Χριστούγεννα 1979: όταν οι Σοβιετικοί εισέβαλαν στο Αφγανιστάν

Την ημέρα των Χριστουγέννων του 1979 ξεκίνησε μια στρατιωτική επιχείρηση που επιτάχυνε την αποσύνθεση της (τότε) Σοβιετικής Ένωσης και καταγράφηκε ως το τελευταίο μεγάλο γεγονός του Ψυχρού Πολέμου. Οι Σοβιετικοί κλήθηκαν να στηρίξουν το κυβερνών Δημοκρατικό Κόμμα Μαρξιστών του Λαού του Αφγανιστάν εναντίον της ομάδας αντίστασης των φανατικών μουσουλμάνων Μουτζαχεντίν. Τους Μουτζαχεντίν στήριζαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Σαουδική Αραβία, το Πακιστάν και άλλα μουσουλμανικά κράτη σε μια αλλόκοτη συμμαχία με τις ηγεσίες της εποχής Ρέιγκαν η οποία θα ξεκινούσε σύντομα. Η σύγκρουση συνέπεσε με την Ισλαμική Επανάσταση του 1979 και τον Ιρανο-ιρακινό Πόλεμο (Σεπτέμβριος 1980-Αύγουστος 1988) ενισχύοντας τα ισλαμιστικά μέτωπα σε ολόκληρο τον κόσμο.

Αν και η ρωσική στρατιωτική εμπλοκή στο Αφγανιστάν έχει μακρά ιστορία —χρονολογείται από τότε που οι τσάροι του 19ο αιώνα εποφθλαλιμούσαν περιοχές του Αφγανιστάν, όπως έκανε εξάλλου η Μεγάλη Βρετανία: στη διεθνή γεωπολιτική οι βλέψεις για το Αφγανιστάν ονομάζονταν το «Μεγάλο Παιχνίδι» (The Great Game). Tην αφορμή για την έξαρση του ρωσοβρετανικού ανταγωνισμού στο Αφγανιστάν έδωσε η επονομαζόμενη Υπόθεση Παντζάχ, μια αψιμαχία που σημειώθηκε το 1885 όταν ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν αφγανικά εδάφη, νοτίως του ποταμού Ιξώς, κοντά στην όαση Παντζάχ. Οι ρωσικές φιλοδοξίες συνεχίστηκαν και αργότερα, όταν η Ρωσία μετασχηματίστηκε στη Σοβιετική Ένωση: οι σοβιετικές ηγεσίες έστελναν οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στο Αφγανιστάν από το 1955 μέχρι το 1978, με σκοπό την εγαθίδρυση μαρξιστικού καθεστώτος —αλλά η επιθυμία δεν ήταν ρεαλιστική· η συντριπτική πλειοψηφία των Αφγανών ήταν παραδοσιακοί ισλαμιστές με τεράστιο ποσοστό αναλβαβητισμού. Έτσι, όταν τον Φεβρουάριο του 1979 η Ιρανική Επανάσταση εκθρόνισε τον φιλο-αμερικανό Σάχη του Ιράν, ο δρόμος άνοιξε για τους ισλαμιστές στο Αφγανιστάν. Παραλλήλως, η κατάσταση στην περιοχή έγινε εύφλεκτη: οι Ηνωμένες Πολιτείες έστειλαν 20 πλοία και δύο αεροπλανοφόρα στον Περσικό Κόλπο και στην Αραβική Θάλασσα, ενώ ξεκίνησαν αμοιβαίες απειλές μεταξύ αμερικανικής κυβέρνησης και Ιρανών μουλάδων. Στις 14 Φεβρουαρίου ο Αμερικανός πρέσβης στο Αφγανιστάν Άντολφ Νταμπς απήχθη από ενόπλους και σκοτώθηκε κατά την επιχείρηση απελευθέρωσής του· ένα μήνα αργότερα, όταν υπεγράφη μια Συνθήκη Ειρήνης μεταξύ Ισραήλ και Αιγύπτου, η σοβιετική ηγεσία τη θεώρησε ως μέγιστο πλεονέκτημα για την αμερικανική πλευρά χαρακτηρίζοντας την Αίγυπτο και το Ισραήλ «σταυροφόρους του Πενταγώνου». Η ένταση κλιμακώθηκε σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή: οι ΗΠΑ έστειλαν 5.000 στρατιώτες στη Σαουδική Αραβία, ενώ το Ιράκ που ως τότε ήταν σύμμαχος της Σοβιετικής Ένωσης, φάνηκε να απομακρύνεται αναπτύσσοντας δεσμούς φιλίας με τη γαλλική και ιταλική πλευρά και αγοράζοντας όπλα από τις χώρες αυτές.

Στο Αφγανιστάν είχε επικρατήσει το μαρξιστικό-λενινιστικό κόμμα το οποίο αύξησε τη δύναμή του κατά την περίοδο βασιλείας του Μοχάμεντ Ζαχίρ Σαχ (1933-1973), και κυρίως την περίοδο κατά την οποία ήταν πρωθυπουργός ο ξάδερφός του Μοχάμεντ Νταούντ Χαν (1954-1963). Επρόκειτο για μια πτέρυγα του Λαϊκού Δημοκρατικού Κόμματος το οποίο αποτελούνταν από τη Χαλκ (Λαός) και την Παρτσάμ (Σημαία), δύο φατρίες που συνενώθηκαν το 1965 και διασπάστηκαν το 1967, καθώς απευθύνονταν σε διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Η Παρτσάμ είχε επιτυχία σε μια ολιγομελή εθνική αστική τάξη, διανοουμένους και στρατιωτικούς, που επιθυμούσαν μετριοπαθή αλλαγή της κοινωνίας προς το σοσιαλιστικότερο με ορθότερη αναδιανομή του πλούτου, χωρίς ωστόσο να θιγούν βαθιά ριζωμένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της αφγανικής κοινωνίας. Η Χαλκ απευθυνόταν σε αγρότες και εργάτες με πιο ριζοσπαστικό κομμουνιστικό πρόγραμμα. Επικεφαλής της Χαλκ, της λεγόμενης «φράξιας των μαζών» ήταν ο Νουρ Μουχαμάντ Ταρακί και της Παρτσάμ, της «φράξια της Ερυθράς Σημαίας», ο Μπαμπράκ Καρμάλ. Ο προηγούμενος πρωθυπουργός, Μοχάμεντ Νταούντ Χαν, κατέλαβε τελικώς την εξουσία από τη διεφθαρμένη και αδύναμη οικονομικά βασιλική κυβέρνηση, με μία σχεδόν αναίμακτη εξέγερση στις 17 Ιουλίου του 1973, βάζοντας τέλος στη μοναρχία. Ωστόσο, οι προσπάθειές του για οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη στάθηκαν άκαρπες, και η αυξανόμενη αντιπαλότητα μεταξύ των φραξιών του μαρξιστικού κόμματος οξύνθηκε περαιτέρω όταν δολοφονήθηκε ένα επιφανές μέλος του κόμματος, ο Μιρ Ακμπάρ Χαϊμπέρ. Οι μυστηριώδεις συνθήκες του θανάτου του, ενέτειναν τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας εναντίον του πρωθυπουργού. Στις 27 Απριλίου 1978, ο αφγανικός στρατός, που έβλεπε ευνοϊκά το Κόμμα των Μαρξιστών, σε συνεργασία μαζί τους ανέτρεψε και εκτέλεσε τον πρωθυπουργό Νταούντ Χαν μαζί με μέλη της οικογένειάς του. Ο Νουρ Μουχαμάντ Ταρακί, Γενικός Γραμματέας του Μαρξιστικού Κόμματος, έγινε Πρόεδρος του Επαναστατικού Συμβουλίου και πρωθυπουργός της νεοσύστατης Δημοκρατίας του Αφγανιστάν.

Μετά την επανάσταση, ο Ταρακί, ο οποίος είχε στα χέρια του την προεδρία, την πρωθυπουργία και το αξίωμα του Γενικού Γραμματέα του Κόμματος, προχώρησε σε διώξεις, εξορίες και διαγραφές των μελών της αντίπαλης φράξιας. Το κυβερνών κόμμα, κατά τους πρώτους 18 μήνες της θητείας του, εφήρμοσε πρόγραμμα διακυβέρνησης σοβιετικού τύπου. Ο λαός όμως, όπως προαναφέρθηκε, ήταν γαλουχημένος με τις παραδόσεις του Ισλάμ και δεν καλοδέχθηκε τα νέα διατάγματα που προέβλεπαν αλλαγές στη θέση των γυναικών, στον γάμο και στο οικογενειακό δίκαιο. Στα μέσα του 1978 ξεκίνησε νέα εξέγερση εναντίον της κυβερνητικής φρουράς, η οποία εξελίχθηκε σε εμφύλιο πόλεμο. Τον Σεπτέμβριο του 1979, ο αναπληρωτής πρωθυπουργός Χαφιζουλάχ Αμίν κατέλαβε την εξουσία, ύστερα από ανταλλαγή πυροβολισμών στο παλάτι, που είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο του προέδρου Ταρακί. Ύστερα από δυο μήνες αστάθειας, το καθεστώς του Αμίν, το οποίο είχε κινηθεί εναντίον τόσο των εχθρών του στο Κόμμα των Μαρξιστών, όσο και της επανάστασης, κατέρρευσε.

Η εισβολή του Σοβιετικού στρατού συνιστούσε αμυντική ενέργεια η οποία αποσκοπούσε στην προστασία της Σοβιετικής Ένωσης από ενδεχόμενη επέκταση της Ιρανικής επανάστασης. Ταυτοχρόνως, στα μάτια των ΗΠΑ, η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν ήταν απειλητική, επειδή βρισκόταν σε «ανησυχητική γεωγραφική εγγύτητα με τις πετρελαιοπηγές του Περσικού Κόλπου, σε μια εποχή κατά την οποία οι πετρελαϊκές κρίσεις κατεδείκνυαν την εξάρτηση των δυτικών οικονομιών από το πετρέλαιο της περιοχής». Οι ΗΠΑ αντέδρασαν σπασμωδικά και δεν δίστασαν να συμμαχήσουν με τις πιο σκοταδιστικές δυνάμεις της περιοχής: εκτός του ότι ενεπλάκησαν σε πόλεμο δια πληρεξουσίου με τους Σοβιετικούς, ενίσχυσαν οικονομικά και στρατιωτικά τους ισλαμιστές και έγιναν αιτία να παραταθεί ο πόλεμος στο Αφγανιστάν για περίπου μια δεκαετία. Η χώρα καταστράφηκε οικονομικά, οι μεταρρυθμίσεις των μαρξιστών κατέρρευσαν και επικράτησε το αρχαίο καθεστώς των φυλών. Όλες οι δυτικές χώρες καταδίκασαν τη ρωσική εισβολή χωρίς να βλέπουν πού οδηγούσε η εξωτερική βοήθεια στους ισλαμιστές αντάρτες. Είναι χαρακτηριστική η στάση στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Μόσχας του 1980 όταν πολλές χώρες (ΗΠΑ, Τουρκία, Καναδάς, Ομοσπονδιακή Γερμανία, Ιράν, Ιαπωνία κτλ) προχώρησαν σε μποϊκοτάζ.

Οι σοβιετικές δυνάμεις αποχώρησαν από το Αφγανιστάν στις 15 Φεβρουαρίου 1989. Αλλά ο εμφύλιος συνεχίστηκε και στα μέσα της δεκαετίας του 1990 είχαν επικρατήσει πλέον οι Ταλιμπάν. Στη διάρκεια του σοβιετο-αφγανικού πολέμου, σκοτώθηκαν 15.000 Σοβιετικοί στρατιωτικοί και 562.000–2.000.000 άμαχοι Αφγανοί. Περίπου 5,5-6,2 εκατομμύρια Αφγανοί έγιναν πρόσφυγες κυρίως προς το Πακιστάν και το Ιράν. Εξάλλου, μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 το Αφγανιστάν έγινε θέατρο ενός ακόμη πολέμου στον οποίον έχασαν τη ζωή τους 2.324 Αμερικανοί και 176.206 Αφγανοί.