Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής: Οι προφητείες που τείνουν να εκπληρωθούν

Αυτές τις ημέρες ξαναδιαβάζω το μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ «Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» που κυκλοφόρησε το 2004 (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις). Πρόκειται για το έργο μιας ιδιοφυΐας: αν και ο Φίλιπ Ροθ μοιράζεται με μερικούς άλλους —τον Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, τον Τζον Άπνταϊκ, τον Ντον ΝτεΛίλο— τον μεταπολεμικό κανόνα της αμερικανικής λογοτεχνίας, ο ορίζοντάς του είναι ευρύτερος· στις σελίδες του πάλλεται η αμερικανική ζωή, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της.

Tο μυθιστόρημα παρουσιάζει μια φανταστική εκδοχή της αμερικανικής ιστορίας, ένα «what if…», κατά το οποίο ο διάσημος αεροπόρος Τσαρλς Λίντμπεργκ, ο «Λίντι», επικρατεί του Φράνκλιν Ρούσβελτ στις εκλογές του 1940 και γίνεται πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Λίντμπεργκ, γνωστός για τις φιλοναζιστικές και αντισημιτικές του απόψεις, επιδιώκει πολιτική απομονωτισμού, «ειρήνης» στα μάτια των πολλών, και ταυτοχρόνως σταδιακής φασιστικοποίησης των ΗΠΑ. Tο βιβλίο είναι σχεδόν αυτοβιογραφικό: την ιστορία αφηγείται ο Φίλιπ, ένα μικρό αγόρι από το Νιούαρκ του Νιου Τζέρζι, που παρακολουθεί πώς το κάθε μέλος της οικογένειάς του και της εβραϊκής κοινότητας της γειτονιάς του αντιμετωπίζει και διαχειρίχεται τον εκφοβισμό, τον διχασμό, τη βία και τον εκτοπισμό — την πολιτική ενός καθεστώτος που εξελίσσεται σε δικτατορία.

Αυτή την τεχνική της εναλλακτικής ιστορίας χρησιμοποίησε το 1935 ο Σινκλέρ Λιούις και ακολούθησαν, μεταξύ άλλων, ο Φίλιπ Κ. Ντικ με το «The Man in the High Castle» (1962) και o Ρόμπερτ Χάρις με το «Fatherland» (1992). Στο μυθιστόρημά του Λιούις «It Can’t Happen Here», ο Μπαζ Γουίντριπ, ένας δημαγωγός με φασιστικά χαρακτηριστικά, εκλέγεται πρόεδρος των ΗΠΑ και εγκαθιδρύει αυταρχικό καθεστώς, περιορίζοντας τις ελευθερίες, φυλακίζοντας αντιφρονούντες και ελέγχοντας τον Τύπο. Η αφήγηση επικεντρώνεται στον δημοσιογράφο Ντορίμους Τζέσαπ, που προσπαθεί να αντισταθεί: είναι ο μόνος που μένει πιστός στις δημοκρατικές αξίες· όλοι οι άλλοι είναι εφησυχασμένοι. Στη δεκαετία του 1930, αν και σε τοπικό επίπεδο υπήρχαν κάμποσοι ακροδεξιοί δικτατορίσκοι, οι Αμερικανοί ένιωθαν πολύ μακριά από τις μορφές του ολοκληρωτισμού που αναπτύσσονταν στην Ευρώπη: ο ωκεανός, οι δημοκρατικοί θεσμοί και ο ίδιος ο Ρούσβελτ αποτελούσαν τις εγγυήσεις ότι δεν θα ολίσθαιναν στον φασισμό όπως οι Ευρωπαίοι. Όσο για τον κομμουνισμό, αν και ήταν αρκετά δημοφιλής στους κύκλους των διανοουμένων και μερικών συνδικάτων, λίγοι τον θεωρούσαν πραγματική απειλή: έτσι, στο «It Can’t Happen Here», ο Λιούις, που εκείνη την εποχή ήταν μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος, προειδοποιούσε για το πώς ο φασισμός, όχι ο κομμουνισμός, μπορεί να ενδυθεί αμερικανικά εξωτερικά γνωρίσματα και να εδραιωθεί με δημοκρατικές διαδικασίες. Εβδομήντα χρόνια αργότερα, όταν ο Φίλιπ Ροθ χρησιμοποιεί αυτή την ιδέα της εναλλακτικής ιστορίας, το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον είναι ριζικά διαφορετικό: πρόεδρος είναι ο Τζορτζ Γ. Μπους· αμερικανικά στρατεύματα έχουν εισβάλει στο Ιράκ με την (αβάσιμη) υποψία ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν κατέχει όπλα μαζικής καταστροφής· στις φυλακές Άμπου Γράιμπ, κοντά στη Βαγδάτη, αποκαλύπτεται ότι Αμερικανοί στρατιώτες βασανίζουν Ιρακινούς κρατουμένους· ψηφίζεται ο λεγόμενος «Πατριωτικός Νόμος», που επιτρέπει, για λόγους εθνικής ασφαλείας, την επιτήρηση Αμερικανών πολιτών και αλλοδαπών· στις προεδρικές εκλογές του 2004 ο Τζορτζ Γ. Μπους επανεκλέγεται· το Facebook και η διαδικτυακή κουλτούρα αρχίζουν να επηρεάζoυν την πολιτική και κοινωνική ζωή. Κανείς το 2004 δεν μπορούσε να προβλέψει ότι το χάος, από εργαλείο των επαναστατών, θα γινόταν στόχος των υπερσυντητηρικών.

Με το μυθιστόρημα «Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» ο Ροθ αφηγείται το πώς, ως παιδί, θα ζούσε τον αντισημιτισμό αν στις δεκαετίες 1930-40 οι συμπατριώτες του είχαν υποκύψει στη λατρεία των ηρώων και των διασημοτήτων. Μολονότι στην αληθινή ζωή το 1932 ο Ρούσβελτ εξελέγη με αντίπαλο τον Χέρμπερτ Χούβερ, το 1936 με αντίπαλο τον Αλφ Λάντον, το 1940 με αντίπαλο τον Γουέντελ Γουίλκι και το 1944 τον Τόμας Ντιούι, στο βιβλίο αντίπαλός του είναι ο ακαταμάχητος Τσαρλς Λίντμπεργκ, ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε μόνος του, χωρίς στάση, πάνω από τον Ατλαντικό Ωκεανό, με το αεροσκάφος «Spirit of St. Louis», από τη Νέα Υόρκη στο Παρίσι. Στη συνέχεια, ο Λίντμπεργκ, ήδη σύμβολο του αμερικανικού τεχνολογικού θριάμβου και της τόλμης, συγκίνησε τα πλήθη λόγω μιας τραγωδίας: το 1932, απήχθη και δολοφονήθηκε ο γιος του, που ήταν ακόμα μωρό. Στα χρόνια του 1930, ο Λίντμπεργκ έγινε ένθερμος οπαδός της ουδετερότητας των ΗΠΑ στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και ηγετική φυσιογνωμία της America First Committee, που αντιτασσόταν στην είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο: ο Λίντι εξέφραζε φιλογερμανικές απόψεις, επισκέφτηκε μάλιστα τη ναζιστική Γερμανία και δέχτηκε μετάλλιο από τα χέρια του Χέρμαν Γκέρινγκ. Σε μια εναλλακτική ιστορία, αυτό το πρόσωπο, που συνδύαζε ηρωισμό, τραγωδία, περιπέτεια, glamour, αντισημιτισμό και πατριωτισμό, θα μπορούσε να κερδίσει την εμπιστοσύνη των Αμερικανών και να τους οδηγήσει σε μια εγχώρια μορφή φασισμού.

Το μυθιστόρημα δεν είναι άσκηση φαντασίας, αλλά προειδοποίηση για την εθελοτυφλία —την οποία ενσαρκώνουν ο ραβίνος Λάιονελ Μπένγκελσντορφ και η θεία Έβελιν— και για τις εγγενείς δυνατότητες εκτροπής της δημοκρατίας. O Φίλιπ Ροθ περιγράφει την επιβολή «ήπιων» αλλά συστηματικών μέτρων για τη δήθεν αφομοίωση των Εβραίων, παρότι ήδη είναι και νιώθουν 100% Αμερικανοί πατριώτες. Ανάμεσα στα μέτρα συγκαταλέγεται το πρόγραμμα Just Folks, που στέλνει παιδιά εβραϊκών οικογενειών σε αγροτικές προτεσταντικές οικογένειες της ενδοχώρας με σκοπό να εξοικειωθούν με τον «αμερικανικό» τρόπο ζωής: αυτή η κοινωνική μηχανική διαρρηγνύει τις οικογενειακές σχέσεις προκαλώντας δυσπιστία, διχασμό και παράτολμες πράξεις· ανθρώπινες ζωές καταστρέφονται· ο καβγατζής αδελφός Άλβιν αψηφά τους νόμους, παίρνει μέρος στον πόλεμο και χάνει ένα πόδι. Ο Ροθ εξετάζει τις εσωτερικές συγκρούσεις στην αμερικανοεβραϊκή κοινότητα: ποιοι συνεργάζονται με τους αντισημίτες, ποιοι αντιστέκονται, ποιοι προσαρμόζονται — στην πραγματικότητα, τον ενδιαφέρει το πώς είμαστε ευάλωτοι στη δημαγωγία, στα ψέματα, στους ευσεβείς πόθους. Καθώς το βιβλίο εμποτίζει ο φόβος του μικρού Φίλιπ (η πρώτη φράση είναι «Ο φόβος κυριαρχεί σε αυτές τις αναμνήσεις, ο διαρκής φόβος») μπροστά σε όσα συμβαίνουν στην οικογένειά του, στη γειτονιά του, στην πόλη και στη χώρα του, μπορεί να διαβαστεί τόσο ως κριτική στις κοινωνίες που λαμβάνουν αποφάσεις με κριτήριο τον φόβο, όσο και ως προφητεία που τείνει να εκπληρωθεί.