Ρωσία - Ουκρανία: Η ιστορική διαδρομή των δύο λαών και οι σχέσεις τους ανά τα χρόνια
Οι Ρώσοι, οι Ουκρανοίκαι οι Λευκορώσοι είναι «ανατολικοί Σλάβοι», κάτοικοι ενός μεσαιωνικού κράτους με πρωτεύουσα το Κίεβο που ήκμασε κατά τον 11ο αιώνα και κατέρρευσε μετά τις εισβολές των Μογγόλων κατά τον 13ο· από αυτό το χρονικό σημείο, οι ανατολικοσλαβικοί πληθυσμοί ακολούθησαν διαφορετικές τροχιές σε διαφορετικά κράτη: τα ουκρανικά και λευκορωσικά εδάφη ανήκαν στη Λιθουανία-Πολωνία, τα βορειοανατολικά στη Μοσχοβία. Στον Ύστερο Μεσαίωνα και στη διάρκεια της πρώιμης νεωτερικότητας, από τον 14ο μέχρι τον 18ο αιώνα, στα ουκρανικά εδάφη αναδύθηκε ο κόσμος των Κοζάκων και το ημιαυτόνομο κράτος τους: το 1648 η μεγάλη εξέγερση του Μπογκντάν Χμελνίτσκι εναντίον της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας οδήγησε στη Συνθήκη του Περεγιασλάβ (το 1654), δηλαδή σε αναγνώριση της υποτέλειας στον τσάρο της Μόσχας, που μετεξελίχθηκε σε σταδιακή απώλεια της κοζακικής αυτονομίας και είσοδο της «αριστερής όχθης της Ουκρανίας» στη ρωσική σφαίρα. «Αριστερή όχθη της Ουκρανίας» είναι η περιοχή ανατολικά του Δνείπερου: μετά την Ανακωχή του Ανδρούσοβο το 1667, η Ουκρανία χωρίστηκε πρακτικά σε δύο ζώνες, την Αριστερή (ανατολικά) που, όπως προαναφέρθηκε, πέρασε στη ρωσική σφαίρα, με το κοζακικό ηγεμονικό καθεστώς να διατηρεί αρχικά σημαντική αυτονομία, και τη Δεξιά (στα δυτικά) που έμεινε στην Κοινοπολιτεία Πολωνίας-Λιθουανίας μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα. Αργότερα, η ρωσική αυτοκρατορία κατάργησε την κοζακική αυτονομία (το 1764 με διάταγμα της Αικατερίνης Β’) και ενέταξε πλήρως τις περιοχές· το 1775 καταστράφηκε και η έδρα των Ζαπορόζιων Κοζάκων.
Ακολούθησε η «Ρούινα» (1657-1687), μια μακρά περίοδος εμφύλιων συγκρούσεων και διαίρεσης της Ουκρανίας μεταξύ Πολωνίας, Ρωσίας και Οθωμανών, ενώ στα τέλη 18ου αιώνα η ρωσική αυτοκρατορία κατάργησε τα τελευταία κατάλοιπα της ουκρανικής αυτονομίας· ο νότος εποικίστηκε από Ουκρανούς και μικρότερο αριθμό Ρώσων, Γερμανών και Βαλκάνιων. Στη ρωσική επικράτεια εφαρμόστηκε γλωσσική πολιτική που περιόριζε τις ουκρανόγλωσσες εκδόσεις με σκοπό τη ρωσοποίηση του πληθυσμού, αλλά η νεότερη ουκρανική λογοτεχνία άνθιζε: οι ουκρανόφωνοι παρέμειναν ουκρανόφωνοι, μαθαίνοντας παραλλήλως τη ρωσική γλώσσα.
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, το Κίεβο ζήτησε αυτονομία στο πλαίσιο της ομοσπονδιακής Ρωσίας που έγινε η ΕΣΣΔ· τον Ιανουάριο 1918 κήρυξε την ανεξαρτησία της ως Ουκρανική Λαϊκή Δημοκρατία, αλλά για λίγους μήνες το καθεστώς ήταν διπλό: συνυπήρχε κυβέρνηση με γερμανική στήριξη, η οποία όμως ανετράπη στο τέλος του έτους. Η εποχή ήταν πολύ ταραγμένη: μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος ενώ ο αναρχικός Νέστορ Μάχνο με τον αντάρτικο στρατό του συνεργάστηκε με τους μπολσεβίκους εναντίον των Λευκών, αλλά στη συνέχεια συγκρούστηκε μαζί τους. Τελικά, μετά τον πόλεμο με την Πολωνία και τη Συνθήκη της Ρίγας το 1921, η κεντρική και ανατολική Ουκρανία έγινε η Ουκρανική Σοσιαλιστική Σοβιετική Δημοκρατία, ενώ τα δυτικά εδάφη πέρασαν στην πολωνική επικράτεια.
Από το 1920 μέχρι το 1930 περίπου, με βάση τη λενινιστική θέση για την πολυμορφία της ΕΣΣΔ, εφαρμόστηκε η κορενιζάτσια (ουκρανοποίηση) με ενίσχυση της ουκρανικής γλώσσας και διευκόλυνση ανάδειξης μελών της ουκρανικής ελίτ στη διοίκηση και εκπαίδευση. Από το 1930, ο Στάλιν ανέστειλε την ουκρανοποίηση: προώθησε την κεντρική γραμμή, περιόρισε την ουκρανική ελίτ και αύξησε την παρουσία της ρωσικής γλώσσας, διατηρώντας τυπικά την πολυεθνική δομή της ΕΣΣΔ. Η βίαιη κολεκτιβοποίηση οδήγησε στον Λιμό του 1932-33 (γνωστό ως Χολοντομόρ) με αποτέλεσμα εκατομμύρια νεκρούς στην Ουκρανία. Ακολούθησε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, κατά τον οποίο δεν είχαν όλοι οι Ουκρανοί τον ίδιο προσανατολισμό: όπως ήταν φυσικό, εκατομμύρια Ουκρανοί υπηρέτησαν στον Κόκκινο Στρατό, αλλά στα δυτικά πολλοί συγκρούστηκαν αιματηρά με Πολωνούς· οι απώλειες στο μέτωπο και στα μετόπισθεν ήταν τεράστιες. Πάντως η Ουκρανική ΣΣΔ, ως δεύτερη σε μέγεθος σοβιετική δημοκρατία, με βιομηχανικό πυρήνα, είχε διακριτό ρόλο: κατόπιν απαίτησης του Στάλιν στη Γιάλτα, απέκτησε έδρα στον ΟΗΕ από το 1945 (μαζί με τη Λευκορωσία), όχι ως ανεξάρτητο κράτος αλλά ως μέσον ενίσχυσης της σοβιετικής παρουσίας. Οι σχέσεις της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Ουκρανίας με τη Ρωσική φαίνονταν άριστες: μάλιστα, το 1954 η Κριμαία μεταβιβάστηκε διοικητικά, με διάταγμα του Ανώτατου Σοβιέτ, από τη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδία στην Ουκρανική ΣΣΔ, ενώ στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης είχε αναδειχθεί ο Νικίτα Χρουστσόφ, ο οποίος, αν και γεννήθηκε το 1894 στο χωριό Καλίνοβκα της περιοχής Κουρσκ, είχε εργαστεί στα ανθρακωρυχεία του Ντονμπάς και διατελέσει Πρώτος Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ουκρανίας (1938-49).
Το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ το 1986 προκάλεσε κρίση εμπιστοσύνης στο σοβιετικό καθεστώς. Πέντε χρόνια αργότερα, η Ουκρανία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της και αναγνωρίστηκε διεθνώς ως κράτος ξεχωριστό από τη Ρωσία, με την οποία είχε στη συνέχεια προβληματικές σχέσεις. Η επιθυμία της πλειοψηφίας των Ουκρανών να ξαναβρούν τις ευρωπαϊκές τους ρίζες, η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και η εισβολή του 2022 οδήγησαν σε δραματική αποξένωση των δύο εθνών.
Αν και οι Ουκρανοί δεν μπορούν να μην αναγνωρίσουν την κοινή μεσαιωνική αφετηρία, εκτιμούν ότι κατά τη σοβιετική περίοδο ήταν ταυτοχρόνως πυλώνας της σοβιετικής ισχύος και θύματα του συστήματος
Σήμερα, για την πλειονότητα των κατοίκων της ουκρανικής επικράτειας, η ουκρανική ταυτότητα περιλαμβάνει συγγένεια με τους Πολωνούς, τους Λιθουανούς, με τους Ρώσους και τους Λευκορώσους, με τον κόσμο της Μαύρης Θάλασσας και τη χριστιανική Ορθοδοξία. Ωστόσο, είναι αδύνατο να εκριζωθούν οι Ουκρανοί από σχεδόν 70 χρόνια σύντηξης με τους Ρώσους και την ΕΣΣΔ, από το γεγονός ότι τροφοδότησαν το σύστημα, πιθανώς μέσω «θετικής διάκρισης» με τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ, γενικό Γραμματέα του ΚΚΣΕ (1964-82), τον Νικολάι Ποντγκόρνι, πρόεδρο του Ανωτάτου Σοβιέτ (1965-77), τον Βολοντίμιρ Στσερμπίτσκι, μέλος του Πολιτμπιρό, τον Λάζαρ Καγκάνοβιτς, στενό συνεργάτη του Στάλιν, τον Αντρέι Ζντάνοφ, κορυφαίο ιδεολόγο του σταλινισμού γεννημένο στη Μαριούπολη, ακόμα και με τον Τρότσκι, Λαϊκό Επίτροπο Εξωτερικών (1917-18) και Πολέμου (1918-24), γεννημένο στο χωριό Γιανόβκα της επαρχίας Χερσώνας. (Ο Τρότσκι, εβραϊκής καταγωγής, δεν ταυτίστηκε εθνικά με τους Ουκρανούς αλλά με το διεθνιστικό ρεύμα της ρωσικής επαναστατικής αριστεράς.)
Με λίγα λόγια, οι Ουκρανοί έχτισαν το καθεστώς του Κρεμλίνου, στήριξαν το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα και, παρά τις τριβές τους με διάφορες σοβιετικές ηγεσίες, ήταν αναπόσπαστο τμήμα του σοβιετικού πληθυσμού: όσο για την εμπειρία του Χολοντομόρ, δείχνει ότι υπέφεραν σε ορισμένες στιγμές δυσανάλογα σε σχέση με άλλες εθνότητες· πάντως, το σοβιετικό σύστημα ήταν κατασταλτικό για όλους.
Οι Ρώσοι, ως εξωτερικός εχθρός, ιδιαίτερα από το 2014, συνέβαλαν στην ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας των Ουκρανών. Ταυτοχρόνως, οι παλιές γενιές που έζησαν δίπλα στους Ρώσους έφυγαν ή περιθωριοποιήθηκαν· ο κόσμος των Ουκρανών μεγεθύνθηκε· φωτίστηκε το παρελθόν πριν από την Οκτωβριανή επανάσταση που επί σοβιετικής εποχής έμοιαζε χωρίς αξία· προπάντων, η εξέλιξη της Ρωσίας σε επιθετικό και επεκτατικό παίκτη προκάλεσε δυσαρέσκεια: η πλειονότητα των Ουκρανών άρχισε να κοιτάζει επίμονα προς τη Δύση. Έτσι κι αλλιώς, τα έθνη είναι τεχνητές —αλλά αληθινές— οντότητες· για να προχωρήσουν οι Ουκρανοί έχουν ανάγκη από κοινωνική συνοχή, από εθνική ενότητα. Υπό αυτή την έννοια, ίσως να μην είναι συμφορά η ενδεχόμενη αποχώρηση από την Ουκρανία των ρωσόφωνων ρωσόφιλων που δεν αναγνωρίζουν το ουκρανικό έθνος και είτε νοσταλγούν τη σοβιετική τάξη πραγμάτων, είτε θα προτιμούσαν να ζουν σε ρωσική επικράτεια.
15°
