Ανάμεσα σε όλους τους άλλους μύθους που καλλιεργούμε για τα ζωάκια μας, υπάρχει κι αυτός που λέει ότι δεν έχουν μνήμη γιατί δεν χρειάζεται να έχουν μνήμη, ότι ζουν μόνο στο παρόν, ότι ο σκύλος ξεχνάει μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα πως τον μάλωσες, ότι η γάτα θυμάται μόνο ότι τη συμφέρει κλπ. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η μνήμη του σκύλου και της γάτας είναι πολύ πιο σύνθετη — και πολύ πιο μυστηριώδης, μας λένε οι ειδικοί. Μάλιστα, τυχαίνει να γνωρίζουμε πλέον αρκετά για τη μνήμη και της γάτας και του σκύλου, χάρη σε μεγάλες επιστημονικές μελέτες —κατά τις οποίες μελετήθηκαν μερικές εκατοντάδες ή και χιλιάδες ζωάκια—, αν και, η αλήθεια είναι, όχι τα πάντα, και όχι με την ακρίβεια που θα θέλαμε.
Γενικά, από ό,τι μαθαίνουμε, η κατανόηση του εσωτερικού κόσμου των κατοικιδίωνμας παραμένει μικρή λόγω πολύ συγκεκριμένων ηθικών περιορισμών στην έρευνα, αφενός —δεν επιτρέπεται να μπουν βαθιά στη συνείδησή τους, αλίμονο—, και της αδυναμίας τους, αφετέρου, να μας μιλήσουν — να μας μιλήσουν για τις αναμνήσεις τους, γιατί διαφορετικά έχουν πολλούς τρόπους να μας μιλάνε, και το κάνουν διαρκώς.
Υπάρχουν μάλιστα και μερικά σκυλάκια που θυμούνται τα ονόματα των εκατό ή και… χιλίων παιχνιδιών τους!
Οι μελέτες που λέμε βασίζονται κυρίως σε συμπεριφορικά πειράματα, αλλά και στην παρατήρηση και τις μαρτυρίες των ιδιοκτητών. Πολλοί ιδιοκτήτες αναφέρουν ότι τα κατοικίδιά τους θυμούνται απίστευτα πολλά πράγματα, και όχι μόνο τον θόρυβο, ας πούμε, που κάνει το αμάξι της οικογένειας, ή ένα ταξίδι που έκαναν πέρυσι στο χωριό, ή κάποιον από χρόνια χαμένο τους φίλο. Υπάρχουν μάλιστα και μερικά σκυλάκια που θυμούνται τα ονόματα των εκατό ή και… χιλίων παιχνιδιών τους! (Ενώ εγώ δεν θυμάμαι καν τον αριθμό του τηλεφώνου μου). Ενώ, αν κρίνω από τη φίλη μου τη Μαρία Κ., οι γάτες (της) θυμούνται απλώς ΤΑ ΠΑΝΤΑ.
Το ότι οι γάτες και οι σκύλοι έχουν μνήμη δεν το αμφισβητεί κανείς από εμάς εδώ· αλλά δεν έχουν μνήμη όπως την αντιλαμβανόμαστε εμείς. Δεν θυμούνται, δηλαδή, κάποια γεγονότα με χρονολογική σειρά, ούτε μπορούν να κάνουν συνειδητή αναδρομή σε αυτά. Δεν θυμούνται «στιγμές» με τον τρόπο που ένας άνθρωπος μπορεί να πει, «Θυμάμαι πέρσι το καλοκαίρι που πήγα στη Χαλκιδική και ήταν απαίσια, δεν θα ξαναπάω». Ένας σκύλος δεν θα καθίσει ποτέ να πει σε έναν άλλο σκύλο, «Θυμάσαι, ρε συ, εκείνη τη φορά που πήγαμε μαζί στο πάρκο; Δεν ήταν τέλεια; Μας είχαν φοβηθεί ΟΛΟΙ. Να το κανονίσουμε να ξαναπάμε». Ούτε η γάτα θα κρατήσει ημερολόγιο για τις περιπέτειές της, τις πραγματικές και τις φανταστικές. Αυτό που διαθέτουν και οι μεν και οι δε δεν είναι μια αφηγηματική μνήμη, όπως η δική μας, αλλά μια μνήμη συνειρμών: μια μνήμη που βασίζεται κυρίως στη συσχέτιση κάποιων γεγονότων, στις αισθήσεις τους, και βέβαια στα συναισθήματά τους.
Αυτή η συνειρμική μνήμη, όμως —και προσοχή εδώ—, δεν είναι «δευτέρας κατηγορίας». Καμία σχέση. Είναι ισχυρή, πρωτοπόρα, μέγα εξελικτικό όπλο, και εξηγεί γιατί τα ζωάκια μας αντιδρούν τόσο έντονα σε μικρά, φαινομενικά αδιάφορα σημάδια.
Όπως εύκολα καταλαβαίνει ο καθένας, για ένα κατοικίδιο ζωάκι κάθε καθημερινός, επαναλαμβανόμενος ήχος, κάθε μυρωδιά και κάθε εικόνα κουβαλάνε στους ώμους τους μια εμπειρία. Το τρίξιμο της σακουλίτσας με τα τριτς σημαίνει λιχουδιά. Το λουρί που βγαίνει από το συρτάρι σημαίνει βόλτα. Η οσμή του κτηνιατρείου φέρνει άσχημα συναισθήματα, άγχος, φόβο και ταραχή. Αυτή η συνειρμική μνήμη, όμως —και προσοχή εδώ—, δεν είναι «δευτέρας κατηγορίας». Καμία σχέση. Είναι ισχυρή, πρωτοπόρα, μέγα εξελικτικό όπλο, και εξηγεί γιατί τα ζωάκια μας αντιδρούν τόσο έντονα σε μικρά, φαινομενικά αδιάφορα σημάδια. Φέρ’ ειπείν, το άνοιγμα ενός συγκεκριμένου ντουλαπιού μπορεί να πυροδοτήσει ένα ξέσπασμα τρόμου στο σκυλί μας — γιατί από εκεί μέσα βγαίνει πού και πού το φάρμακο για τα αυτιά. Και το φάρμακο για τα αυτιά δεν του αρέσει καθόλου. Λογικό. Και έξυπνο.
Όμως δεν είναι μόνο αυτά. Υπάρχουν και άλλα. Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι οι σκύλοι, αίφνης, μπορούν να θυμηθούν μια πράξη που έκαναν τυχαία στο παρελθόν και να την επαναλάβουν αργότερα, προμελετημένα και με γνώση των συνεπειών της, σαν να την είχαν αποθηκεύσει σε έναν εσωτερικό «φάκελο σημαντικών γεγονότων».
Η γάτα, αν και λιγότερο μελετημένη —και βέβαια πολύ περισσότερο αινιγματική—, δείχνει την ίδια μνημοτεχνική ικανότητα, κυρίως όταν πρόκειται για το φαγητό της ή για την κατόπτευση και τη θωράκιση του περιβάλλοντός της. Αν κάποτε τρομοκρατήθηκε σε ένα περβάζι επειδή ήρθε ξαφνικά ένα πουλί να ξαποστάσει εκεί, μπορεί να αποφεύγει εκείνο το σημείο για χρόνια. Αν πάλι ξέρει πού κρύβετε τις αγαπημένες της λιχουδιές, είναι φύσει αδύνατον να το ξεχάσει: και θα σας δείχνει εκείνο το μαγικό ντουλάπι για πάντα, απλά κουνώντας αμυδρά το κεφάλι της: τόσο όσο.
Γι’ αυτό μια γάτα θα εξαφανίζεται μόλις ακούσει το κουδούνι· δεν αγαπά τις επισκέψεις, προτιμά να μένει με τον άνθρωπό της σε μια αγία ρουτίνα και να διαβάζουν το βιβλίο τους ή να βλέπουν ρομαντικές κομεντί στο τάμπλετ. Και καλά κάνει. Κάτι ξέρει.
Στην πράξη, ξαναλέμε, όλα αυτά σημαίνουν ότι τα κατοικίδιά μας κουβαλούν μέσα τους έναν χάρτη εμπειριών φτιαγμένο από γεγονότα, αισθήσεις και συναισθήματα. Δεν είναι ένα ημερολόγιο με μέρες και ώρες: είναι μια τοπογραφία μνήμης.
Γι’ αυτό ένας σκύλος θα ξεσηκωθεί από χαρά όταν φτάνει σε ένα σπίτι που είχε να επισκεφθεί μήνες· είναι κοινωνικός και εξωστρεφής, και του αρέσουν οι καινούργιοι φίλοι που κάνουν σαματά. Γι’ αυτό μια γάτα θα εξαφανίζεται μόλις ακούσει το κουδούνι· δεν αγαπά τις επισκέψεις, προτιμά να μένει με τον άνθρωπό της σε μια αγία ρουτίνα και να διαβάζουν το βιβλίο τους ή να βλέπουν ρομαντικές κομεντί στο τάμπλετ. Και καλά κάνει. Κάτι ξέρει.
Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΜΝΗΜΗ
Η μνήμη —η δική μας, η ανθρώπινη— χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: (1) Στη Βραχυπρόθεσμη Μνήμη (Short-Term Memory), που, όπως καταλαβαίνουμε από την ονομασία της, συγκρατεί μια μικρή ποσότητα πληροφοριών για σύντομο χρονικό διάστημα — έναν κωδικό, για παράδειγμα, για να μπούμε στο σάιτ της τράπεζας, ή μια ιδέα που μας ήρθε για ένα καινούργιο βιβλίο ενώ κάναμε τζόκινγκ. Εδώ κολλάει επίσης και η Μνήμη Εργασίας (Working Memory), που χειρίζεται και επεξεργάζεται τις πληροφορίες της βραχυπρόθεσμης μνήμης (π.χ., όταν ακολουθούμε κάποιες οδηγίες που μας έδωσαν στον δρόμο). Και (2) Στη Μακροπρόθεσμη Μνήμη (Long-Term Memory). Αυτή είναι και η πιο μεγάλη, και ας πούμε και η πιο βασική.
Η Μακροπρόθεσμη Μνήμη, όπως επίσης το λέει και το όνομά της, αποθηκεύει πληροφορίες για μεγάλο χρονικό διάστημα — συχνά, για μια ολόκληρη ζωή. Με τη σειρά της, χωρίζεται σε δύο κύριες υποκατηγορίες: (1) Στη Συνειδητή ή Δηλωτική Μνήμη (Explicit ή Declarative Memory), που αφορά γεγονότα και εμπειρίες που μπορούμε να ανακαλέσουμε συνειδητά, και (2) στην Ασυνείδητη ή Μη Δηλωτική Μνήμη (Implicit ή Non-Declarative Memory) που αφορά δεξιότητες και διαδικασίες που τις ανακαλούμε ασυνείδητα, χωρίς καμία προσπάθεια.
Η Συνειδητή είναι δύο λογιών: (1) Επεισοδιακή Μνήμη (Episodic Memory), που είναι οι μνήμες προσωπικών εμπειριών και γεγονότων, μαζί με τον χρόνο, τον τόπο και το συναίσθημα που τα συνόδευαν — π.χ., πού πήγαμε και τι κάναμε χθες το πρωί, τι διάταξη έχει το σπίτι μας κλπ. (αυτή η τελευταία λέγεται Χωρική Μνήμη, Spatial Memory). Και (2) Σημασιολογική Μνήμη (Semantic Memory), που είναι μνήμες γενικών γνώσεων, και εννοιών που δεν συνδέονται με προσωπικά γεγονότα (π.χ., η πρωτεύουσα της Γαλλίας, ή τι συνέβη με τον ήρωα του βιβλίου που διαβάζουμε).
Η Ασυνείδητη, πάλι, χωρίζεται σε 4 υποκατηγορίες: (1) Στη Διαδικαστική Μνήμη (Procedural Memory), που αφορά την εκμάθηση δεξιοτήτων (π.χ., οδήγηση ποδηλάτου, πληκτρολόγηση, πώς κάνουμε μοντάζ στο CupCat — πράγμα που αδυνατώ να θυμηθώ…), (2) στη Συναισθηματική Μνήμη (Emotional Memory), που έχει να κάνει με μνήμες συνδεδεμένες με συναισθηματικές αντιδράσεις, (3) στη λεγόμενη Συμπεριφορική Προετοιμασία (Priming), που έχει να κάνει με την επίδραση μιας προηγούμενης εμπειρίας στη μελλοντική μας συμπεριφορά, και (4) στη λεγόμενη Συνειρμική Μάθηση (Associative Learning), που αφορά τη σύνδεση δύο ή περισσότερων ερεθισμάτων.
Οι γάτες και οι σκύλοι, τώρα, μοιράζονται αρκετές κατηγορίες μνήμης με τους ανθρώπους —βασικά, τις περισσότερες—, αν και ο τρόπος λειτουργίας τους (μπορεί να) διαφέρει σε κάποιες λεπτομέρειες, όπως είπαμε και ξαναείπαμε. Θα λέγαμε πως διαθέτουν μεν παρόμοιους τύπους μνήμης με τους ανθρώπους, αλλά προσαρμοσμένους στις δικές τους ανάγκες. Δεν σκέφτονται αφηρημένα όπως εμείς, δεν ανακαλούν γεγονότα του παρελθόντος στη σκέψη τους, δεν κάνουν τέλος πάντων τέτοια ανθρώπινα πράγματα, αλλά θυμούνται αυτά που σχετίζονται με την επιβίωσή τους, με το φαγητό τους, με το παιχνίδι τους, και με τις σχέσεις τους μαζί μας.
Οι κατηγορίες που έχουν σίγουρα κοινές με εμάς, μορφές μνήμης θεμελιώδεις για την επιβίωσή τους και την αλληλεπίδρασή τους με το περιβάλλον, και καλά τεκμηριωμένες από την έρευνα και την παρατήρηση, είναι οι εξής:
Βραχυπρόθεσμη Μνήμη: Τα σκυλιά και τα γατιά μας χρησιμοποιούν τη βραχυπρόθεσμη μνήμη για να συγκρατούν πληροφορίες για λίγα δευτερόλεπτα, όπως πού βρίσκεται ένα παιχνίδι που μόλις έριξαν κάτω, ή πίσω από ποιον θάμνο προσγειώθηκε το φρίσμπι. Στους σκύλους η δυνατότητα άμεσης ανάκλησης πληροφοριών διαρκεί περίπου 2 λεπτά, ενώ στις γάτες μπορεί να φτάσει και τις 16-14 ώρες. Για παράδειγμα, ένας σκύλος μπορεί να θυμάται πού έκρυψε ένα παιχνίδι για λίγα λεπτά —και μετά να πάθει σοκ που το ξαναβρίσκει—, ενώ μια γάτα μπορεί να θυμάται πού έφαγε τι πριν από ώρες, ή και χθες.
Μακροπρόθεσμη Μνήμη: Αυτή τούς επιτρέπει να θυμούνται πράγματα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ένας σκύλος θυμάται τον ιδιοκτήτη του μετά από χρόνια χωρισμού, ακόμη και μετά από μια δεκαετία, ενώ μια γάτα μπορεί να θυμηθεί τη μαμά της μετά από πολλά-πολλά χρόνια. Τη μαμά της, επαναλαμβάνω. Τον άνθρωπό της, και να τον θυμάται, δεν θα του το δείξει.
Διαδικαστική Μνήμη: Αυτή είναι ίσως η πιο ισχυρή μορφή μνήμης για τα κατοικίδια. Χρησιμοποιείται για να μαθαίνουν δεξιότητες και ρουτίνες, όπως το να πηδάνε στον καναπέ, να ξαπλώνουν στο κρεβατάκι τους, ή ακόμα και να επιστρέφουν στο σπίτι. Είναι η μνήμη των κινήσεων και των συνηθειών. Συχνά οι άνθρωποι κάνουν κατάχρηση αυτής της μνήμης. Ας το θυμόμαστε! Δεν χρειάζεται να ξέρουν, πια, όλα τα κόλπα.
Συναισθηματική Μνήμη: Τα ζώα συνδέουν πολύ έντονα μέρη, ανθρώπους ή ήχους με συναισθήματα. Γι’ αυτό ένας σκύλος θα ενθουσιαστεί όταν ακούσει τα κλειδιά του ιδιοκτήτη του, αλλά θα φοβηθεί όταν πλησιάζει το κομμωτήριο, γιατί ο γκρούμερ τον πλένει και του κόβει και τα νύχια. Πράγματα που, αν ήταν στο χέρι του, θα τα απέφευγε για πάντα.
Σημασιολογική Μνήμη: Και οι γάτες και οι σκύλοι έχουν μια βασική μορφή σημασιολογικής μνήμης. Για παράδειγμα, ένας σκύλος μπορεί να συνδέσει τη λέξη «βόλτα» με τη συνολική διαδικασία της εξόδου. Άλλοι πάλι, όπως είπαμε, θυμούνται δεκάδες ονόματα αντικειμένων: διάνοιες. Οι γάτες, από την άλλη, είναι πιο εστιασμένες σε χωρικές και οσφρητικές αναμνήσεις, όπως το πού κρύβεται φαγητό και πού υπάρχει μια σίγουρη κρυψώνα για να καταφύγουν έτσι και έρθουν επισκέψεις, ή για να μας κάνουν πλάκα και να νομίζουμε ότι τις απήγαγαν για λύτρα.
Επεισοδιακή Μνήμη: Ενώ οι άνθρωποι θυμόμαστε γεγονότα με πολλές λεπτομέρειες (τι έγινε, πού έγινε, πότε έγινε, γιατί έγινε, τι σημαίνει, ποιοι άλλοι ήταν εκεί κλπ. κλπ.), οι γάτες και οι σκύλοι θυμούνται μεν —για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα— πού έκρυψαν κάτι (π.χ. ένα κόκαλο, ή μια κατσαρίδα), δηλαδή θυμούνται το «τι» και το «πού» (οι σκύλοι για πολύ λιγότερη ώρα, όπως είπαμε), αλλά δεν είναι σαφές αν έχουν την ίδια συνειδητή αίσθηση του χρόνου (το «πότε»), ή όλα τα υπόλοιπα, όπως εμείς. Αλλά δεν μας φαίνεται να πολυσκοτίζονται γι’ αυτό.
Χωρική Μνήμη: Και τα δύο θυμούνται δρόμους, σπίτια ή κρυψώνες. Οι γάτες βρίσκουν τον δρόμο για το σπίτι τους από χιλιόμετρα μακριά, ενώ οι σκύλοι μπορούν να θυμούνται μονοπάτια περιπάτων μέσα σε ένα πάρκο ή ένα δάσος, που έναν άνθρωπο θα τον μπέρδευαν πανεύκολα.
ΟΠΟΤΕ TI;
Οπότε τίποτα. Δεν θα μπούμε σε περισσότερες λεπτομέρειες, όπως ας πούμε στο πώς και πού αποθηκεύουν τις εμπειρίες τους, αν είναι ο φλοιός, ο ιππόκαμπος ή κάτι άλλο. Δεν έχει σημασία. (Βασικά, το κάνουν όπως και εμείς, απλώς δίνοντας έμφαση σε αισθητηριακά ερεθίσματα —μυρωδιές, ήχους κλπ.— αντί για τη γλώσσα, τη λαλιά. Είναι απλό). Και δεν θα μπούμε γιατί αυτό που έχει σημασία είναι πως οι γάτες και οι σκύλοι μας θυμούνται· και πως ίσως θυμούνται και περισσότερα πραγματάκια από όσα νομίζουμε. Δεν θυμούνται σαν εμάς, ξαναλέμε· αλλά θυμούνται όσο και όσα χρειάζονται για να μαθαίνουν από τις εμπειρίες τους, και για να χτίζουν ισχυρούς, ακατάλυτους δεσμούς με τους ανθρώπους, αλλά και μεταξύ τους. Ή και με μερικά άψυχα πράγματα: όπως ακριβώς και οι άνθρωποι.
Ο σκύλος σου μπορεί να γείρει επάνω σου πριν καν συνειδητοποιήσεις εσύ ο ίδιος τη θλίψη σου, γιατί θυμάται πώς είσαι όταν πονάς, και ξέρει πως ο ίδιος γεννήθηκε για να σε αγαπά και να σε φροντίζει
Και βέβαια, μέσα σε αυτό τον άτυπο χάρτη που έχουν στο μυαλουδάκι τους, βρισκόμαστε κι εμείς. Ή μάλλον, κυρίως εμείς. Η μυρωδιά μας, η φωνή μας, οι κινήσεις μας, οι συνήθειές μας. Ό,τι μάς αφορά. Δεν ξεχνούν και δεν θα ξεχάσουν ποτέ τίποτε που να είναι κάπως δικό μας. Ο σκύλος σου μπορεί να γείρει επάνω σου πριν καν συνειδητοποιήσεις εσύ ο ίδιος τη θλίψη σου, γιατί θυμάται πώς είσαι όταν πονάς, και ξέρει πως ο ίδιος γεννήθηκε για να σε αγαπά και να σε φροντίζει. Η γάτα σου θα ανέβει στο κρεβάτι σου τις νύχτες που δεν θα μπορείς να κοιμηθείς, γιατί μέσα στο δικό της σύστημα μνήμης έχει καταγράψει πως εκείνη τη στιγμή τη χρειάζεσαι. Και ξέρει πως η ίδια είναι ένας δαιμόνιος γιατρός από το εξώτερο διάστημα, σε άκρως μυστική αποστολή.
Δεν ξέρουμε αν θυμούνται τα πάντα. Δεν ξέρουμε πόσο βαθιά φτάνει η μνήμη τους, ή αν ονειρεύονται ξανά και ξανά τις εμπειρίες τους ή έστω κάποιες από αυτές, κάποιες ιδιαίτερες. Ξέρουμε όμως πως ό,τι έχει σημασία για εκείνα, μένει χαραγμένο στο μυαλό τους. Για μια ζωή. Και, μέσα σε αυτή την αόρατη καταγραφή, οι πιο έντονες αναμνήσεις τους, η πιο έντονη και αιώνια παρουσία, είμαστε εμείς.
13°
