«Αδελφοί Καραμάζοφ» του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Μτφ. Ελένη Μπακοπούλου, πρόλ. Μανώλης Βελιτζανίδης, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2011.
Ένα από τα 10 ή 20 σημαντικότερα μυθιστορήματα όλων των εποχών, σε μια εξαιρετική καινούργια μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου (διάβασα ήδη τα πρώτα κεφάλαια και είμαι βέβαιος για ό,τι γράφω) που έρχεται να συγκριθεί με την κλασική του Άρη Αλεξάνδρου, αλλά και σε συνολικά αξιοσημείωτη έκδοση.
Πρώτα πρώτα, αυτό που αποκαλεί ταπεινά «Πρόλογο» ο Μ. Βελιτζανίδης είναι ένα μίνι δοκίμιο, όπως δείχνει και ο θαυμάσιος τίτλος του «Η ζωή ως αμφιβολία». Το δοκίμιο αυτό παρουσιάζει την εξέλιξη της ζωής και του έργου του Ντοστογιέφσκι από ένα σημείο και πέρα (ακόμα και ο ονοματισμός μερικών ηρώων προκύπτει από συγκεκριμένα δεδομένα της ζωής του συγγραφέα), δείχνοντας πειστικά ότι οι «Καραμάζοφ» γράφονται όχι μόνο επειδή ο συγγραφέας επιστρέφει στη Ρωσία, αλλά και όταν, λόγω επιτυχίας άλλων συγγραφικών δραστηριοτήτων του, είναι πια σε θέση να πληρώσει τα χρέη του. Το κείμενο του κ. Βελιτζανίδη, χρησιμοποιώντας κυρίως λόγια του ίδιου του Ντοστογιέφσκι από επιστολές του, δίνει, επίσης, τα ιδεολογικά όρια του μυθιστορήματος: ένα μυθιστόρημα κατά του σοσιαλισμού, του αναρχισμού, της αθεΐας, των δυτικών ιδεών (που φορέα τους είχαν τον Τουρκένιεφ, λόγου χάρη), ένα μυθιστόρημα υπέρ της ρώσικης παράδοσης και ειδικά υπέρ της ρώσικης ορθοδοξίας.
Ακολουθεί ο πρόλογος του Ντοστογιέφσκι, ένα κείμενο που επανειλημμένα έχει καταστεί αντικείμενο συζητήσεων παγκοσμίως, γιατί είναι γεμάτος (απολύτως ηθελημένες) δηλώσεις ατολμίας, αβεβαιότητας και συγκατάβασης προς τους αναγνώστες, κλείνει δε με τις μνημειώδεις φράσεις «Αυτός ήταν ο πρόλογός μου. Συμφωνώ απολύτως ότι ήταν περιττός, αλλά, αφού γράφτηκε, ας μείνει. Και τώρα στο προκείμενο».
Στο τέλος του βιβλίου τα περιεχόμενα, με τη σαφέστατη διαίρεση και τους απολύτως συγκεκριμένους τίτλους των περιεχομένων, όχι μόνο επιβεβαιώνουν το χαρακτηριστικό υπότιτλο του ίδιου του Ντοστογιέφσκι («Mυθιστόρημα σε τέσσερα μέρη»), μας δίνουν και μια πλήρη ιδέα για το συγγραφικό σχέδιο: τέσσερα μέρη, το κάθε μέρος με τον τίτλο του· το κάθε μέρος με τρία βιβλία, σύνολο δώδεκα βιβλία, το κάθε βιβλίο με τον τίτλο του· το κάθε βιβλίο με τα κεφάλαιά του, σύνολο 100 κεφάλαια, το κάθε κεφάλαιο με τον τίτλο του· συν τρία κεφάλαια ο επίλογος. Θέλω να πω, είναι απολύτως δυνατό, αφού έχεις διαβάσει το βιβλίο, από τα περιεχόμενα και μόνο να το ανασυνθέτεις στο μυαλό σου: σπάνια ένας συγγραφέας έχει τόσο πολύ βοηθήσει τους αναγνώστες του να προσανατολίζονται και αφού έχουν διαβάσει το βιβλίο του.
Είναι γνωστό ότι οι «Αδερφοί Καραμάζοφ» κινούνται, ταυτόχρονα, σε πολλά επίπεδα: οικογενειακό, ψυχολογικό (ποτέ δεν ξεχνάς τους χαρακτήρες αυτών των ηρώων), οικονομικό, ηλικιακό (παιδιά - ενήλικοι), κοινωνικό, ιδεολογικό, πόλης - υπαίθρου, αστυνομικό, θρησκευτικό. Για μένα, ήταν κυρίως ένα μυθιστόρημα πατροκτονίας, μεταφορικά και κυριολεκτικά. Τουλάχιστον αυτό έβλεπα παλιότερα – κι είμαι περίεργος τι θα δω τώρα, γεροντότερος, όταν ολοκληρώσω την έκδοση της «Ινδίκτου».
Θυμάμαι καλά, και το βλέπω και τώρα, ότι ολόκληρα κεφάλαια παρεκκλίνουν από την κυρίως αφήγηση – άργησα να καταλάβω ότι αυτό είναι γνώρισμα σχεδόν κάθε μεγάλου λογοτεχνικού έργου, από τον Όμηρο μέχρι τον Τζόις κι από τον Φλομπέρ μέχρι τον Τσίρκα. Φυσικά το έργο είναι διαποτισμένο ειδικά από θεολογικές πτυχές και με έντονη την παρουσία του ρώσικου μοναχισμού: θυμάμαι ότι από δω είχα μάθει τη λέξη «στάρετς». Ναι, αλλά ήδη παλιότερα, παρά την ιδεολογική μου αντίθεση, παρά τη δυσφορία μου περί τα θρησκευτικά, έβλεπα πόσο μεγάλο βιβλίο είναι. Και τώρα, όσο το έχω προχωρήσει, το επιβεβαιώνω με το παραπάνω. Η αθεΐα μου δεν με εμποδίζει, θα έλεγα με διευκολύνει, να εκτιμήσω το βιβλίο, γιατί έχω καταλάβει ότι δίχως τη χριστιανικότητά του, δίχως τη μυστικιστική ορθοδοξία του, δεν θα μπορούσε ο Ντοστογιέφσκι να γράψει ένα τέτοιο μεγάλο βιβλίο. Κι αυτό ισχύει για κάθε έμμονη ιδέα ή πρακτική των ανθρώπων, όταν παράγει τέχνη υψηλού επιπέδου: θρησκεία (κάθε θρησκεία), φυσιολατρία, έγκλημα, επανάσταση, αντεπανάσταση, αυτοκτονία, ψυχολογικό αδιέξοδο, ερωτισμός (κάθε ερωτισμός), καταλογογράφηση, πόλεμος, στράτευση, ατομισμός, συλλογικότητα και τόσα άλλα. Είναι ακριβώς η περίπτωση που λες, «διαφωνώ πλήρως με την ιδεολογική κατεύθυνση του έργου, αλλά το εκτιμώ απεριόριστα ως συγγραφική πραγμάτωση».
Αυτή είναι η ομορφιά της Τέχνης: να σε θέλγει καλλιτεχνικά ένα έργο με το οποίο διαφωνείς ιδεολογικά, και να σε απωθεί καλλιτεχνικά ένα έργο με το οποίο συμφωνείς ιδεολογικά. Όποιος δεν μπορεί να καταλάβει τη διαφορά, είναι ήδη φανατικός.
Θερμά συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές της έκδοσης, και ειδικά στη μεταφράστρια. Συγχαρητήρια ακόμα και για την επιλογή των φωτογραφιών της εποχής.
Υ.Γ. Συγχωρητέο μέχρι και το πολυτονικό. Η διαφορά ιδεολογίας και τέχνης, που λέγαμε πιο πάνω.
Μιλήσαμε με τον συγγραφέα για το νέο του βιβλίο με τίτλο, το τρίτο και τελευταίο μέρος της «Τριλογίας των Φάρων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γραφή
11°
Πρώτα πρώτα, αυτό που αποκαλεί ταπεινά «Πρόλογο» ο Μ. Βελιτζανίδης είναι ένα μίνι δοκίμιο, όπως δείχνει και ο θαυμάσιος τίτλος του «Η ζωή ως αμφιβολία». Το δοκίμιο αυτό παρουσιάζει την εξέλιξη της ζωής και του έργου του Ντοστογιέφσκι από ένα σημείο και πέρα (ακόμα και ο ονοματισμός μερικών ηρώων προκύπτει από συγκεκριμένα δεδομένα της ζωής του συγγραφέα), δείχνοντας πειστικά ότι οι «Καραμάζοφ» γράφονται όχι μόνο επειδή ο συγγραφέας επιστρέφει στη Ρωσία, αλλά και όταν, λόγω επιτυχίας άλλων συγγραφικών δραστηριοτήτων του, είναι πια σε θέση να πληρώσει τα χρέη του. Το κείμενο του κ. Βελιτζανίδη, χρησιμοποιώντας κυρίως λόγια του ίδιου του Ντοστογιέφσκι από επιστολές του, δίνει, επίσης, τα ιδεολογικά όρια του μυθιστορήματος: ένα μυθιστόρημα κατά του σοσιαλισμού, του αναρχισμού, της αθεΐας, των δυτικών ιδεών (που φορέα τους είχαν τον Τουρκένιεφ, λόγου χάρη), ένα μυθιστόρημα υπέρ της ρώσικης παράδοσης και ειδικά υπέρ της ρώσικης ορθοδοξίας.
