Σκέψεις γύρω από το νέο κτίριο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

Στις 15 Φεβρουαρίου παρουσιάστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού η αρχιτεκτονική μελέτη για την προσθήκη νέου κτιρίου που θα στεγάσει τις συλλογές του σημαντικότερου μουσείου στον κόσμο για την αρχαιοελληνική τέχνη, του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Όταν είδα τις μακέτες ενθουσιάστηκα στην πρώτη ματιά! Σπουδαίος αρχιτέκτονας ο David Chipperfield ο οποίος σχεδίασε την μελέτη της προέκτασης. Και τα σχέδια παρουσιάζουν χώρους σύγχρονους, ευφάνταστους και παράλληλα λιτούς, οι οποίοι επικοινωνούν με τον νέο κήπο που θα δημιουργηθεί. Όμως βλέποντας επισταμένως της φωτορεαλιστικές μακέτες, δεν άργησα να επισημάνω μερικά σημεία που νομίζω ότι είναι σε τέτοιο βαθμό αρνητικά, ώστε να αναιρούν κάθε ενθουσιασμό. Κι εκεί ξεκίνησε μια χιονοστιβάδα σκέψεων…

Για να μην παρεξηγηθώ, δηλώνω εξ αρχής ότι θεωρώ απολύτως φυσικό η κάθε γενιά να προσθέτει στην πόλη το δικό της ίχνος, σύμφωνα με τις ανάγκες και την αισθητική της. Και ναι, είναι δεδομένο ότι οι μεγάλες παρεμβάσεις στον ιστό της πόλης ή σε κτίρια τοπόσημα δημιουργούν αντιδράσεις, είναι δεδομένες σε κάθε αλλαγή. Και φέρνω δύο παραδείγματα, και τα δύο από μια ιστορική πόλη, το Παρίσι. Όταν οικοδομήθηκε ο Πύργος του Άιφελ το 1889, ο συγγραφέας Γκυ ντε Μοπασάν έτρωγε το μεσημεριανό του κάθε μέρα στο εστιατόριο του Πύργου γιατί ήταν το μοναδικό μέρος από όπου δεν μπορούσε να δει το σιδερένιο κατασκεύασμα ύψους 300 μέτρων που τον απωθούσε. Αντίστοιχα, η Πυραμίδα που κατασκεύασε στη μέση του Λούβρου το 1989 ως κύρια είσοδο του μουσείου ο Ιεό Μινγκ Πέι - ένας από τους διασημότερους αρχιτέκτονες των τελευταίων εκατό χρόνων- ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων. Πώς τοποθετείς ένα τόσο σύγχρονο αρχιτεκτόνημα στη μέση ενός ιστορικού κτιρίου σαν το Λούβρο; Μα γιατί οι ανάγκες αλλάζουν και πρέπει να τις εξυπηρετήσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση έπρεπε να δημιουργηθεί νέα είσοδος στο μουσείο για να αντιμετωπιστεί ο συνωστισμός στην έκδοση εισιτηρίων. Και γιατί η προσπάθεια μίμησης μιας παλαιότερης αισθητικής συνήθως μοιάζει με μασκαράτα. Άρα, σωστά το Υπουργείο Πολιτισμού επιχειρεί να δώσει λύση στο ζήτημα της παρουσίασης των συλλογών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Και τη δημιουργία βοηθητικών, πλην σημαντικών, χώρων για ένα σύγχρονο μουσείο όπως το πωλητήριο και η είσοδος για την απρόσκοπτη ροή των επισκεπτών. 

Όμως ένα σημαντικό στοιχείο σε κάθε παρέμβαση είναι το μέτρο. Κι έτσι φτάνουμε στην πρώτη παρατήρηση στο σχέδιο του Chipperfield για την προέκταση του ΕΑΜ. Έχω την αίσθηση ότι εξαφανίζει τη θέαση του παλαιού νεοκλασικού κτιρίου από τον δρόμο, το βλέπεις μόνο υπό γωνία, πχ. από την διασταύρωση των οδών Μάρνη και Πατησίων. Ή αν βρίσκεσαι ήδη στον εσωτερικό περίβολο του μουσείου, ή αν έχεις σκαρφαλώσει στον κρεμαστό κήπο που θα δημιουργηθεί. Ο σχεδιασμός δεν «ακολουθεί την υπάρχουσα τοπογραφία: ένα επιβλητικό νεοκλασικό κτίριο μπροστά σε μία εκτενή, πράσινη πλατεία», όπως αναφέρει η ανακοίνωση του υπουργείου. Διότι άλλο είναι η εκτενής πράσινη πλατεία να βρίσκεται στο επίπεδο του δρόμου επιτρέποντας την απρόσκοπτη θέαση του μνημειακού κτιρίου και άλλο είναι να είναι ψηλοκρεμαστή. Το αρχικό νεοκλασικό κτίριο των Ludwig Lange και Ernst Ziller, αποπερατωμένο το 1874, απομονώνεται από τον δρόμο και τον αστικό ιστό, και αρχίζει να μοιάζει με έκθεμα που θα το δεις μόνο αν περιηγηθείς το μουσείο.

Τα κτίρια σχεδιάζονται σε συνάρτηση με τον περιβάλλοντα χώρο, όπως μαθαίνουν από το πρώτο έτος της Αρχιτεκτονικής οι φοιτητές. Η Πυραμίδα στον Λούβρο μπορεί να ονομαστεί ακόμα και επιθετική ως προς το παλιό κτίριο -προσωπικά ο διάλογος σύγχρονου και παλιού με συναρπάζει-, όμως σίγουρα καταφέρνει να διατηρήσει σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση που ανέδιδε ο μεγάλος προαύλιος χώρος του Λούβρου. Διατηρεί την παλιά κλίμακα και από παντού βλέπεις τα παλιά κτίρια του Λούβρου που περιβάλουν την Αυλή του Ναπολέοντα, όπως ονομάζεται ο συγκεκριμένος υπαίθριος χώρος. Το ΕΑΜ διαθέτει μέχρι σήμερα έναν κήπο σε χαμηλότερο επίπεδο από το κτίριό του, ο οποίος του προσδίδει αίγλη, επιτρέπει να το δεις και να το θαυμάσεις από μακριά. Να το χαρείς ως οικοδόμημα όσο ξεκουράζεσαι στις σκιές των δέντρων του κήπου του, χαρίζοντας ένα μικρό -αλλά ζωτικής σημασίας ελλείψει πρασίνου- πάρκο στον Αθηναίο. Ένα όμορφο άνοιγμα στην πυκνοδομημένη πόλη.

Το νέο κτίριο του David Chipperfield εξαφανίζει σε μεγάλο βαθμό τη θέα προς το παλιό κτίριο, ένα σημαντικό τοπόσημο της Αθήνας. Και ταυτόχρονα μεταφέρει τον κήπο σε ένα επίπεδο τριών τεσσάρων μέτρων πάνω απ’ το έδαφος στερώντας αυτή την ανάσα πρασίνου από τον περαστικό. Αυτή είναι η δεύτερη αντίρρηση.

Ένα μεγάλο μέρος του δημόσιου πάρκου ενσωματώνεται στο νέο κτίριο και βυθίζεται σε άλλο επίπεδο, ενώ για το υπόλοιπο τμήμα του πάρκου μάλλον θα πρέπει κανείς να ανεβεί σκαλιά. Στην παρουσίαση δεν ήταν προφανής ο σχεδιασμός. Οι σκάλες όμως στην πρόσοψη εμφανίζονται μεγαλεπήβολες, και οι πλευρικές είσοδοι στο πάρκο όπως υπάρχουν σήμερα μοιάζει να καταργούνται. Δεν καταλαβαίνω πως «ο σχεδιασμός ακολουθεί την υπάρχουσα τοπογραφία: ένα επιβλητικό νεοκλασικό κτίριο μπροστά σε μία εκτενή, πράσινη πλατεία» όπως αναφέρει η παρουσίαση. Οι μακέτες δεν δίνουν καθόλου την αίσθηση της εύκολης και άμεσης πρόσβασης που μέχρι σήμερα καθιστά τον κήπο πόλο έλξης για τους κατοίκους της γειτονιάς.

Και παιδιά, προσοχή στα χωμάτινα μονοπάτια! Στο Πεδίο του Άρεως σε μελέτη του γραφείου Τομπάζη, τα περισσότερα χωμάτινα μονοπάτια έχουν υποστεί καθιζήσεις τις οποίες κανείς δεν επιδιορθώνει. Πατήστε το χώμα γερά… Είναι γνωστό ότι συχνά τα κρεμαστά πάρκα ή οι πολύπλοκες κατασκευές στην Ελλάδα είναι προβληματικά. Και λόγω κλιματολογικών συνθηκών, και λόγω προβληματικής τεχνολογίας, και λόγω κακής συντήρησης. Ας ελπίσουμε ότι ο Chipperfield θα μπορέσει να δώσει τις κατάλληλες λύσεις. Ένα πρόσφατο παράδειγμα τα προβλήματα που παρουσιάζονται σε τέτοιου είδους έργα είναι οι δυσκολίες στον καθαρισμό του καναλιού του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Έργο άλλου σπουδαίου αρχιτέκτονα, του Ρέντζο Πιάνο. Και το οποίο είμαι σίγουρος ότι σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε με μεγάλη φροντίδα.

Και ακόμα μία απορία ως προς το νέο κτίριο του ΕΑΜ: Πώς επαρκεί το ύψος για να δημιουργηθεί ο ισόγειος χώρος έτσι όπως φαίνεται στις μακέτες, ισόγειος και ψηλοτάβανος. Δεν είμαι αρχιτέκτονας, αλλά παρατηρώντας τον κήπο όπως είναι σήμερα, η υψομετρική διαφορά ανάμεσα στην Πατησίων και την μαρμάρινη σκάλα στην είσοδο του μουσείου είναι το πολύ το ύψος δύο ανθρώπων, άντε τέσσερα μέτρα. Δεν είμαι τις άποψης ότι τα μουσεία πρέπει να είναι «κιμπάρικα» όπως χαρακτήρισε πρόσφατα ένας φίλος το Μουσείο των Αιγών. Αλλά πραγματικά έχω την απορία για το πως θα δημιουργηθούν αυτοί οι ευχάριστοι ψηλοτάβανοι ισόγειοι χώροι.

Τέλος, αναρωτιέμαι «το έργο της διασύνδεσής του (Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου) με το Ακροπόλ», όπως αναφέρεται στην παρουσίαση, πότε θα το δούμε σχεδιασμένο και από ποιον σχεδιάζεται; Στην παρουσίαση πάντως, από όσο είδα, δεν υπάρχει.

Σίγουρα εδώ πρέπει να αναφερθεί ένα σημαντικό ερώτημα που έφτασε στα αυτιά μου από πολλούς περιοίκους του ΕΑΜ: Εάν θα διατηρηθεί η ελεύθερη πρόσβαση στον κήπο καθ’ όλη την διάρκεια του εικοσιτετραώρου, όπως συμβαίνει τώρα. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα κλειδαμπαρώνεται κι αυτός όπως το Πεδίο του Άρεως το οποίο ύστερα από μία εκατονταετία περίπου που ήταν επισκέψιμο όλο το εικοσιτετράωρο πλέον κλείνει για το κοινό κατά τις βραδινές ώρες.

Από την άλλη, στα απολύτως θετικά συγκαταλέγεται ο νέος νόμος «βάσει του οποίου μετασχηματίζεται διοικητικά το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, από δημόσια κρατική υπηρεσία σε Οργανισμό με αυτοτελή υπόσταση, σε νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου». Θα του δώσει νέα πνοή. Δεν νοείται μουσείο να λειτουργεί σήμερα ως Διεύθυνση του υπουργείου, κάτι σαν την Διεύθυνση Προσωπικού ή Μηχανογράφησης. Βέβαια στο εξής οι Διευθυντές του θα πρέπει να διαθέτουν και όραμα και διοικητικά προσόντα. Σαν αυτά που διέθετε ο αείμνηστος Δημήτρης Παντερμαλής, ο οποίος απογείωσε το Μουσείο της Ακρόπολης. 

Χαίρομαι όταν διάσημοι αρχιτέκτονες δημιουργούν νέα τοπόσημα στην Αθήνα. Με ενδιαφέρει αυτή η νέα ματιά στην πόλη. Και συχνά αποτελούν έναν νέο πόλο έλξης. Το ζήτημα είναι αν ο σχεδιασμός τους είναι πάντοτε ο σωστότερος και αν όχι, τι ζητήματα δημιουργεί. Για παράδειγμα, η γέφυρα του Καλατράβα -ένα σούπερ μινιμαλιστικό σχέδιο- μοιάζει εντελώς παράταιρη καθώς ξεπηδά από μια κακοχτισμένη γειτονιά της λεωφόρου Μεσογείων. Τονίζει την οικιστική αναρχία. Ενώ η ίδια ακριβώς γέφυρα στα κανάλια του Μπουένος Άιρες δείχνει όλη της τη δυναμική. Άλλο παράδειγμα, η πλευρά του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος προς τη θάλασσα. Ένας καταθλιπτικός τσιμεντένιος τοίχος. Μοιάζει να συνεχίζει την παράδοση αποκοπής της Αθήνας από τη θάλασσά της. Ενώ η κεντρική πλευρά του κτιρίου που σχεδίασε ο Ρέντζο Πιάνο είναι εξαιρετική. Όπως και η άλλη πλαϊνή, προς την πόλη, με τον μεσογειακό κήπο να συνεχίζεται και να σκαρφαλώνει μέχρι την στέγη της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Ίσως δεν είναι αργά για κάποιου είδους παρέμβαση προς την πλευρά της θάλασσας.

Ακόμα δεν έχουμε μάθει πώς διαχειρίζονται τον δημόσιο χώρο; Bon pour l'Orient? Δεν ξέρουμε να υποβάλλουμε ενστάσεις και να ζητάμε διορθώσεις από τα μεγάλα αρχιτεκτονικά γραφεία;

Το μόνο που εύχομαι είναι να διαψευσθώ και να δω στη θέση του παλαιού, γαλλικού τύπου κήπου του ΕΑΜ να υψώνεται ένα νέο κτίριο που δεν θα αντιμετωπίζει το παλιό μουσείο ως ένα ακόμα έκθεμα - κρυμμένο από τον δρόμο. Αλλά πραγματικά θα το ενσωματώνει αναδεικνύοντάς το. Και έναν νέο κήπο πράσινο και ανοιχτό στους περίοικους αλλά και όλους τους Αθηναίους. Όπως αυτός που υπάρχει σήμερα.

Α, και κάτι ακόμα. Παρότι η πιθανότητα απομακρύνεται. Η μετατροπή του Πολυτεχνείου σε μουσείο παραμένει καλή ιδέα. Ίσως όχι να στεγάσει το ΕΑΜ, αλλά άλλα μουσεία. Υποτίθεται ότι το πρόβλημα είναι οι όροι των ευεργετών με των οποίων τα χρήματα χτίστηκε. Μα εκπαιδευτικό ίδρυμα είναι το ένα, εκπαιδευτικό ίδρυμα και το άλλο. Και στο κάτω κάτω, η πρώτη θεσμική παρεκτροπή του κράτους θα είναι; Ας θυμηθούμε την κατάργηση συλλογικών συμβάσεων και του δέκατου τέταρτου μισθού. Αυτή τουλάχιστον θα έδινε ζωή σε κτίρια που ρημάζουν χωρίς λόγο. Στεγάζοντας μόνο δυο πρυτανείες και μια σχολή, σε μια συστάδα κτιρίων που κάποτε φιλοξενούσε χιλιάδες φοιτητές.