Πώς η ποπ κουλτούρα γεννά σύμβολα ενότητας και αντίστασης απέναντι στην εξουσία
Οι επαναστάσεις γεννιούνται από τον κόσμο – όπως και η ποπ κουλτούρα, δηλαδή, το πώς εκφραζόμαστε, το τι είναι της μόδας σε μια συγκεκριμένη περίοδο, το τι ενώνει νέους και μη. Η ποπ κουλτούρα είναι μέρος της καθημερινότητάς μας κι έτσι δεν θα μπορούσε να λείπει από τις επαναστάσεις μας. Η σχέση μεταξύ ποπ κουλτούρας και πολιτικής αντίστασης αποτελεί στρατηγική γλώσσα και ανήκει στην εργαλειοθήκη όσων επαναστατούν.
Τηλεόραση, σινεμά, κόμικς, memes ενώνουν και πωρώνουν ανθρώπους απ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Ανεβαίνουν σε πλατφόρμες, βγαίνουν στους δρόμους και όλοι μας ξέρουμε τι συμβολίζουν χωρίς να πούμε κουβέντα. Κρύβουν πρόσωπα, κατευθύνουν την οργή και τη μετατρέπουν σε μια αναγνωρίσιμη εικόνα, χειραγωγούν την οπτική του μέσου και συχνά σπάνε την ψυχολογία του φόβου.
Remember, remember the 5th of November
Νομίζω ότι όλοι μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι το πιο κλασικό παράδειγμα είναι η μάσκα του Γκάι Φοκς. Η μάσκα έχει χρησιμοποιηθεί για τις μαζικές διαμαρτυρίες κατά της Σαϊεντολογίας, στο κίνημα Occupy, που αναφερόταν στη διαφθορά των εταιρειών και στις οικονομικές ανισότητες, και φυσικά είναι το σύμβολο των Anonymous. Η μεγάλη απήχησή της ως συμβόλου αντίστασης και ανυπακοής μεταφράστηκε και εμπορικά, καθώς έγινε το πιο επιτυχημένο αντικείμενο-σύμβολο του αντι-συστήματος, με πωλήσεις ρεκόρ!
Η μάσκα του Γκάι Φοκς έγινε η «στολή» ενός σύγχρονου εκδικητή. Καλύπτει το πρόσωπο, προτάσσοντας την ιδέα, κι είναι καλλιτεχνική έμπνευση του Ντέιβιντ Λόιντ και του συγγραφέα Άλαν Μουρ στο graphic novel τους της δεκαετίας του 1980 «V for Vendetta». Το 2006 το κόμικ έγινε ταινία με τους Χιούγκο Γουίβινγκ και Νάταλι Πόρτμαν. Το «Remember, remember the 5th of November» έγινε κάλεσμα επανάστασης και αντίστασης στην αχόρταγη και αδηφάγο εξουσία.
Υπάρχει όμως ταύτιση με κάποιο πραγματικό πρόσωπο; Ο Γκάι Φοκς είχε γινάτι να δολοφονήσει τον βασιλιά Ιάκωβο Α’. Γενικότερα, η θρησκευτική βία ήταν μια σκοτεινή πραγματικότητα της ζωής στη Βρετανία του 17ου αιώνα και η πλεκτάνη που σκαρφίστηκε μια ομάδα καθολικών το 1605 αντανακλούσε δεκαετίες απογοήτευσης για το καθεστώς απαγόρευσης της πίστης τους. Αυτό που επιδίωκαν ήταν να δολοφονήσουν τον βασιλιά και τα μέλη του κοινοβουλίου ανατινάζοντας το Παλάτι του Γουέστμινστερ στις 5 Νοεμβρίου. Το σχέδιο οδηγήθηκε σε πλήρη αποτυχία και ο επίδοξος δολοφόνος, εκτός του ότι πήγε κουβά, έμεινε στη συλλογική μνήμη ως ένας δαίμονας που θα καιγόταν τελετουργικά από προτεσταντικά πλήθη…
Ή αλλιώς «Η τέλεια ληστεία», η ισπανική σειρά-φαινόμενο. Το «Bella Ciao», η κόκκινη στολή και η μάσκα Νταλί έγιναν αντιστασιακά σύμβολα που αναπαράχθηκαν στον δρόμο, σε απεργίες, σε διαμαρτυρίες και γενικά όταν άνθρωποι έχαναν τη δουλειά τους και υπήρχε άμεση ανάγκη για αλληλεγγύη απέναντι στο σύστημα. Η μάσκα Νταλί δεν επιλέχθηκε τυχαία, αφού ένα μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας του εν λόγω ζωγράφου επηρεάστηκε από τον ντανταϊσμό (το γνωστό καλλιτεχνικό κίνημα αισθητικής αναρχίας που αναπτύχθηκε μετά τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο στις εικαστικές τέχνες).
Το κίνημα του ντανταϊσμού γεννήθηκε ως μια ριζοσπαστική κραυγή απέναντι στη βία και τον παραλογισμό του πολέμου, αλλά και ως αντίδραση σε όσα οι δημιουργοί του θεωρούσαν ότι δέσμευαν την ανθρώπινη σκέψη στις παγιωμένες αντιλήψεις της τέχνης και της καθημερινής ζωής. Με τον δικό του προκλητικό τρόπο, το ρεύμα αυτό γύριζε την πλάτη στις αξίες του δυτικού πολιτισμού και στη λογική μιας καπιταλιστικής κοινωνίας που έθετε το κέρδος πάνω από τον άνθρωπο. Ένα ανάλογο ιδεολογικό αποτύπωμα συναντάμε και στους ληστές της σειράς «La Casa de Papel»: κυνηγούν τον πλούτο, αλλά ταυτόχρονα επιδιώκουν να τον μοιραστούν, αμφισβητώντας έτσι τις κοινωνικές ιεραρχίες και τις οικονομικές δομές, σε μια προσπάθεια να γίνουν σύγχρονοι Ρομπέν των Δασών.
Από την άλλη, σε μία από τις πιο αναγνωρίσιμες σκηνές της σειράς, ο Προφεσόρ και ο Μπερλίν, παλιοί φίλοι, κάθονται μαζί στο τραπέζι. Ο Προφεσόρ ξεκινά να τραγουδά το «Bella Ciao». Ο Μπερλίν αρχίζει να τον συνοδεύει στο τραγούδι, που υπήρξε το μουσικό σύμβολο της ιταλικής αντίστασης κατά του φασισμού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελεί ύμνο των παρτιζάνων και του αγώνα τους για ελευθερία αλλά και φόρο τιμής στις θυσίες τους. Ο τηλεθεατής ενώνει τη φωνή του με τις δικές τους και πλέον συντάσσεται στο πλευρό των «κακών», που προσπαθούν να ξεφύγουν από τη σύλληψη και να δώσουν γροθιά στο κατεστημένο.
Το «Hunger Games» («Αγώνες Πείνας») είναι αδιαμφισβήτητα μία από τις πιο epic κινηματογραφικές τριλογίες. Η Τζένιφερ Λόρενς ως Κάτνις Έβερντιν έκανε μια χειρονομία–σύμβολο επανάστασης και εξέγερσης που ξεσήκωσε όλο το Πάνεμ εναντίον της ολοκληρωτικής κυριαρχίας του «Προέδρου». Ο χαιρετισμός της πρωταγωνίστριας έγινε σιωπηρό σύμβολο διαμαρτυρίας στην Ασία, στις διαμαρτυρίες στην Ταϊλάνδη και στη συνέχεια στη Μιανμάρ. Ένα απλό σήμα γίνεται αναγνωρίσιμο σε όλο τον πλανήτη, εκφράζοντας ενότητα, αλληλεγγύη, αντίσταση στον αυταρχισμό και όρκο αντίστασης. Η απλότητα της κίνησης και η άμεση σύνδεση με την αφήγηση της εξέγερσης έκανε τον χαιρετισμό πασίγνωστο.
Το σύμβολο αυτό έκανε την εμφάνισή του στους δρόμους το 2014, όταν διαδηλωτές στην Ταϊλάνδη το χρησιμοποίησαν στις διαμαρτυρίες τους για την απαγόρευση δημόσιων συναθροίσεων που είχε επιβληθεί μετά το πραξικόπημα του Μαΐου. Στα τέλη της ίδιας χρονιάς, νέοι ακτιβιστές υπέρ της δημοκρατίας στο Χονγκ Κονγκ υιοθέτησαν επίσης τον χαιρετισμό στις μαζικές κινητοποιήσεις τους για δημοκρατικές εκλογές.
Αργότερα τον ίδιο χρόνο, το σύμβολο επανεμφανίστηκε στην Ταϊλάνδη, μια χώρα που συνορεύει με τη Μιανμάρ και φιλοξενεί πολλούς μετανάστες από εκεί, κατά τη διάρκεια πολύμηνων κινητοποιήσεων που ζητούσαν την απομάκρυνση της κυβέρνησης του ηγέτη του πραξικοπήματος του 2014 και αλλαγές στον θεσμό της μοναρχίας.
One Piece
Και παραμένουμε στην Ασία, όπου η χαρακτηριστική νεκροκεφαλή με το ψάθινο καπέλο – σήμα της ετερόκλητης ομάδας του Monkey D. Luffy – εμφανίστηκε ακόμη και μπροστά από το φλεγόμενο παλάτι Σίνγκα Ντουρμπάρ στο Κατμαντού, την ώρα που χιλιάδες νέοι απαιτούσαν την παραίτηση του πρωθυπουργού. Για πολλούς διαδηλωτές, ειδικά σε χώρες όπου τα anime έχουν τεράστια απήχηση, η σημαία λειτουργεί ως έμβλημα τόλμης και αντίστασης, ένα μοτίβο που συνδέεται με την ιστορία του Luffy, ο οποίος μάχεται για ελευθερία και δικαιοσύνη ενάντια σε μια αυταρχική παγκόσμια εξουσία. Δεν είναι τυχαίο ότι το One Piece έχει κάνει πλέον ρεκόρ Γκίνες, ξεπερνώντας τα 500 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως.
Η δυναμική του συμβόλου δεν περιορίζεται στην Ασία. Από τις διαδηλώσεις στο Νεπάλ, στην Ινδονησία και στις Φιλιππίνες έως και τις πορείες στο Παρίσι, το Jolly Roger του Luffy έχει γίνει «οπτικό σύνθημα» που μεταδίδεται πιο γρήγορα και πιο εύστοχα από οποιαδήποτε φράση. Όπως εξηγούν ειδικοί στα μέσα και την ποπ κουλτούρα, εικόνες αυτού του είδους δεν απαιτούν κοινή γλώσσα για να γίνουν κατανοητές· αρκεί η ιστορία που κουβαλούν.
Από το Νεπάλ μέχρι τη Γαλλία, όπου διαδηλωτές κρατούσαν τη σημαία στη γενική απεργία ενάντια στην κυβέρνηση και στις περικοπές του προϋπολογισμού (18 Σεπτεμβρίου 2025), ένα σύμβολο από τον κόσμο του One Piece έχει μεταμορφωθεί σε κοινή γλώσσα της Gen Z στις κινητοποιήσεις για δημοκρατία και κοινωνική αλλαγή.
Η ιστορία του τραγουδιού επιστρέφει στο Παρίσι του 1832, όταν μια σύντομη αλλά έντονη εξέγερση ενάντια στην κυβέρνηση ενέπνευσε αργότερα τον Βίκτορ Ουγκό να γράψει τους «Άθλιους» (1862). Η μελωδία έγινε γνωστή από τη σκηνή όπου μια ομάδα φοιτητών πάνω στο οδόφραγμα αρχίζει να την τραγουδά με ενθουσιασμό, και κάπως έτσι μεταφέρθηκε στη σύγχρονη ποπ κουλτούρα μέσα από το μιούζικαλ των Μπουμπλίλ και Σένμπεργκ και την ταινία του 2012, όπου πρόσωπα όπως ο Έντι Ρέντμεϊν ξεχωρίζουν, πριν η κάμερα αποκαλύψει ένα πλήθος που διεκδικεί την αξιοπρέπειά του. Ο στιχουργός Χέρμπερτ Κρέτσμερ είχε δηλώσει ότι το τραγούδι επιβιώνει επειδή μιλά για «αδικία, ταπείνωση και την ανάγκη των ανθρώπων να μη συντριβεί το πνεύμα τους», κάτι που η σημερινή γενιά αναγνωρίζει εύκολα.
Από τις πορείες στην Τουρκία, την Ουκρανία και τις Φιλιππίνες μέχρι πιο ήπιες στιγμές πολιτιστικής διαμαρτυρίας, η δύναμη του τραγουδιού παραμένει ίδια: ενώνει όσους αισθάνονται outsiders και διεκδικούν τη φωνή και την παρουσία τους. Βέβαια, όπως κάθε σύμβολο με συναισθηματικό φορτίο, έχει χρησιμοποιηθεί και από λαϊκίστικα κινήματα, ακόμη και στην καμπάνια του Ντόναλντ Τραμπ το 2016. Παρ’ όλα αυτά, το τραγούδι εκφράζει αναμφισβήτητα την ελπίδα και τον πόθο για αλλαγή που πάντα επανέρχεται στο ρεφρέν του «when tomorrow comes», θυμίζοντας ότι οι ήττες μπορεί να είναι προσωρινές, αλλά η ανάγκη για συλλογική δράση είναι πάντα παρούσα.
Πέπε ο Βάτραχος
Στη Δύση, το meme Pepe the Frog είναι συνδεδεμένο με την alt-right και τον ρατσισμό. Στην Ασία μιλάμε για μια διαφορετική ιστορία, και ιδιαίτερα στο Χονγκ Κονγκ. Όταν οι πρώτες εικόνες του Pepe εμφανίστηκαν σε πορείες υπέρ της δημοκρατίας το 2019, πολλοί στη Δύση ξαφνιάστηκαν. Για τους νέους διαδηλωτές, όμως, ο Πέπε δεν είχε τοξικό παρελθόν· ήταν απλώς ένα meme με ύφος… «δεν πολυψήνω διάθεση», που έμοιαζε με τη δική τους απογοήτευση για την πολιτική κατάσταση. Ο Pepe μεταφράστηκε περισσότερο σαν χαριτωμένη φιγούρα τύπου Hello Kitty παρά σαν σύμβολο μίσους.
Καθώς το κίνημα προχωρούσε, οι διαδηλωτές άρχισαν να χρησιμοποιούν τον Πέπε πιο συνειδητά, όχι μόνο ως χαριτωμένο εικονίδιο, αλλά και ως «ανάκτηση» ενός συμβόλου που η alt-right είχε καπηλευτεί. Ήταν μια μορφή αντιπροπαγάνδας απέναντι σ’ αυτό που οι ίδιοι ονόμαζαν «ChinNazi», μια προσπάθεια να μετατρέψουν ένα meme σε εργαλείο αντίστασης. Ο Πέπε εμφανίστηκε στον Τοίχο του Λένον στην Πράγα, σε αυτοσχέδιες αφίσες, memes στο Telegram και χειροποίητα μπλουζάκια, κυρίως ως μια προσηνής και παιχνιδιάρικη μορφή σε μια πολύ σκοτεινή περίοδο. Το γεγονός ότι είναι εύκολο να τον σχεδιάσει κανείς, αλλά και ότι το ύφος του είναι περισσότερο στενοχωρημένο παρά επιθετικό διευκόλυνε την Gen Z στο Χονγκ Κονγκ να τον χρησιμοποιήσει για να εκφράσει την απογοήτευσή της.
Η περίπτωση Πέπε δείχνει πόσο σημαντικοί είναι οι οπτικοί κώδικες στις σύγχρονες διαμαρτυρίες. Τα σύμβολα βοηθούν τις ομάδες να βιώσουν την κοινότητα, ενώνουν ανθρώπους που δεν γνωρίζονται και μεταφέρουν το μήνυμα χωρίς να χρειάζεται καν να ειπωθεί λέξη.
Ο Pepe είναι πλέον case study για το πώς ένα meme με αυτή τη «βαριά» ιστορία μπορεί να αποκτήσει νέα ζωή σε άλλο πολιτιστικό πλαίσιο.
Στο κοινωνικοπολιτικό πεδίο, η ποπ κουλτούρα λειτουργεί ως κοινός τόπος και κοινή συμβολική γλώσσα. Μια μάσκα μπορεί να κρύβει την ταυτότητά σου, αλλά το μήνυμά της είναι ξεκάθαρο. Άλλωστε η επανάσταση ή η εξέγερση είναι πράξη συλλογική, όχι ατομική, και πολλές φορές απρόσωπη. Τα σύμβολα της ποπ κουλτούρας υπηρετούν και ενδυναμώνουν τον στόχο της αλληλεγγύης με μηνύματα που ενώνουν ανθρώπους απ’ όλες τις ηπείρους.
14°
