«Δρ. Παπ, Η ζωή του πρωτοπόρου γιατρού Γ.Ν. Παπανικολάου» από τον Πέτρο Χριστούλια και τις εκδ. Παπαδόπουλος
Ο Πέτρος Χριστούλιας, ένας από τους πιο αναγνωρισμένους σχεδιαστές κόμικ της γενιάς του, με αυτό το τελευταίο του βιβλίο, «Δρ. Παπ, Η ζωή του πρωτοπόρου γιατρού Γ.Ν. Παπανικολάου» (εκδ. Παπαδόπουλος), μας δίνει ένα ακόμα έξοχο δείγμα γραφής, που πετυχαίνει δύο πράγματα. Πρώτον να μας γνωρίσει τη ζωή ενός πολύ σημαντικού Έλληνα, του οποίου η ανακάλυψη έγινε φύλακας-άγγελος εκατομμυρίων γυναικών σε όλο τον κόσμο· και δεύτερον μέσα από την ευρηματικότητα και την ευαισθησία του σχεδίου του να φέρει ένα ευρύτερο κοινό σε επαφή με τη γλώσσα του κόμικ. Πολλές φορές, καθώς διαβάζεις σταματάς και παρατηρείς τις εκφράσεις των ηρώων, το σκηνικό που περιβάλλει τους χαρακτήρες, ενώ η εξέλιξη της ιστορίας μοιάζει με κινηματογραφική αφήγηση: τέσσερα κεφάλαια, τέσσερις διακριτές φάσεις της ζωής του ήρωα.
«Είναι μια βιογραφία, αλλά κι ένα grafic novel που πρέπει να λειτουργήσει με τους κανόνες αυτού του μέσου, που είναι συγγενικό με τον κινηματογράφο. Οπότε όταν σκεφτόμουν την αφήγηση της ιστορίας τη μοίρασα σε επιμέρους σκηνές/κεφάλαια, που οπτικά διακρίνονται, ενώ ο τρόπος που ξεκινάει, θυμίζει κάπως ρομαντική κομεντί, ένα νεαρό ζευγάρι που κάνει βόλτα στο Σέντραλ Παρκ της Νέας Υόρκης, ένας νεαρός γιατρός με τη φίλη του, που ξεκινάει να της εξιστορεί την ιστορία του διάσημου δρ Παπ» μου λέει ο Πέτρος και μου δίνει να καταλάβω ότι η έρευνά του είχε δύο βραχίονες. Ο ένας ήταν η τεκμηρίωση της ιστορίας.
«Η βασικότερη πηγή μου για τη ζωή του Παπανικολάου ήταν η βιογραφία του που έχει γράψει η ανιψιά του Μαρία Κόκορη, πολύ ενδιαφέρουσα και από λογοτεχνική άποψη (εκδ. Κέδρος) η οποία είχε ζήσει μαζί του για ένα χρόνο τη δεκαετία του ’50 στη Νέα Υόρκη. Πολύ χρήσιμο για το ιατρικό κομμάτι ήταν και το βιβλίο ενός αμερικάνου βιογράφου, του Daniel Erskine Carmichael, που είχε σαν πηγή του τη γυναίκα του, Μάχη, το οποίο εντόπισα με τη βοήθεια της Βιβλιοθήκη της Χαλκίδας σε βιβλιοθήκη του εξωτερικού». Ο Πέτρος μεγάλωσε στην πρωτεύουσα της Εύβοιας, το νησί από το οποίο καταγόταν και ο Παπανικολάου, όπως άλλωστε και η γράφουσα, νιώθοντας έτσι πριν ακόμα ασχοληθεί με το βιβλίο μια ξεχωριστή σύνδεση για τον μεγάλο επιστήμονα.
Η τεκμηρίωση των εικόνων και ο Χαρίλαος Τρικούπης
Ωστόσο, ένα δεύτερο κομμάτι της έρευνάς του είχε να κάνει και με το πώς θα αποδώσει με ακρίβεια την ιστορία του οπτικά - την Κύμη και την Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα, το Μόναχο πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους και τη Νέα Υόρκη του μεσοπολέμου. «Η αναζήτηση των εικόνων είχε τρομερό ενδιαφέρον καθώς πολλές οδηγούσε σε μικρές ανακαλύψεις» μου λέει, βάζοντάς μας στη διαδικασία δημιουργίας του κόμικ. Όπως; «Όπως όταν πρωτοπήγε στην Αμερική, η πρώτη του επαφή που ήταν με τον Τόμας Χαρντ Μόργκαν, έναν από τους πατριάρχες της Γενετικής, που τότε έκανε πειράματα σε μύγες και σε μία δημοσίευσή του είχε χρησιμοποιήσει δύο σελίδες από τη διδακτορική εργασία του Παπανικολάου. Είχα διαβάσει ότι τον υποδέθηκε σε μια κάποια εκδήλωση με ποτό. Καθώς αναρωτιόμουν πού μπορεί να είχε γίνει, βρήκα μια φωτογραφία από το εργαστήριό του, το διάσημο Fly room, όπου είχε υποδεχθεί έναν άλλο επιστήμονα 2-3 χρόνια αργότερα, πίνοντας κρασί γύρω από το τραπέζι λίγο πριν από την ποτοαπαγόρευση. Σκέφτηκα λοιπόν πως ίσως εκεί υποδέχθηκε και τον Παπανικολάου γιατί επίσης τότε τον σύστησε και στους άλλους επιστήμονες! Ή κάτι άλλο… Όταν είχε πάει μικρός με τον πατέρα του στο σπίτι του Χαρίλαου Τρικούπη, διάβασα ότι τον υποδέχθηκε η αδελφή του η Σοφία Τρικούπη, η οποία είχε έναν παπαγάλο που μιλούσε και έλεγε: Ζήτω ο Χαρίλαος Τρικούπης! Ψάχνοντας βρήκα ότι το σπίτι τους ήταν γεμάτο εξωτικά φυτά τα οποία μάζευε η Σοφία, οπότε το χρησιμοποίησα στην εικονογράφηση. Αλλά και μια μικρή πληροφορία σε ένα βιβλίο της ίδιας της Σοφίας Τρικούπη από το Ίδρυμα της Βουλής, που έλεγε ότι ο παπαγάλος αυτός μιλούσε πολύ καθαρά και έλεγε πάντα “ΖΗΤΩ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ, ΖΗΤΩ!”. Ψάχνοντας πώς να εικονογραφήσεις μια σκηνή τεκμηριωμένα, εφόσον πρόκειται για βιογραφία, έχεις τέτοιες μικρές αποκαλύψεις και για αυτό θεωρώ ότι ένα κόμικ δεν είναι απλώς ένα μέσο εκλαΐκευσης μιας ιστορίας, αλλά κάτι προσθέτει».
Η τεκμηρίωση των εικόνων συνδυάζεται βέβαια με στοιχεία μυθοπλασίας, όπως και στις ταινίες, σωστά; «Φυσικά, ναι, πολλά καρέ είναι ιδέες του δημιουργού κόμικ για να οπτικοποιήσει κάτι με ενδιαφέροντα τρόπο. Στον δρ Παπ, κάποιες σκηνές είναι σουρεαλιστικές γιατί είναι φανταστικές, όπως όταν παρουσιάζεται ο Παπανικολάου ντυμένος Χριστόφορος Κολόμβος να ανακαλύπτει νέα εδάφη, μια αλληγορία για την ανακάλυψη του τεστ Παπ».
Η σκηνή στην Κύμη, όπου νεαρός ακόμα παίρνει τη βάρκα και ορμάει στη μανιασμένη θάλασσα είναι φανταστική; «Όχι! Παρότι μοιάζει πολύ δραματική, αν εξαιρέσεις τα πορτρέτα στον ουρανό του Σοπενχάουερ και του Νίτσε που πρόσθεσα, το ότι ρίχνεται στην καταιγίδα για να παλέψει με τη φύση επηρεασμένος από τις ιδέες των φιλοσόφων αυτών και τον μαζεύουν οι ψαράδες προέρχεται από μαρτυρία. Ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο της προσωπικότητας του Παπανικολάου ότι, όντας επηρεασμένος από τον Νίτσε, προσπαθούσε να ξεπεράσει τις αδυναμίες και τον φόβο του για να φτάσει σε μια πιο τέλεια, ανώτερη εκδοχή του εαυτού του».
Από την Κύμη στο κέντρο του κόσμου, τη Νέα Υόρκη
Μπορείς να μας αφηγηθείς λίγο τη ζωή του; «Πατέρας του ήταν γιατρός και δήμαρχός Κύμης και βουλευτής με το κόμμα του Χ. Τρικούπη, οπότε μεγάλωσε σε μια οικογένεια με μια παιδεία αστική. Καθώς είχε κλίση στα γράμματα, ο πατέρας τους τον πήρε με τον αδελφό του μαζί στην Αθήνα για να τελειώσουν εκεί το Γυμνάσιο, ενώ μόλις 15 χρονών τον δέχθηκαν στην Ιατρική και έζησε ως φοιτητής την περίοδο του αθηναϊκού ρομαντισμού. Ήταν προοδευτικός στις απόψεις του, δημοτικιστής στο γλωσσικό ζήτημα, φίλος του Αλέξανδρου Δελμούζου, και όλη αυτή η εποχή, μαζί με τα διαβάσματά του και την ιδιοσυγκρασία του τον οδήγησαν στο να διαμορφώσει μια αίσθηση αποστολής, ήθελε να κάνει κάτι σπουδαίο, κάτι πολύ σημαντικό. Όλα αυτά που στα νεανικά του χρόνια χαρακτηρίζονταν από μια ανάγκη του να ξεχωρίζει, από μια τάση τελειομανίας που ξέφευγε από το μέτρο, όπως όταν έκανε επέμβαση στα γόνατά του για να γίνει μια πιο τέλεια εκδοχή του εαυτού του (!), τα ενσωμάτωσε αργότερα στην έρευνά του.
Το 1907 ο Γιώργος Παπανικολάου πηγαίνει στο Μόναχο για μεταπτυχιακές σπουδές στη Βιολογία και τη Ζωολογία
»Μεσολάβησαν οι σπουδές στη Γερμανία, όπου καλλιέργησε την αισθητική και την παιδεία του περαιτέρω, μια ενδιάμεση στάση στην Ελλάδα, όπου γνώρισε τη γυναίκα του Μάχη, και στη συνέχεια μια σύντομη παραμονή στη Γαλλία όπου ακλούθησε τον πρίγκιπα Αλβέρτο του Μονακό με ένα ωκεανογραφικό σκάφος στον Ατλαντικό. Επιστροφή στην Ελλάδα, στο μεταξύ είχε πεθάνει και η μητέρα του, όπου υπηρετεί ως έφεδρος ανθυπίατρος στους Βαλκανικούς πολέμους όπου και γνωρίζει κάποιους Ελληνοαμερικάνους. Δεν το αναφέρω στο κόμικ, αλλά ήταν τα αδέλφια Σαραφιανοί, παιδικοί του φίλοι που είχαν φύγει στην Αμερική και γύρισαν να πολεμήσουν, που του μετέφεραν την ιδέα της γης της Επαγγελίας όπου κανείς μπορούσε να κάνει οτιδήποτε φανταστεί. Με τα λίγα χρήματα και τα εισιτήρια του πλοίου που τους έκανε ο πατέρας της Μάχης, παρά τις αντιδράσεις συγγενών και φίλων για αυτό το ταξίδι χωρίς επιστροφή, το αίσθημα της αποστολής του τον οδήγησε στο κέντρο του κόσμου της εποχής, τη Νέα Υόρκη. Εκεί αφού αναγκάστηκε να κάνει διάφορες δουλειές για την επιβίωση όπως στο πολυκατάστημα Γκίμπελς, όπου η Μάχη έραβε κουμπιά και ο ίδιος πουλούσε χαλιά στο τμήμα Διακόσμησης, ενώ παράλληλα έγραφε σε μια ελληνική εφημερίδα, μετά από ένα πέρασμα σε μια κλινική, κατέληξε στο πανεπιστήμιο του Κορνέλ, όπου μπόρεσε πια να αφοσιωθεί στην έρευνά του».
Τον πρώτο καιρό στην Αμερική ο Γιώργος και η Μάχη Παπανικολάου εργάζονται στο πολυκατάστημα Γκίμπελς
Στο τελευταίο κεφάλαιο, που είναι η ζωή ενός επιστήμονα πια που έχεο αφοσιωθεί στο έργο του, το οπτικό ενδιαφέρον περιορίζεται καθώς σταματούν οι μετακινήσεις και οι εσωτερικές μάχες, εξηγεί ο Πέτρος. «Προσπάθησα να βρω οπτικό ενδιαφέρον από την Αμερική της εποχής, όπως η έρευνα για την επίδραση του αλκοόλ στα ινδικά χοιρίδια την περίοδο της ποτοαπαγόρευσης και η σκηνή που χύνουν την μπίρα στον υπόνομο».
Στο κομμάτι αυτό εμφανίζεται και το νεαρό ζευγάρι που αποτελεί αφηγηματικό άξονα της ιστορίας, που εκτός από την αρχή, είχε εμφανιστεί ξανά μόνο όταν ο δρ Παπ ζήτησε από τη γυναίκα του Μάχη να παντρευτούν με την προϋπόθεση να μην κάνουν παιδιά. «Ένιωσα την ανάγκη να φέρω αυτή τη στιγμή στο σήμερα και να την εξηγήσω, καθώς μοιάζει με μια όχι και τόσο ορθά πολιτική επιλογή. Η Μάχη ωστόσο ήταν πολύ σημαντική, ήταν και ένας λόγος για τον οποίο την επέλεξε αρχικά ότι ήταν ένας δυνατός χαρακτήρας που θα άντεχε να στηρίξει αυτό το αίσθημα της αποστολής που τον διακατείχε». Αργότερα υπάρχει αυτή η επινοημένη σκηνή, που το ζευγάρι στο διαμέρισμά του στο Μανχάταν, λίγο πριν μετακομίσουν σε ένα ωραίο σπίτι στα προάστια, έχουν μια μικρή στιγμή έντασης, πληγωτική για τη Μάχη, όπου επανέρχεται αυτή η κοινή τους απόφαση να υπηρετήσουν έναν ανώτερο σκοπό, μακριά από τους περισπασμούς της οικογενειακής ζωής. Εμείς οι γυναίκες χρωστάμε πολλά και στη Μάχη Παπανικολάου.
Ωστόσο, δεν ήταν εύκολο για τον ήρωά μας να οδηγηθεί σε αυτή την ανακάλυψη, που τελικά καθιερώθηκε ωε εξέταση ρουτίνας για εκατομμύρια γυναίκες. «Κάτι που δεν είναι ξεκάθαρο σε πολύ κόσμο είναι ότι από την ανακάλυψη ενός επιστήμονα μέχρι την εδραίωσή της υπάρχει απόσταση. Στην περίπτωση του Παπανικολάου, τα κατάφερε επειδή βρέθηκε στο πανεπιστήμιο στη Νέα Υόρκη και όχι σε ένα πανεπιστήμιο στην Ελλάδα, όπως του είχε προτείνει ο Βενιζέλος. Στην αρχή η υποδοχή της ιδέας του δεν ήταν θερμή, καθώς οι παθολογοανατόμοι θεωρούσαν τη βιοψία πιο θεμιτή μέθοδο, και επίσης χρειάστηκαν δημοσιεύσεις και φυσικά χρηματοδότηση των ερευνών από το πανεπιστήμιο. Πέρασαν 10 χρόνια κατά τα οποία ο Παπανικολάου υπηρέτησε την ενδοκρινολογία, μέχρι να αναγνωριστεί η σημασία της έρευνάς του».
Χρειάστηκαν 10 ολόκληρα χρόνια για να αναγνωριστεί η σημασία της ανακάλυψης του Τεστ Παπ, το 1943
Αποφολιδωτική κυτταρολογία, όπως τα φύλλα που πέφτουν
Επειδή όμως το κόμικ ως μέσο προσφέρεται για εκλαΐκευση, στο τελευταίο κεφάλαιο υπάρχει και η επεξήγηση της μεθόδου της διάγνωσης του καρκίνου της μήτρας εικονογραφικά, μέσα από μια αλληγορία, που δένει αφηγηματικά την ιστορία. Ο νεαρός γιατρός /αφηγητής εξηγεί στη φίλη του, καθώς περπατούν στο Σέντραλ Παρκ, τον όρο αποφολιδωτική κυτταρολογία, κλάδο που θεμελίωσε ο Παπανικολάου, παρομοιάζοντας τα φύλλα που βλέπουν να πέφτουν από τα δέντρα με τα κύτταρα που αποφολιδώνονται, που αποβάλλει δηλαδή ο οργανισμός και τα οποία χρησιμοποιούνται στο τεστ Παπ για τη διάγνωση του καρκίνου της μήτρας, το γνωστό σε όλους μας τεστ Παπ.
«Ήταν κάτι που έπρεπε να συμπεριληφθεί σε μια βιογραφία του Παπανικολάου. Και παρότι το σκέφτηκα πριν το διαβάσω, η παρομοίωση αυτή είχε αναφερθεί σε ένα συνέδριο στις Βρυξέλλες που ήταν παρών, προς το τέλος της ζωής του. Στο κόμικ το συνδύασα με το δέντρο του Ιπποκράτη που υπάρχει στο πανεπιστήμιο του Κορνέλ, από ένα κλαδί που μεταφυτεύθηκε στο προς τιμήν του, έτσι ξεκινάει και η ιστορία».
Και ο επίλογος; Η ιστορία τελειώνει με τον ίδιο σε μεγάλη ηλικία να αποκοιμιέται αποσυρμένος στο γραφείο του, ακούγοντας μια μουσική, που πάντα τον συνόδευε στη ζωή του… «Δεν ήθελα να εικονογραφήσω τον θάνατό του, ήταν ένας άνθρωπος που δούλευε ως το τέλος, προσπαθώντας να φτιάξει το Ινστιτούτο του της αποφολιδωτικής κυτταρολογίας στο Μαϊάμι. Ο δρ Παπ, σε περιβάλλον οικογενειακής θαλπωρής στο σπίτι του στο Ντάγκλαστον με τα ανίψια του, αποσύρεται για να δουλέψει τον Άτλα Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας του, που εκδόθηκε το 1954, μία από τις τελευταίες συνεισφορές του στην επιστήμη». Βλέπουμε κάτι νότες... Τι μουσική ακούει; «Είναι ένα απόσπασμα από τη “Σονάτα του Σεληνόφως” του Μπετόβεν». Ένα ωραίο σβήσιμο με αυτή τη γλυκιά μουσική της νύχτας…»
Απόλαυσα το κόμικ, όπως και τη συζήτηση με τον δημιουργό του. Σε ένα graphic novel είναι οι εικόνες που αποδίδουν την ιστορία, τα συναισθήματα των ηρώων, το σκηνικό, και οι εικόνες του Πέτρου Χριστούλια καταφέρνουν να φωτίσουν με έναν τρόπο γοητευτικό και οικονομημένο, όσο και ευρηματικό, την τόσο περιπετειώδη ζωή του ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του για να είμαστε οι γυναίκες πιο ήσυχες και να προλαβαίνουμε τις κακοτοπιές.
Τα Public και οι εκδόσεις Παπαδόπουλος μας προσκαλούν στην παρουσίαση του βιβλίου του Πέτρου Χριστούλια «Δρ. Παπ - Η ζωή του πρωτοπόρου γιατρού Γ.Ν. Παπανικολάου» τη Δευτέρα 20/11 στις 19:00, στην αίθουσα εκδηλώσεων του Public Συντάγματος. Για το βιβλίο θα μιλήσουν: Πέτρος Τατσόπουλος, συγγραφέας, Γιώργος Μπότσος: δημιουργός κόμικ, εικαστικός, Αλέκος Παπαδάτος: δημιουργός κόμικ, εικονογράφος και ο συγγραφέας και εικονογράφος του βιβλίου Πέτρος Χριστούλιας
