Αρκτική: Οι πάγοι που λιώνουν, οι ναυτικοί δρόμοι που ανοίγουν και οι γεωπολιτικές εντάσεις που μας περιμένουν
Η σύνοδος του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους αποδέχτηκε τελικά ιστορική. Μετά τη –σχετικά ξαφνική– άρση του Τουρκικού βέτο, η ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ έχει πλέον εξασφαλιστεί και ο περιορισμός του Ρωσικού επεκτατισμού δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί πιο γρήγορα και αποτελεσματικά. Ο πόλεμος που ξεκίνησε στο όνομα του ρωσικού lebensraum, καταλήγει στον στραγγαλισμό του.
Ωστόσο, το παιχνίδι δεν έχει τελειώσει. Μπορεί η Δύση να πέτυχε να περιορίσει τις γεωπολιτικές ορέξεις της Μόσχας, ωστόσο υπάρχει μια πρόκληση που παραμένει και που αναμένεται να απασχολήσει τη διεθνή κοινότητα στο –όχι και τόσο– μέλλον. Η κλιματική αλλαγή και το λιώσιμο των πάγων στον Αρκτικό Κύκλο είναι δεδομένο πως θα φέρουν τη Δύση σε σύγκρουση με τη Ρωσία ξανά, αλλά δυνητικά, και επικίνδυνα, και με τον εαυτό της.
Αρκτικό Συμβούλιο: ένα μικρό ΝΑΤΟ - περίπου
Η θέσπιση υπερεθνικών οργανισμών ώστε να μπει μια κάποια τάξη στη διεθνή αναρχία αποτέλεσε σταθερά στον 20ό αιώνα. Άλλοτε επιτυχώς –όπως με την ΕΕ, το ΝΑΤΟ, κ.λπ.– και άλλοτε ανεπιτυχώς –όπως με την Κοινωνία των Εθνών ή την Ευρωπαϊκή Αμυντική Κοινότητα– όλα τα κράτη ανεξαιρέτως κατέληξαν πως, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, οι υπερεθνικοί οργανισμοί μπορούν έστω και δυνητικά και υπό προϋποθέσεις να εξασφαλίσουν σταθερότητα. Ένας από τους λιγότερο γνωστούς οργανισμούς είναι και το Αρκτικό Συμβούλιο, στο οποίο μετέχουν οι χώρες που βρέχει ο Αρκτικός· αυτές είναι η Δανία, η Φινλανδία, η Ισλανδία, η Νορβηγία, η Σουηδία, ο Καναδάς, οι ΗΠΑ και... η Ρωσία. Το πρόβλημα είναι ήδη προφανές: το Αρκτικό Συμβούλιο είναι ο μόνος regional οργανισμός –δηλαδή έχει περιορισμένα πεδία ενδιαφέροντος– στον οποίο ΗΠΑ και Ρωσία συμμετέχουν, που όμως η εσωτερική ισορροπία των δυνάμεών του έχει ανατραπεί πλήρως: μετά από την ένταξη της Φινλανδίας και της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, η Ρωσία έχει απομείνει μόνη της και τυπικά.
Προφανώς, πολύ δύσκολα οι δύο Σκανδιναβικές χώρες θα απέτρεπαν τους αμερικανικούς σχεδιασμούς στον Αρκτικό. Ενδεικτικά, τα υπόλοιπα κράτη-μέλη του Αρκτικού Συμβουλίου ανέστειλαν τη λειτουργία του οργανισμού σχεδόν ακαριαία μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, τη στιγμή που τα κράτη-μέλη έχουν έντονες διαφωνίες μεταξύ τους σχετικά με τα όρια των ΑΟΖ τους, αλλά και των δικαιωμάτων ναυσιπλοΐας. Ωστόσο, το γεγονός πως η Σκανδιναβία βρίσκεται πλέον εξολοκλήρου στο ΝΑΤΟ, και με δεδομένη τη συσπείρωση που εμμέσως χάρισε στη Δύση ο ρώσο-ουκρανικός πόλεμος, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως, πρώτον το Αρκτικό Συμβούλιο αποτελεί πλέον έναν παρωχημένο οργανισμό ο οποίος θεσπίστηκε στην ευρύτερη γεωπολιτική ευφορία των 1990s, και δεύτερον πως οι ρωσικές απαιτήσεις που θα προκύψουν στην Αρκτική θα βρει απέναντί τους μια ακόμα πιο συμπαγή αντίδραση από τη Δύση – από εκείνη που πιθανώς θα αντιμετώπιζε αν δεν είχε προηγηθεί ο ρώσο-ουκρανικός πόλεμος.
Ωστόσο, ο Αρκτικός κρύβει μια πάρα πολύ επικίνδυνη παγίδα για τη Δύση: το Βορειοδυτικό πέρασμα, ένας ναυτικός δρόμος ο οποίος μπορεί δυνητικά να αλλάξει πλήρως τις ισορροπίες τόσο σε εμπορικό, όσο και σε γεωπολιτικό επίπεδο. Μια απλή ματιά στον χάρτη αρκεί για να πείσει οποιονδήποτε σχετικά με τη σημασία του περάσματος, καθώς ενώνει τον Βόρειο Ειρηνικό με τον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό, μειώνοντας στο ελάχιστο τον χρόνο –και το κόστος, καθώς τα εμπορικά θα γλιτώνουν περισσότερα από 2000 μίλια το λιγότερο– που απαιτείται για να πραγματοποιηθεί η συγκεκριμένη διαδρομή μέσω της Διώρυγας του Παναμά. Είναι προφανές πως το Βορειοδυτικό πέρασμα θα διευκολύνει το εμπόριο μεταξύ Ασίας και Δυτικών ΗΠΑ με τις Ανατολικές ΗΠΑ, την ανατολικής πλευρά της Νότιας Αμερικής, αλλά και την Ευρώπη. Ωστόσο, θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει πως το Βορειοδυτικό πέρασμα αποτελεί ένα ακόμα προνόμιο της Δύσης απέναντι στους γεωπολιτικούς της αντιπάλους, είτε στον Αρκτικό, όπως είναι η Ρωσία, είτε με την ευρύτερη έννοια, όπως είναι η Κίνα.
Όμως, το Βορειοδυτικό πέρασμα αποτελεί χρόνιο σημείο διαφωνίας μεταξύ ΗΠΑ και Καναδά. Ο λόγος είναι πως ο Καναδάς θεωρεί πως με βάση τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, το Βορειοδυτικό πέρασμα ουσιαστικά αποτελεί τμήμα των Καναδικών εθνικών υδάτων, κάτι που δίνει στην Καναδική κυβέρνηση μια σειρά από προνόμια, όπως το δικαίωμα να απαγορεύσει τη ναυσιπλοΐα, να επιβάλλει φόρο στην πλεύση εμπορικών πλοίων με ξένη σημαία, αλλά και να κλείσει το πέρασμα με μια απλή απόφαση και χωρίς την έγκριση άλλων κρατών. Από την πλευρά τους, οι ΗΠΑ θεωρούν πως το Βορειοδυτικό πέρασμα αποτελεί διεθνή ύδατα, υποστηρίζοντας πως όλα τα πλοία μπορούν να διασχίσουν το πέρασμα, και απορρίπτοντας το καναδικό μονοπώλιο στο Βορειοδυτικό πέρασμα. Η συγκεκριμένη διμερής διαφωνία κρατάει για περισσότερο από μισό αιώνα, και ο μόνος λόγος που το Βορειοδυτικό πέρασμα δεν έχει απασχολήσει τις δύο κυβερνήσεις –αλλά και τη διεθνή κοινότητα– περισσότερο είναι πως το πέρασμα παραμένει κλειστό σχεδόν κάθε μήνα του χρόνου λόγω των πάγων.
Ωστόσο, οι πάγοι λιώνουν και παίρνοντας ως δεδομένο πως θα συνεχίσουν να λιώνουν τα επόμενα χρόνια –κάτι που διαπιστώνεται συνεχώς από δορυφορικές εικόνες–, το Βορειοδυτικό πέρασμα θα φέρει ΗΠΑ και Καναδά σε διπλωματική σύγκρουση, αλλά και τη Δύση σε αμηχανία. Με αυτή τη συνθήκη να παραμονεύει, η εμπειρία του ρώσο-ουκρανικού πολέμου, όσο καταστροφικός και αποτρόπαιος και αν είναι, μπορεί να διευκολύνει την επίλυση του ζητήματος που αναπόφευκτα θα προκύψει, έτσι ώστε ο Αρκτικός άξονας απέναντι στη Μόσχα να μη διαρραγεί στο ελάχιστο. Αν δε, συνυπολογίσουμε πως από τη μεριά του Ειρηνικού η πρόσβαση στο πέρασμα πραγματοποιείται από τον Βερίγγειο Πορθμό (ο οποίος σχεδόν ενώνει ΗΠΑ και Ρωσία), τότε η αποφυγή μιας διαρκούς έντασης μεταξύ ΗΠΑ και Καναδά είναι καθοριστική. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως η ΕΕ διατηρεί συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με τον Καναδά (CETA) οπότε το ζήτημα μας αφορά άμεσα.
Μια πρόκληση για το μέλλον, με τις βάσεις τις στο παρόν
Το Βορειοδυτικό πέρασμα αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει και ο Αρκτικός παραμένει παγωμένος. Ωστόσο μέσα στα επόμενα χρόνια, το πέρασμα αναμένεται να μετατραπεί σε έναν από τους σημαντικότερους ναυτικούς δρόμους στον κόσμο, ενώ ο Αρκτικός αποτελεί ήδη ένα κρίσιμο γεωπολιτικό επίπεδο σύγκρουσης μεταξύ Δύσης και Ρωσίας. Αυτό που καθιστά τον Αρκτικό Κύκλο μια καινούργια και τεράστια πρόκληση, γεωπολιτικά μιλώντας, είναι πως η δυνατότητα πλεύσης στα νερά του θα φέρει τη διεθνή κοινότητα αντιμέτωπη με διλήμματα και συνθήκες που δεν έχει αντιμετωπίσει στο παρελθόν. Κατά μία έννοια, ο Αρκτικός Κύκλος θα μας προετοιμάσει για τις συγκρούσεις που πιθανώς μας περιμένουν στο διάστημα· όπως στον Αρκτικό, έτσι και στο διάστημα, οι παρούσες διακρατικές συνθήκες, αλλά και οι οργανισμοί που τις επιβλέπουν, διασφαλίζονται από εξωγενείς παράγοντες. Όμως, όπως λιώνουν οι πάγοι στον Αρκτικό, έτσι κάποια στιγμή στον 21ο αιώνα το διάστημα θα πάψει να αποτελεί το ασήκωτο –αλλά όλο και περισσότερο μετέωρο– σύνορο της ανθρωπότητας.
Το γεγονός πως με την είσοδο της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, τόσο η Βαλτική όσο και ο Αρκτικός, αποτελούν –σχεδόν– δυτικές λίμνες δεν θα μπορούσε να είναι πιο ευχάριστο. Ωστόσο, ο Αρκτικός κρύβει κινδύνους· εφόσον η Ρωσία διατηρήσει το μοντέλο της αυταρχικής ηγεσίας το οποίο βασίζεται στο cult της προσωπικότητας –το οποίο συχνά αποδίδεται στον Ιωσήφ Στάλιν, αλλά στην πραγματικότητα κρατάει από την εποχή των Τσάρων– τότε δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως θα εκμεταλλευτεί την ατελείωτη αρκτική της ακτογραμμή ώστε να δημιουργήσει περισσότερες στρατιωτικές βάσεις, βάζοντας δυνητικά και την Κίνα στο παιχνίδι. Μέσω του ρώσο-ουκρανικού πολέμου, η Δύση ξέρει τι να κάνει στις γεωπολιτικές προκλήσεις του Αρκτικού, ωστόσο, το ζήτημα δεν θα είναι ο βαθμός στον οποίο η Δύση θα στηρίξει μια τρίτη χώρα, όπως συμβαίνει τώρα με την Ουκρανία, αλλά αν θα εμφανιστεί συνασπισμένη απέναντι στην κοινή πρόκληση. Ο Αρκτικός θα δώσει στην πράξη τη δυνατότητα στη Δύση να αποδείξει τη συνοχή της, τόσο σε στρατηγικό επίπεδο (μέσω του πλήρους, πλέον, ΝΑΤΟ) όσο και σε αξιακό.
