Η Κάθαρση στις Τέχνες και την Ιατρική

Ολοκληρώθηκε με μεγάλη επιτυχία η ημερίδα «Κατανοώντας την κάθαρση στις τέχνες και την ιατρική» την Κυριακή 20 Ιουλίου 2025 στην Κύμη Ευβοίας και στα πλαίσια του Φεστιβάλ με γενικό τίτλο «Της Τέχνης τα Ιάματα».

Την ημερίδα άνοιξε με χαιρετισμό ο γιατρός Παναγιώτης Αγγελόπουλος, αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου Παπανικολάου, ο οποίος αναφέρθηκε στη σημασία της συνάντησης για τον τόπο και την έρευνα.

Την εισαγωγική εισήγηση έκανε ο Θανάσης Δρίτσας (καρδιολόγος, συνθέτης και συγγραφέας) με θέμα «Η κάθαρση στο σταυροδρόμι επιστήμης και τέχνης». Περιληπτικά ο Θανάσης Δρίτσας ανέπτυξε τα εξής θέματα:  Η τραγωδία διεγείρει στην ψυχή των θεατών τον έλεο (συμπόνοια, ενσυναίσθηση βλ. μπαίνω στα παπούτσια σου) και τον φόβο-οι θεατές, με άλλα λόγια, παρακολουθώντας τον ήρωα να πάσχει–που έχει κατά κανόνα υψηλά και ευγενή αισθήματα, αλλά συντρίβεται από κάποια κληρονομική ενοχή ή από κάποια ύβρη ή αμαρτία –νιώθουν ζωηρή συμπάθεια προς αυτόν και βαθιά ανησυχία για την τύχη του, τελικά όμως επέρχεται η κάθαρση.

Η κάθαρση είναι η πράξη ή το αποτέλεσμα του καθαίρεσθαι, δηλαδή η απαλλαγή από κάτι που είναι ξένο, επιβλαβές ή ρυπαρό. Μπορεί να αναφέρεται σε σωματικό καθαρισμό, όπως η αποβολή υγρών από το σώμα, αλλά συνήθως έχει μεταφορική έννοια. Η κάθαρση μπορεί να αναφέρεται σε θρησκευτικές τελετές εξαγνισμού ή στην απαλλαγή από την αμαρτία. Στην ιατρική η κάθαρση μπορεί να αναφέρεται σε διαδικασίες αποβολής ουσιών από το σώμα, όπως η αποβολή τοξινών από τα νεφρά ή το ήπαρ (βλ. κάθαρση αεραγωγών, καθαρτικό εντέρου, κάθαρση κρεατινίνης).  Στην υγιεινή η κάθαρση μπορεί να αναφέρεται στην απομόνωση και τον έλεγχο ανθρώπων ή αντικειμένων για να αποτραπεί η εξάπλωση επιδημιών (καραντίνα).

Η έννοια της τραγωδίας δεν εμπεριέχει τόσο την έννοια της θλίψης αλλά κυρίως την έννοια του απρόβλεπτου και του απροσδόκητου που δεν ελέγχεται από τις ανθρώπινες δυνάμεις. Η έννοια της κάθαρσης κατά Αριστοτέλη δεν συνδέεται τόσο με κάποιο ηθικό στοιχείο αλλά ίσως με μια ψυχολογικής υφής εκπαίδευση (προπόνηση) για τα δεδομένα της πραγματικής ζωής. Κατά τον Freud (βλ. Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία) σκοπός του δράματος είναι να προκαλέσει έλεος και φόβο και εδώ πρέπει να αναφερθεί το ξεθύμασμα των διεγειρομένων συναισθημάτων και η απόλαυση που προέρχεται από την άφθονη εκφόρτιση. Ο ενήλικος αποκομίζει από το θέαμα ότι και το παιδί από το παιχνίδι όπου η ψηλαφητή προσδοκία του ότι θα μπορέσει να παραβγεί με τους μεγάλους βρίσκει την ικανοποίηση της. Ο θεατής ζει πολύ λίγα πράγματα και νοιώθει σαν κακομοίρης που δεν μπορεί να του συμβεί τίποτε το μεγάλο και σπουδαίο και έτσι επιθυμεί να δράσει και να διαμορφώσει τα πάντα όπως θα ήθελε, με λίγα λόγια να γίνει «ήρωας» και οι ηθοποιοί-ποιητές του επιτρέπουν να ταυτιστεί με έναν «ήρωα». Η απόλαυση του δεν εμπεριέχει τον πραγματικό πόνο και τις οδύνες του ήρωα και έχει ως προυπόθεση μιαν αυταπάτη, γνωρίζει ότι πρόκειται για παιχνίδι χωρίς να προκύψει κάποια σωματική ζημιά. Το ψυχόδραμα όπως ακόμη και οι αναγνώσεις των τραγωδιών χρησιμοποιούνται σήμερα στην διαχείριση της τραυματικής εμπειρίας βετεράνων στρατιωτών (post-traumatic stress disorder/PTSD) (βλ. Theater of War και χρησιμοποιούνται συχνά ως εργαλείο οι τραγωδίες Φιλοκτήτης και Αίας του Σοφοκλή). 

Από βιολογική άποψη δεν υπάρχουν σημαντικές μελέτες με αποκλειστικό στόχο την μελέτη της έννοιας της κάθαρσης αλλά εμμέσως υπάρχουν ενδείξεις ότι η κάθαρση πιθανά συνδέεται με νευρο-ενδοκρινικούς μηχανισμούς που αφορούν την παραγωγή και ρύθμιση της έκφρασης του συναισθήματος. Φαίνεται ότι η κάθαρση μπορεί να σχετίζεται με την δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ του αμυγδαλωτού πυρήνα (amygdala) και του προμετωπιαίου λοβού (Prefrontal Cortex-PFC) στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Ο Θανάσης Δρίτσας θεωρεί ότι η έννοια της κάθαρσης παραμένει ένα «αίνιγμα» στο σταυροδρόμι Ψυχολογίας Φιλοσοφίας-Τέχνης-Ιατρικής. Η νευροεπιστήμη και η βιολογία μετρούν προσωρινές επιδράσεις της τέχνης αλλά δεν μπορούν μέχρι σήμερα να περιγράψουν την βιωμένη καλλιτεχνική εμπειρία. Στο τέλος τόνισε ο ομιλητής  την επιστημονική προσέγγιση της πολιτιστικής συνταγογράφησης μέσα από μεγάλες πολυκεντρικές μελέτες. Μια ενδιαφέρουσα επιστημονική προσέγγιση της πολιτιστικής συνταγογράφησης στην ψυχική υγεία βρίσκεται σε εξέλιξη στη χώρα μας με πρωτοβουλία του καθ. Ψυχιατρικής ΕΚΠΑ κ. Νίκου Στεφανή και μεγάλης ομάδας επιστημόνων της ψυχικής υγείας οποία έχει μάλιστα παράγει ήδη την πρώτη επιστημονική δημοσίευση (Efficacy of Arts based Social Prescribing for Mental Health in Adults with Psychiatric Diagnoses: Results from a Randomised Controlled Trial, 2025).

Στη συνέχεια η Ξανθούλα Ντακοβάνου (ψυχίατρος, μουσικός, μουσικοθεραπεύτρια) μίλησε για την κάθαρση στη μουσική και τη μουσικοθεραπεία, χρησιμοποιώντας μια ψυχοδυναμική προσέγγιση. Ξεκινώντας από τον αριστοτελικό ορισμό της κάθαρσης στη θεατρική εμπειρία της τραγωδίας καθώς και από φροϋδικά κείμενα (Freud, 1913), η Ντακοβάνου προσέγγισε την κάθαρση στη μουσική από πλευράς του ακροατή, του ερμηνευτή μουσικού αλλά και του συνθέτη, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι αυτή συμβαίνει με το μηχανισμό της ταύτισης. Αρχικά ο ακροατής κατανοεί το νόημα που κωδικοποιείται στο μουσικό κείμενο, σε δεύτερο χρόνο συνδέει την πρόθεση του συνθέτη στο συγκεκριμένο έργο με δικές του εμπειρίες και σε τρίτο χρόνο λαμβάνει χώρα η ταύτιση, που επιφέρει την πολυπόθητη κάθαρση από βασανιστικά κι επώδυνα συναισθήματα (Dakovanou, 2019). Η Ντακοβάνου συνέδεσε την ταύτιση και την εμπειρία της ψυχικής κάθαρσης, αλλά και της ευρύτερης μουσικής εμπειρίας, με το νευροανατομικό υπόστρωμα των κατοπτρικών νευρώνων (Rizzolatti, G., Craghero, I., 2004). Προχωρώντας, ανέλυσε τη σημασία του μηχανισμού της μεταβίβασης στην κάθαρση που λαμβάνει χώρα στην κλασική ψυχανάλυση  αλλά και στη μουσικοθεραπεία, καθώς και τη σημασία του μηχανισμού της μετουσίωσης στη θεραπευτική διαδικασία μέσω της μουσικής (Dakovanou, 2019). Κατέληξε δίνοντας μουσικά παραδείγματα κάθαρσης και μετουσίωσης (tarantella pizzica, candomblé, μοιρολόι κ.α.), ενώ μοιράστηκε ηχογράφηση φωνητικής μουσικοθεραπείας ομάδας ψυχωσικών ασθενών από το νοσοκομείο ημέρας St Cloud του Παρισίου, με τους οποίους εργάστηκε το 2010-13.

Η Βασιλική Πετράκη και ο Δημήτρης Τσοκάνης (δάσκαλοι χορού) μίλησαν με θέμα «Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός και Κάθαρση» και υποστήριξαν πως για τον χορευτή η συμμετοχή στον χορό είναι πράξη κάθαρσης (έκφραση, χώρος στο τραύμα και στον πόνο, επαναφορά εσωτερικής ισορροπίας, συμμετοχή στην κοινότητα). Επομένως, η κάθαρση μέσω του χορού είναι βίωμα καθώς αναζητάς τρόπους να λυτρωθείς από το βάρος των παθημάτων.

Η Αγνή Στρουμπούλη (αφηγήτρια λαικών παραμυθιών) τόνισε πως τα παραμύθια σου λένε καθαρά ότι η ζωή έχει και θάνατο. Και προχωρώντας μίλησε για τη ζωή που μιλάει με εικόνες και μεταφορές, άρα εξημερώνει τους φόβους. Βιώνει και αναβιώνει το θαύμα της γέννησης. Ο άνθρωπος είναι διευρυμένος, άρα μπορεί να χωρέσει το ακατανόητο.

Η Γιούλη Κόκκορη (γιατρός, ερευνήτρια, συγγενής Γεωργίου Παπανικολάου) με αφετηρία την κατά τον Ηράκλειο διαδικασία θεραπείας της ψυχής υπογράμμισε τις συνδέσεις του Γεωργίου Παπανικολάου πέρα από την ιατρική με την τέχνη, τη φαντασία και τη δημιουργικότητα για να καταλήξει ότι πετυχαίνει την καθαρότητα της ψυχής όχι σκοτώνοντας το σώμα, όχι με απάρνηση, όχι με εγκατάλειψη. Αλλά, με μελέτη και έρευνα.

Ο Κωστής Ζουλιάτης (μουσικός, σκηνοθέτης και Δρ. μουσικολογίας) με σημείο αναφοράς τον Γιάννη Χρήστου τόνισε ότι ο πρωτοπόρος συνθέτη εστιάζει στην προετοιμασία, στο άνοιγμα στο χάος. Στόχος του, η ψυχική και υπαρξιακή εμπειρία, η σύνδεση τέχνης με το συλλογικό ασυνείδητο.

Ο Σπύρος Τέγος (Καθηγητής Φιλοσοφίας, Πανεπ. Κρήτης) προσέγγισε το παράξοδο της απόλαυσης των δημόσιων εκτελέσεων και της τραγωδίας, το παράξοδο του σαδισμού, το παράδοξο της απόλαυσης της βίας. Αναρωτήθηκε για την παθολογία που εγείρεται όταν κάτι που προκαλεί πόνο και οδύνη οι άνθρωποι το απολαμβάνουν.

Η Ντένια Αθανασοπούλου-Κυπρίου (Λέκτορας Κοινωνικής και Πολιτικής Θεολογίας, Πανεπ. Κρήτης) στην εισήγηση της ανέλυσε την κάθαρση ως πορεία, διαδικασία, προσωπική ιστορία, άνοιγμα στο αν-οίκειο, τονίζοντας την εσχατολογική της προοπτική που περιλαμβάνει έννοιες όπως η μετά θάνατον ζωή, ο Παράδεισος, η Κόλαση και η ανάσταση των νεκρών.

Ο θεατής ήταν στο επίκεντρο του Νίκου Ξυδάκη (τ. Υπουργός Πολιτισμού, συγγραφέας, δημοσιογράφος), ο οποίος όταν γίνεται μέρος της δράσης καθαίρεται, απαλλάσσεται από τις συνέπειες του ηθικού ή θρησκευτικού παραπτώματος. Ο Νίκος Ξυδάκης τόνισε ότι η τέχνη δεν είναι επικοινωνία. Επικοινωνία σήμερα είναι τα δελτία ειδήσεων, οι διαφημίσεις, τα βιντεοκλίπ, τα δελτία τύπου, οι εταιρικές χορηγίες, οι παρουσιάσεις με powerpoint και βίντεο προτζέκτορ, οι ποζάτες συνεντεύξεις, τα γεύματα δημοσίων σχέσεων, τα ιβέντς και τα γκαλά. H τέχνη δεν βρίσκεται ανάμεσα σε αυτά τα ευγενή events, δεν είναι μία ακόμη μυϊκή σύσπαση του turbo-capitalism των καιρών. Ισχυρίζομαι λοιπόν ότι η τέχνη δεν είναι επικοινωνία, είναι κοινωνία. Δεν είναι μεταφορά μηνύματος, είναι μετοχή επί του σώματος του μηνύματος. Δεν είναι ανταλλαγή μηνυμάτων, είναι σχέση προσώπων.

H μετατόπιση από την επικοινωνία (communication) στην κοινωνία (communion) κατά τον Ξυδάκη δεν είναι απλώς αφαίρεση μιας προθέσεως από το επίμαχο ουσιαστικό. Eίναι νοηματική και υπαρκτική μετατόπιση του δρώντος υποκειμένου, του ανθρώπου, ως προς το αντικείμενο της δράσης του. Κοινωνία είναι ευχαριστία, είναι συμμετοχή στη ζωή μιας πάλλουσας κοινότητας προσώπων, που συνομιλούν, συνυπάρχουν, συναισθάνονται, συμπορεύονται, συγκρούονται, συνθέτουν νέες μορφές.

Από την τέχνη σήμερα λείπει πρωτίστως αυτό το στοιχείο: η κοινωνία των προσερχομένων, η ευχαριστιακή ζωή. Κανείς δεν πιστεύει το βλέμμα του, δεν ακούει τις αισθήσεις του, δεν συμπαθεί. Κοιτάμε την επιδερμίδα ενός αντικειμένου αποσπασμένου από οποιαδήποτε ζωτική σύμφραση, από οτιδήποτε μάς αφορά. Κανείς δεν πιστεύει ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει τη ζωή του, κανείς δεν πιστεύει ότι η ζωή (η καθημερινή ζωή) μπορεί να περπατήσει χέρι-χέρι, αδιαχώριστα, με την τέχνη. Όλοι πιστεύουμε ότι έχουν πάρει διαζύγιο, από πολύ παλιά.

H τέχνη είναι υψηλή, ιδανική, άπιαστη· η ζωή είναι μικρομεσαία, χαμηλόφρων, μαζική ― όλοι ζούμε εντός αυτού του θεμελιώδους διαχωρισμού, που μας σχίζει και μας συνθλίβει. Kι όλοι διαμαρτυρόμαστε που δεν «καταλαβαίνουμε» τα έργα σύγχρονης τέχνης, που είναι στρυφνά ή εξυπνακίστικα, κρυπτικά ή αφόρητα περιγραφικά, ξεδιάντροπα διακοσμητικά ή αλαζονικά ενδοστρεφή. Kι όλοι όμως ζούμε μέσα σε μια πλησμονή τέχνης, μυριάδες εικόνες και αντικείμενα μάς πλημμυρίζουν από παντού· πετούν γύρω μας και δεν τα προσέχουμε.

Ο Νίκος Ξυδάκης θεωρεί τελικά ότι η έννοια της κοινωνίας, της ευχαριστίας, οδηγεί αναπόφευκτα σε θεολογικούς συνειρμούς: στη μετάληψη των θείων δώρων, στα άχραντα μυστήρια. Πρότεινε να αντιληφθούμε τη σύντηξη ζωής και τέχνης ίσως ως άχραντο μυστήριο (;) Αυτή η σύντηξη είναι ο απολεσθείς παράδεισος του ρομαντισμού, αυτό ήταν το αίτημα του ριζοσπαστικού μοντερνισμού, αυτό είναι πάντα το αίτημα της τέχνης: να μεταβούμε από το άμορφο χάος, το tohu bohu της Γενέσεως, στην έμμορφη ζωή, στο «καλώς λίαν» του κόσμου.heal

Στη συζήτηση που ακολούθησε τονίστηκε από τους ομιλητές ότι η κάθαρση ως εμπειρία του δημιουργού συνδέεται με την αλήθεια, την καθαρότητα, τη διαφάνεια. Είναι μια εσωτερική διεργασία, ένα προσωπικό ταξίδι. Ακόμη επισημάνθηκε η σημασία της κάθαρσης μέσω του γέλιου και του χιούμορ.