σουγιάς θα δίπλωνε και θα του έκοβε το χέρι.

• Νά και το οπισθόφυλλο:

Σε μια Νότια Αφρική που σπαράσσεται από τον εμφύλιο πόλεμο, ο Μάικλ Κ, ένας αγαθός κηπουρός, αφήνει το Κέιπ Τάουν αποφασισμένος να πάει την άρρωστη μητέρα του πίσω στο χωριό της. Στον δρόμο όμως εκείνη πεθαίνει, αφήνοντάς τον μόνο σε έναν άναρχο κόσμο. Όπου κι αν πηγαίνει, ο πόλεμος τον ακολουθεί. Παγιδευμένος σε μια σύγκρουση που δεν καταλαβαίνει, ο Μάικλ θα κάνει τα πάντα για να αποδράσει και να ζήσει τη ζωή του με τους δικούς του όρους. Ένα βιβλίο που αγγίζει τον πυρήνα της ανθρώπινης εμπειρίας — την ανάγκη για εσωτερική ζωή και ουσιαστικούς δεσμούς με τον κόσμο μας.

• Και ένα μικρό βιογραφικό του συγγραφέα:

Ο Τζον Μάξγουελ Κουτσί γεννήθηκε στο Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής. Έχει γράψει είκοσι βιβλία, μεταξύ των οποίων τα «Περιμένοντας τους βαρβάρους» («Waiting for the Barbarians»), για το οποίο τιμήθηκε με το Central News Agency Award, το σημαντικότερο λογοτεχνικό βραβείο της Νότιας Αφρικής, το αυτοβιογραφικό «Σκηνές απ’ τη ζωή ενός παιδιού» («Boyhood: Scenes from a Provincial Life») και το πιο πρόσφατο «Ο Πολωνός» (εκδ. Διόπτρα 2023). Το 1983 τιμήθηκε με το Booker για το «Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ», διάκριση που απέσπασε ξανά το 1999 με την «Ατίμωση» (εκδ. Διόπτρα 2024) και έγινε έτσι ο πρώτος συγγραφέας στην ιστορία που έχει κερδίσει το βραβείο αυτό δύο φορές. Το 2003 τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Βρείτε το εδώ, ή στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς σας, ή όπου αλλού σάς αρέσει να προμηθεύεστε τα βιβλία σας.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Σάββατο, κάθε Κυριακή, και κάθε Τετάρτη. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.