Ελευθερία της έκφρασης, ρητορική μίσους και «ευρω-εγκλήματα»
Υπονομεύει και απειλεί ο μισαλλόδοξος λόγος τη δημοκρατία; Ποια τα όρια προστασίας και οι κατ’ εξαίρεση θεμιτοί περιορισμοί στην ελευθερία της έκφρασης;
Ελευθερία της έκφρασης και ρητορική μίσους: Πού τραβούν τη γραμμή ΗΠΑ και Ευρώπη;
Το φετινό φεστιβάλ Glastonbury δεν απασχόλησε μόνο τους μουσικόφιλους και τις στήλες του πολιτιστικού ρεπορτάζ. Το BBC επικρίθηκε σφόδρα, καταδίκασε δημοσίως την παρακίνηση σε βία και τα αντισημιτικά συνθήματα ενώ, επιπλέον, ανακοίνωσε πως θα σταματήσει να μεταδίδει ζωντανά συναυλίες «υψηλού κινδύνου». Οι βρετανικές αρχές εκκίνησαν ποινική έρευνα για τις δηλώσεις μελών συγκροτημάτων, ενώ η κυβέρνηση των ΗΠΑ ανακοίνωσε ότι ανακαλεί τη βίζα τους. «Οι ξένοι που δοξάζουν τη βία και το μίσος δεν είναι ευπρόσδεκτοι στη χώρα μας», δήλωσε ο αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ.
Μεταξύ διαφόρων υποθέσεων που αφορούν την προσβολή θρησκευτικών συμβόλων στην Ευρώπη, σημειώνεται η πρόσφατη καταδίκη στο Ηνωμένο Βασίλειου άνδρα που έκαψε αντίτυπο του Κορανίου έξω από το τουρκικό προξενείο στο Λονδίνο, πράξη που κρίθηκε από τον δικαστή ως υποκινούμενη, τουλάχιστον εν μέρει, από μίσος κατά των μουσουλμάνων. Η National Secular Society και η Free Speech Union ανακοίνωσαν ότι θα ασκήσουν έφεση και θα συνεχίσουν μέχρι να ανατραπεί η απόφαση.
Η διαφορετική προσέγγιση μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ ως προς την προστασία και τους περιορισμούς στην ελευθερία του λόγου και την αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους δεν είναι καινοφανής.
Έχει, αναμφίβολα, και ιστορικές ρίζες που ανάγονται στα ιδρυτικά κείμενα των ΗΠΑ («Το Κογκρέσο δεν θα θεσπίσει κανένα νόμο που να περιορίζει την ελευθερία του λόγου», Πρώτη Τροποποίηση - Bill of Rights, αποτινάσσοντας την -επί αποικιοκρατίας- ποινικοποίηση κριτικής κατά της κυβέρνησης και των νόμων). Για την Ευρώπη, κρίσιμο ρόλο στην πορεία είχαν ο μεσοπόλεμος, η τραυματική εμπειρία του φασισμού, του ναζισμού και του Ολοκαυτώματος.
Έχει λάβει, όμως, νέα διάσταση στην ευρύτερη συζήτηση περί «μαχόμενης» δημοκρατίας. Υπονομεύει και απειλεί ο μισαλλόδοξος λόγος τη δημοκρατία; Ποια τα όρια προστασίας και οι κατ’ εξαίρεση θεμιτοί περιορισμοί στην ελευθερία της έκφρασης, η οποία αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατικής, πλουραλιστικής κοινωνίας και ποιοτικά ουσιώδες χαρακτηριστικό της Δημοκρατικής Ιδιότητας του Πολίτη;
Στον πολυεπίπεδο ευρωπαϊκό συνταγματισμό, η ελευθερία της έκφρασης κατοχυρώνεται στο Σύνταγμά μας (άρθρο 14 παρ.1), στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (άρθρο 11) και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 10).
Σε επίπεδο ΕΕ, η άσκηση της ελευθερίας της έκφρασης μπορεί να υπόκειται σε περιορισμούς αναγκαίους για την επίτευξη στόχων γενικού συμφέροντος ή την προστασία δικαιωμάτων και ελευθεριών τρίτων, εφόσον προβλέπονται από τον νόμο, γίνεται σεβαστό το βασικό περιεχόμενο του δικαιώματος και τηρείται η αρχή της αναλογικότητας.
Όπως έχει αποφανθεί το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η ελευθερία της έκφρασης (…) αφορά όχι μόνο τις «πληροφορίες» ή «ιδέες» που γίνονται ευχάριστα αποδεκτές ή που θεωρούνται μη προσβλητικές ή αδιάφορες, αλλά και εκείνες που προσβάλλουν, σοκάρουν ή ενοχλούν το Κράτος ή οποιοδήποτε τμήμα του πληθυσμού. Αυτό απαιτούν οι έννοιες του πλουραλισμού, της ανεκτικότητας και της ευρύτητας πνεύματος, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει «δημοκρατική κοινωνία» (Handyside κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 1976).
« (…) [Η] ανεκτικότητα και ο σεβασμός της ίσης αξιοπρέπειας όλων των ανθρώπων αποτελούν το θεμέλιο μιας δημοκρατικής και πλουραλιστικής κοινωνίας. Επομένως, μπορεί καταρχήν να θεωρηθεί αναγκαία στις δημοκρατικές κοινωνίες η τιμωρία ή ακόμα και η πρόληψη όλων των μορφών έκφρασης, οι οποίες διαδίδουν, υποκινούν, προάγουν ή δικαιολογούν το μίσος που βασίζεται στη μισαλλοδοξία […]» υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις (Erbakan κατά Τουρκίας 2006).
Ποινικοποίηση ρητορικής μίσους στην ΕΕ
Η «Απόφαση-Πλαίσιο για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του ποινικού δικαίου» (2008) απαιτεί από τα κράτη μέλη ΕΕ να ποινικοποιήσουν τη ρητορική μίσους για λόγους φυλής, χρώματος, θρησκείας, γενεαλογικών καταβολών ή εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής (περιλαμβανομένης της δημόσιας επιδοκιμασίας, άρνησης ή χονδροειδούς υποτίμησης της σοβαρότητας όσον αφορά εγκλήματα γενοκτονίας / κατά της ανθρωπότητας / πολέμου). Απαιτεί, επίσης, από τα κράτη μέλη να διασφαλίζουν ότι αυτά τα ρατσιστικά και ξενοφοβικά κίνητρα άλλων αξιόποινων πράξεων θεωρούνται επιβαρυντικές περιστάσεις ή, εναλλακτικά, ότι λαμβάνονται υπόψη κατά την επιμέτρηση της ποινής.
Επιπλέον, αρκετά κράτη μέλη έχουν διευρύνει την ποινικοποίηση και σε άλλα προστατευόμενα χαρακτηριστικά (πέραν των προβλεπόμενων στην Απόφαση ΕΕ): λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού (20 κράτη μέλη), λόγω βιολογικού/κοινωνικού φύλου (17 ΚΜ), λόγω αναπηρίας (14) και λόγω ηλικίας (6). Επίσης, 8 κράτη έχουν ποινικοποιήσει τη ρητορική μίσους χωρίς να καθορίζουν τα προστατευόμενα χαρακτηριστικά των ομάδων, με στόχο την προστασία οποιασδήποτε μειονοτικής ομάδας ή μέρους του πληθυσμού.
Τα εγκλήματα μίσους έχουν επίσης ποινικοποιηθεί σε όλα τα κράτη μέλη, είτε ως αυτοτελές αδίκημα είτε ως γενική επιβαρυντική περίσταση για όλα τα εγκλήματα που διαπράττονται υποκινούμενα από προκαταλήψεις.
Στην ελληνική έννομη τάξη (στον γνωστό ως «αντιρατσιστικό νόμο») ποινικοποιείται η ρητορική μίσους όταν η υποκίνηση/πρόκληση γίνεται κατά τρόπο που εκθέτει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη ή ενέχει απειλή για τη ζωή, την ελευθερία ή τη σωματική ακεραιότητα προσώπων. Τον Ιούνιο του 2021 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε αποστείλει προειδοποιητική επιστολή στις ελληνικές αρχές, ενώ το 2023 επανήλθε με «αιτιολογημένη γνώμη», καλώντας την Ελλάδα να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της όσον αφορά την πλήρη μεταφορά της απόφασης-πλαισίου στο εθνικό δίκαιο.
Ευρω-εγκλήματα
«Η ρητορική μίσους και τα εγκλήματα μίσους έχουν σημειώσει κατακόρυφη αύξηση σε ολόκληρη την Ευρώπη και έχουν καταστεί ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο», κατά την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ως εκ τούτου, πρότεινε, τον Δεκέμβριο του 2021, επέκταση του καταλόγου των εγκλημάτων της ΕΕ («ευρω-εγκλήματα»), ώστε να περιλαμβάνει τη ρητορική και τα εγκλήματα μίσους, καθώς «αντιβαίνουν στις κοινές αξίες και τα θεμελιώδη δικαιώματα της ΕΕ, προκαλούν βλάβη στα μεμονωμένα θύματα, τις ευρύτερες κοινότητες, αλλά και στην κοινωνία εν γένει, απειλώντας τις δημοκρατικές αξίες, την κοινωνική σταθερότητα και ειρήνη».
Η επέκταση αυτή, πέραν των προβλεπόμενων στη Συνθήκη για τη Λειτουργία της ΕΕ (άρθρο 83(1) τομέων εγκληματικότητας (τρομοκρατία, εμπορία ανθρώπων και γενετήσια εκμετάλλευση γυναικών και παιδιών, παράνομη εμπορία ναρκωτικών, παράνομη εμπορία όπλων, ξέπλυμα χρήματος, διαφθορά, παραχάραξη μέσων πληρωμής, εγκληματικότητα στον χώρο της πληροφορικής και οργανωμένο έγκλημα) προϋποθέτει ομόφωνη Απόφαση των κρατών στο Συμβούλιο.
Τον Ιανουάριο του 2024 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο -με ευρεία πλειοψηφία- κάλεσε το Συμβούλιο ΕΕ να προβεί στην υιοθέτηση της Απόφασης, επικρίνοντας την έλλειψη προόδου από το 2021. Τάχθηκε μάλιστα υπέρ της προσφυγής σε ευέλικτες λύσεις (ρήτρες «passarelle»), ώστε να ξεπεραστεί το εμπόδιο της ομοφωνίας. Επανήλθε τον Ιούνιο 2025, υπογραμμίζοντας την επιδείνωση της προστασίας των μειονοτήτων και των ευάλωτων ομάδων, με ιδιαίτερη έμφαση στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα.
Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ έχει υιοθετήσει μια θεωρητική προσέγγιση αγοράς των ιδεών (marketplace of ideas), όπως διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1919 στην υπόθεση Abrams v. United States («το καλύτερο τεστ αλήθειας είναι η δύναμη μιας ιδέας να γίνει αποδεκτή στον ανταγωνισμό της αγοράς»).
«Όλες οι ιδέες που έχουν την παραμικρή κοινωνική σημασία -ανορθόδοξες, αμφιλεγόμενες, ακόμα και απορριπτέες κατά τις κρατούσες αντιλήψεις- απολαύουν πλήρη προστασία υπό την Πρώτη Τροποποίηση, εκτός και αν εξαιρέσεις επιβάλλονται σε άκρως περιορισμένες περιπτώσεις υπέρ σημαντικότερων εννόμων συμφερόντων» (όπως π.χ. στην περίπτωση των ‘fighting words’).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη της νομολογίας στον 20ο αιώνα σχετικά με τους περιορισμούς στην ελεύθερη έκφραση, που επέβαλλε η νομοθεσία Πολιτειών στις ΗΠΑ (Criminal Syndicalism Acts) και κατ’ ουσίαν ποινικοποιούσε ακόμα και τη συμμετοχή σε οργανώσεις (όπως π.χ. Συνδικάτα εργαζομένων, Κομμουνιστικό Κόμμα) «για υποκίνηση χρήσης βίας ή παράνομων πράξεων ως μέσο επίτευξης πολιτικής αλλαγής, ή ανατροπής στη βιομηχανική ιδιοκτησία ή έλεγχο». Από το 1910 ως το 1920 38 πολιτείες είχαν υιοθετήσει «αντι-επαναστατική» νομοθεσία. Σε τέσσερεις σημαντικές υποθέσεις το Ανώτατο Δικαστήριο είχε κρίνει δεκτές τις καταδίκες (Schenck v. United States (1919), Abrams v. United States (1919), Gitlow v. New York (1925), Whitney v. California (1927).
Ωστόσο, αυτό που κρατάμε από την υπόθεση Whitney είναι η ιστορική συγκλίνουσα γνώμη του δικαστή Brandeis υπέρ της πλήρους ελευθερίας της έκφρασης, που έθεσε τις βάσεις για μελλοντικές αποφάσεις του Δικαστηρίου με αποκορύφωμα την απόφαση-ορόσημο στην υπόθεση Brandenburg v. Ohio (1969). Καλύπτεται από την προστασία ακόμα και λόγος που υποστηρίζει τη βία, εκτός και αν κατευθύνεται στην παρακίνηση ή πρόκληση επικείμενων παράνομων πράξεων και είναι πιθανό να έχει τέτοιο αποτέλεσμα.
Η άσκηση της ελευθερίας έκφρασης «συνεπάγεται καθήκοντα και ευθύνες»
Αξίζει να σημειωθεί ότι η επίδικη υπόθεση αφορούσε αρχηγικό μέλος της Ku Klux Klan, ο οποίος είχε πει σε ομιλία προς μέλη: «(..) δεν είμαστε εκδικητική οργάνωση, αλλά εάν ο Πρόεδρος μας, το Κογκρέσο, το Ανώτατο Δικαστήριο, συνεχίζουν να καταπιέζουν τη λευκή, Καυκάσια φυλή, είναι πιθανό ότι ίσως θα έπρεπε να υπάρξει εκδίκηση». Το Ανώτατο Δικαστήριο ανέτρεψε την καταδίκη.
Ομοίως, στην υπόθεση Snyder v. Phelps, (2011), ενώ αναγνώρισε ότι ο λόγος «μπορεί να οδηγήσει άτομα σε ανάληψη δράσης, σε δάκρυα τόσο χαρά όσο και λύπης, και να προκαλέσει μεγάλη οδύνη», ωστόσο η κρατική εξουσία δεν μπορεί να απαντήσει με την τιμωρία των ομιλητών, γιατί οι ΗΠΑ «έχουν επιλέξει διαφορετική οδό – να προστατεύουν ακόμα και τον λόγο που προξενεί ηθική βλάβη για δημόσια θέματα, ώστε να διασφαλίζει ότι δεν καταπνίγεται ο δημόσιος διάλογος».
Ο πατέρας πεζοναύτη στράφηκε νομικά κατά του ιδρυτή και μελών της εκκλησίας Βαπτιστών του Westboro για την εκδήλωση διαμαρτυρίας στην κηδεία του γιου του (σκοτώθηκε στο Ιράκ), κατά τη συνήθη πρακτική τους να εκδηλώνουν την πεποίθησή τους ότι ο Θεός μισεί τις ΗΠΑ για την ανεκτικότητα απέναντι στην ομοφυλοφιλία, ιδίως στις ένοπλες δυνάμεις. Εν προκειμένω ανάρτησαν σε μικρή απόσταση από την εκκλησία, όπου τελούνταν η κηδεία, συνθήματα όπως «Thank God for Dead Soldiers», «Fags Doom Nations», «You’re Going to Hell». Το Δικαστήριο απεφάνθη ότι η Πρώτη Τροποποίηση προστατεύει τους διαδηλωτές από αδικοπρακτική ευθύνη στην επίδικη υπόθεση.
Πέραν της συζήτησης περί -συνταγματικώς- επιτρεπτών ή έστω ανεκτών νομοθετικών περιορισμών στην ελευθερία της έκφρασης σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία και πώς διασφαλίζεται η συσταλτική ερμηνεία των αναγκαίων περιορισμών, ώστε να ποινικοποιούνται πράξεις και όχι γνώμες, κρίσιμο παραμένει το ερώτημα κατά πόσον είναι αποτελεσματική η ποινική καταστολή της ρητορικής μίσους; Εξυπηρετείται η ratio legis των περιορισμών;
Ή μήπως ο απρόσκοπτος δημόσιος διάλογος και η ελεύθερη διακίνηση και αντιπαράθεση ιδεών, επιτρέπει την έκθεση (άλλως λανθάνει υπογείως), ενδεχομένως εκτόνωση ή πειστική αντίκρουση ακραίου, αντιδημοκρατικού, μισαλλόδοξου λόγου; Αυτό προϋποθέτει κοινωνική μόρφωση, εκπαίδευση για ενεργό πολιτειότητα, με κατανόηση και γνώση δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών μας. Όπως επισημαίνεται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η άσκηση της ελευθερίας έκφρασης «συνεπάγεται καθήκοντα και ευθύνες».
13°
