Στου Φιλοπάππου και στα Πετράλωνα: Τα Πέτρινα, η πιο όμορφη γειτονιά της Αθήνας

Είναι κάτι μεσημέρια που τη σηκώνουν την μπίρα. Ένα τέτοιο μεσημέρι καθόμουν στη «Βραζιλιάνα», στην πλατεία Μερκούρη, στα Άνω Πετράλωνα, και χάζευα τους περαστικούς. Το τρόλεϊ 15 έκανε στάση πότε πότε ακριβώς μπροστά, μαμάδες γυρνούσαν τα παιδιά τους από το σχολείο και κάποιοι τουρίστες με τις βαλίτσες τους έψαχναν το Airbnb διαμέρισμά τους. Άλλαξαν πολύ τα Πετράλωνα τα τελευταία 15 χρόνια. Εκεί κοντά, όμως, πολύ κοντά, πέντε-έξι τετράγωνα προς τον λόφο του Φιλοπάππου, βρίσκεται μια από τις πιο όμορφες γειτονιές της Αθήνας, που θυμίζει κάτι από τα πολύ παλιά: ο Ασύρματος, ή Ατταλειώτικα, ή Πέτρινα.

Οι προσφυγικές παράγκες, στις οποίες γυρίστηκε εξ ολοκλήρου η ταινία «Η συνοικία το όνειρο» του Αλέκου Αλεξανδράκη, δεν υπάρχουν πια, υπάρχουν όμως οι άνθρωποι δεύτερης γενιάς, κάποιοι από τους οποίους έζησαν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους σε αυτές τις παράγκες – και μένουν στη γειτονιά μέχρι και σήμερα.

Ασύρματος | Ατταλειώτικα | Πέτρινα: Παράγκες από τσίγκο, χαρτόνια και πέτρες

Η ιστορία άρχισε το 1922 με τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν περίπου 800 οικογένειες έρχονται και εγκαθίστανται εδώ. Οι περισσότεροι από την Αττάλεια (η παραθαλάσσια πόλη που, φανταστείτε, βρίσκεται στο ύψος κάπου μεταξύ Ρόδου και Κύπρου) αλλά και από άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, ενώ μαρτυρίες υπάρχουν και για ανθρώπους που έφτασαν από μέρη της Ελλάδας, όπως την Ήπειρο. Οι άνθρωποι αυτοί εγκαταστάθηκαν σε παράγκες. Η κάθε μία ήταν δύο επί δύο, με δύο μέτρα ύψος, με «δρόμο» ενός μέτρου να περνά από μπροστά, μέχρι, δηλαδή, την απέναντι παράγκα. Οι τελευταίες από αυτές τις παράγκες υπήρχαν μέχρι και τη δεκαετία του 1970.

Σε μια τέτοια έζησε τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής της, μέχρι το 1957, η Δέσποινα Ευαγγελίδου, ενώ σε παράγκα ζούσε μέχρι το 1972 η γιαγιά της – ήταν, μάλιστα, η τελευταία που γκρεμίστηκε. Πίναμε τις μπίρες μας στη Βραζιλιάνα, με τη Δ. Ευαγγελίδου και την Όλγα Χριστοφίδου, οι οποίες ζουν και σήμερα στη γειτονιά, και άρχισαν τις ιστορίες: «Μη φανταστείς, ένα δωμάτιο ήτανε η κάθε παράγκα και τις έφτιαχναν όπως μπορούσαν, από τσίγκο, χαρτόνια, πέτρες».

Η Δέσποινα και η Όλγα, μια και είπαμε να μιλάμε στον ενικό, μιλούν για πρωτόγονες καταστάσεις. Για τις ανάγκες τους υπήρχαν δημόσιες τουαλέτες ή… το βουνό. Ήταν η εποχή που η UNRRA (ο Οργανισμός Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών, στον οποίο κυρίαρχο ρόλο διαδραμάτιζαν οι ΗΠΑ) μοίραζε συσσίτιο για τα παιδιά. «Γάλα σε σκόνη, τσάι, κανένα σταφιδόψωμο, τέτοια πράγματα. Και μπορούσαν να πάνε μόνο δύο παιδιά από κάθε οικογένεια, έτσι κάθε μέρα πήγαιναν και άλλα παιδιά», θυμάται η Δέσποινα.

Παντού αλάνες και χωματόδρομοι, η χαρά του παιδιού, που μέσα στις δυσκολίες έβρισκαν τρόπο να παίξουν. Όπως όταν περνούσε ο καταβρεχτήρας, ένα φορτηγό που έτρεχε νερό από κάτω του για να κάθεται η σκόνη, τα κορίτσια σήκωναν τα φουστάνια τους για να βραχούν. «Εκεί μεγαλώσαμε, στον δρόμο και στο βουνό, παίζοντας μήλα, κουτσό και μακριά γαϊδούρα και βλέποντας πότε πότε σινεμά και Καραγκιόζη που έφερναν τα καλοκαίρια», αναφέρει η Δέσποινα.

Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο δημοσιογράφος Κώστας Νίτσος έγραφε στην εφημερίδα Τα Νέα: «2.569 άνθρωποι υδρεύονταν από 12 κοινές βρύσες, το 92% των σπιτιών δεν είχε αποχωρητήριο, το 64% δεν είχε κουζίνα, μόνο το 26% είχε ηλεκτρικό ρεύμα και οι περισσότερες από τις μισές κατοικίες είχαν εμβαδόν μικρότερο των 10 τετραγωνικών μέτρων».

Τουρκόσπορους και άλλες βρισιές μας έλεγαν

«Η κοινωνία μας ήτανε κλειστή και με τους παραέξω δεν είχαμε πολλά. Δεν μας ήθελαν, δηλαδή. Τουρκόσπορους και άλλες βρισιές μας έλεγαν, γιατί οι άνθρωποι τούρκικα μιλούσαν, ο πατέρας μου δεν μίλησε ποτέ καθαρά ελληνικά. Μέσα στον χώρο υπήρχαν τα δικά μας μαγαζιά, καφενεία, τεκέδες, φούρνοι, μπακάλικα. Οι άνδρες δούλευαν ως οικοδόμοι, μανάβηδες, σκουπιδιάρηδες, άνθρωποι του μεροκάματου, ενώ οι γυναίκες πρόσεχαν τα παιδιά και το σπίτι, ήταν και μεγάλες οι οικογένειες, και οι λίγες που εργάζονταν ήταν παραδουλεύτρες ή σε εργοστάσια», λέει η Όλγα. Θυμάται που υπήρχαν δύο δημοτικά σχολεία, το 77ο και το 78ο. «Το 77ο ήταν το Ατταλειώτικο, που πήγαιναν τα παιδιά των προσφύγων, ενώ το 78ο ήταν το αριστοκρατικό, που πήγαιναν τα παιδιά των Αθηναίων, των Πετραλωνιτών. Αλλά δεν χωρούσαν όλα τα δικά τους παιδιά στο “αριστοκρατικό” και τα έφερναν με κλάματα οι γονείς τους στο δικό μας».

Η περιοχή λέγεται και Ασύρματος, από τον Ασύρματο της Σχολής Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού που βρίσκονταν στου Φιλοπάππου. Οι εγκαταστάσεις της σχολής πυρπολήθηκαν στα Δεκεμβριανά του 1944 και αποφασίστηκε με τις περίτεχνες πέτρες του κτιρίου της σχολής, αλλά και άλλες, να κατασκευαστούν κατοικίες για τους πρόσφυγες. Έτσι, μεταξύ του 1955 και του 1957 παραδόθηκαν περίπου 170 πέτρινες κατοικίες (γι’ αυτό η περιοχή λέγεται και Πέτρινα), καθώς και κατοικίες για προσφυγική λαϊκή στέγαση.

Σε ένα πέτρινο σπίτι ζει και σήμερα η Όλγα, σε ένα σπίτι λαϊκής στέγασης η Δέσποινα – ένα δρομάκι τα χωρίζει. Η διανομή των σπιτιών έγινε με κλήρωση και ανάλογα με το πόσα παιδιά είχε η κάθε οικογένεια. Μια οικογένεια με 11 παιδιά έπαιρνε μια μονοκατοικία, σημερινό τριάρι. Η οικογένεια της Δέσποινας πήρε ένα σπίτι 45 τ.μ. όπου ζούσαν 8 άτομα. Αλλά πολλές οικογένειες χωρίστηκαν. Αν ένας αδελφός έπαιρνε σπίτι εδώ, ο άλλος ή οι άλλοι έπρεπε να φύγουν, κι έτσι πολλοί από αυτούς πήγαν σε Αιγάλεω, Περισσό, Ταύρο, Κολοκυνθούς και αλλού.

Οι ανάγκες ακόμη δεν μπορούσαν να καλυφθούν κι έτσι ανεγέρθηκε η μεγάλη πολυκατοικία στον περιφερειακό του Φιλοπάππου, στο αριστερό μας χέρι στον δρόμο προς Θησείο. Η πολυκατοικία χτίστηκε το 1967, σε σχέδια της αρχιτέκτονα Έλλης Βασιλικιώτη, και αποτελείται από 55 ανεξάρτητα διαμερίσματα σε τέσσερις ορόφους, ενώ κάτω βρίσκονται 8 ισόγεια καταστήματα. Όλα τα διαμερίσματα κατοικούνται και σήμερα, όπως καταλαβαίνει κανείς από τα απλωμένα ρούχα στα μπαλκόνια και τα φροντισμένα λουλούδια.

Συνοικία το Όνειρο

Μέσα στις παράγκες του Ασυρμάτου, οι οποίες εκτείνονται από το εκκλησάκι της Αγίας Σωτήρας, που έχτισαν πρόσφυγες, μέχρι το Αστεροσκοπείο, γυρίστηκε η ταινία «Συνοικία το όνειρο», σε σκηνοθεσία και παραγωγή του Αλέκου Αλεξανδράκη, ο οποίος είχε συμπρωταγωνίστρια την Αλίκη Γεωργούλη. Δεκάδες κάτοικοι έκαναν τους κομπάρσους, ανάμεσά τους και η γιαγιά της Δέσποινας. Τελικά, η ταινία λογοκρίθηκε και με τα πολλά επιτράπηκε να προβληθεί μόνο μία λογοκριμένη εκδοχή της και μόνο στα αστικά κέντρα.

Τα Πέτρινα, τα οποία διατηρούν ακόμη το χρώμα της γειτονιάς «και νοιαζόμαστε ο ένας για τον άλλον», όπως λέει η Όλγα, βρίσκονται στο περίπου ανάμεσα στις οδούς Τρώων, Στησικλέους, Τιμοδήμου και Ακάμαντος. Αναφέρει ότι δεν είναι και πάρα πολλά τα χρόνια που άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματα με τη ρατσιστική αντιμετώπισή τους από τους άλλους κατοίκους. «Εκεί, στις αρχές του ’80, όταν φτιάχτηκε ο περιφερειακός, φωταγωγήθηκαν οι δρόμοι, τοποθετήθηκε άσφαλτος, τότε που άρχισε και η ποιότητα της ζωής μας να αλλάζει. Σήμερα, οι γενιές των γονιών μας έχουν “φύγει”, παιδιά έχουν πάει σε άλλες περιοχές, άλλα σπίτια ενοικιάζονται για Αirbnb, άλλα πουλήθηκαν. Εμείς είμαστε η δεύτερη γενιά και ζούμε κι εμείς το τέλος της εποχής, της δικής μας εποχής».

Να κάνετε μια βόλτα με την πρώτη ευκαιρία, να δείτε τις φροντισμένες, γεμάτες λουλούδια αυλές, τους τοίχους από πέτρα, τις γειτόνισσες να μιλάνε στα στενά δρομάκια. Εδώ, από την αύρα αυτής της όμορφης γειτονιάς, εμπνεύστηκαν ο Τάσος Λειβαδίτης και ο Μίκης Θεοδωράκης τους στίχους και τη μουσική, αντίστοιχα, του τραγουδιού «Βρέχει στη φτωχογειτονιά», που ερμήνευσε ο Γρηγόρης Μπηθικώτσης στη «Συνοικία το όνειρο»: «Αχ ψεύτη κι άδικε ντουνιά, άναψες τον καημό μου, είσαι μικρός και δε χωράς, τον αναστεναγμό μου».