Ένας καφές με τον εικαστικό Richard Long στο Θησείο

Θησείο, στην αυλή της γκαλερί Bernier Eliades ένας κύριος με μπλε καπέλο και ενδυμασία κοντά σε αυτό που λέμε χαλαρό στιλ τρέκινγκ περιπατητή επιθεωρεί την κυκλική in situ εγκατάσταση που έφτιαξε από πλάκες σχιστόλιθου. Τα κομμάτια της είναι ασύμμετροι «κουμπωμένοι» όγκοι που μέσω αριστοτεχνικής προσαρμογής φτιάχνουν, εξωτερικά, έναν τέλειο κύκλο. Εσωτερικά, συνθέτουν μια ιδιότυπη αρμονία αταξίας και τάξης. Παλιά του τέχνη κόσκινο!

Λίγο πριν βγω στον κήπο για να τον συναντήσω, στάθηκα μπροστά από τους ζωγραφικούς πίνακές του. Έργα σε χαρτί και σε ξύλο, φτιαγμένα με έναν ιδιότυπο χρωστήρα: τα δάχτυλα των χεριών του. Δεκαετίες τώρα ο Ρίτσαρντ Λονγκ δουλεύει με το σώμα, τα χέρια και τα πόδια του. Είναι τα εργαλεία του. Στην περίπτωση βέβαια των συγκεκριμένων πινάκων που φτιάχτηκαν στην πατρίδα του το Μπρίστολ, πρώτη ύλη είναι η περίφημη γκρι λάσπη που καλύπτει τις όχθες του ποταμού Έιβον, υλικό που εμμένει να χρησιμοποιεί στις επιτοίχιες εγκαταστάσεις του, όπως σε αυτή που φιγουράρει σε έναν τοίχο της Bernier Eliades. Εν είδει βραχογραφίας, ο Ρίτσαρντ Λονγκ έστησε μέσα στην Bernier Eliades μια προσομοίωση πρωτόγονης φύσης, όμοιας με αυτή που συναντά στα ταξίδια του στις εσχατιές του κόσμου.

Αυτή είναι η έβδομη ατομική έκθεση στην Ελλάδα για τον καλλιτέχνη που τη δεκαετία του ’60, με το που αποφοίτησε από το Saint Martin’s, έκανε την παγκόσμια κριτική να τον προσκυνήσει χαρίζοντάς του τον τίτλο του enfrant terrible της παγκόσμιας γλυπτικής και εννοιολογικής τέχνης, χάρις στο έργο του A Line Made by Walking. Στα 22 του χρόνια ο Λονγκ περπάτησε πάνω κάτω, για πέντε ολόκληρες ώρες, σε μια νοητή ευθεία ενός βρετανικού αγρού χαράσσοντας έτσι ένα φυσικό μονοπάτι. Το πέρασμά του, μια εμμονική, kraut, επαναλαμβανόμενη performance, πάνω-κάτω, κάτω-πάνω στην ίδια νοητή ευθεία, άφησε πίσω του ένα έργο φυσικής(;) σήμανσης. Μια εννοιολογική, στη ουσία, «εγκατάσταση» που φωτογραφήθηκε ώστε να αποτελεί πειστήριο, μαζί με τον χάρτη της διαδρομής, επιτέλεσης μιας τέχνης όπου άνθρωπος και περιβάλλον διαδρούν αδιαμεσολάβητα.

Στα 22 του χρόνια ο Ρίτσαρντ Λονγκ, με τη «γραμμή» του σηματοδότησε τη συνέχεια της καλλιτεχνικής του εξέλιξης. Έως και σήμερα, διακτινιζόμενος σε απίστευτα μακρινούς, πρωτόγονους, ερημικούς προορισμούς, από την Ανταρκτική ως την Ινδία και από τη Λατινική Αμερική ως τον δικό μας μυθικό Όλυμπο, ο Λονγκ χρησιμοποιεί αυτούς τους «περιπάτους στο άγνωστο» σαν land art καμβάδες και μέσα: ηφαιστειακοί βράχοι, ξύλα, λάσπες, πέτρες, χόρτα και κάθε τι φυσικό που συναντά στο διάβα του αποκτούν μορφή και νέα ζωή που την πλάθει με τα χέρια, τα πόδια, τον διαλογισμό του νου και τη χαρτογράφηση-πειστήριο.

Δουλεύοντας έργα είτε σε ευθείες γραμμές, είτε κυκλικά και σπειροειδή, ο Ρίτσαρντ Λονγκ γίνεται μέρος του τοπίου πνευματικά και σωματικά. Η παρέμβασή του δεν διαταράσσει την αρμονία της φύσης, μιας και αυτή είναι η συνειδητή επιλογή του. Ο ανυποψίαστος διαβάτης που θα έρθει σε επαφή με ένα έργο του Λονγκ ενδεχομένως να θεωρήσει πως πρόκειται για ένα ταφικό μνημείο ή θρησκευτικό απομεινάρι ενός πολιτισμού που εξαφανίστηκε. Κι έτσι ο καλλιτέχνης καταφέρνει τον σκοπό του. Να μπει στη ροή πανάρχαιων χρόνων όπου η γέννηση, η ρώμη, η φθορά, ο θάνατος, η εξαφάνιση, ο αφανισμός και η αναγέννηση είναι μέρος του αρχέγονου παιχνιδιού της φύσης.

Ο μόνος καλλιτέχνης που προτάθηκε τέσσερις φορές για το βραβείο Turner κερδίζοντάς το το 1989, αυτός που έργα του ανήκουν στη μόνιμη συλλογή της Tate Modern London αλλά και στο Μουσείο της γενέτειράς του στο Μπρίστολ που ποτέ δεν εγκατέλειψε, θα μπορούσε να θεωρηθεί και Πάπας της land art, πέρα από τα υπόλοιπα δοξαστικά «παράσημα» που του καρφίτσωσε ο κόσμος της τέχνης και η βασίλισσα (τον έχρισε ιππότη του Στέμματος). «Θα διαφωνήσω! Η τέχνη μου δεν είναι τόσο “αμερικάνικη”, δεδομένου πως ειδικά εκεί τα land art έργα δουλεύονται από τεράστια γεωτεχνικά μηχανήματα, γερανούς και απίστευτη μηχανική τεχνολογία που διαθέτει ο δημιουργός. Προτιμώ και επιμένω σε όρους όπως “γλυπτική εξωτερικού περιβάλλοντος”». Η κουβέντα μας ξεκίνησε.

Αν χρησιμοποιήσω τη λέξη «monuments»;
Ούτε! Τα έργα μου βασίζονται στη φύση και υπάρχουν μέσω της φωτογραφικής τους αποτύπωσης. Χωρίς τις φωτογραφίες, θα είναι σαν να μην έγιναν. Σκέψου, μπορεί να τα καταπιεί μια βροχή ή ένα χιόνι, να τα εξαφανίσει ένας σεισμός ή μια κατολίσθηση.

Αλήθεια, επιστρέφετε σε μέρη όπου δημιουργήσατε για να τσεκάρετε την κατάσταση των έργων σας;
Ποτέ. Περπατώ πάντα προς τα μπροστά!

Πώς νιώσατε όταν από το επαρχιακό Μπρίστολ βρεθήκατε να σπουδάζετε εικαστικά στο Saint Martin’s; Ήσασταν ίδια σειρά με τους Gilbert and George από ό,τι ξέρω.
Και παραμένουμε φίλοι. Τα λέμε στο Λονδίνο αραιά και πού. Βέβαια σαν φοιτητές αυτοί δούλευαν στα στούντιο, ενώ εγώ δούλευα τις ιδέες μου στη στέγη ή στους κήπους της σχολής. Το Λονδίνο εκείνης της εποχής ήταν μαγικό. Όλοι πειραματίζονταν ή έκαναν τέχνη και το Σόχο όπου αράζαμε ήταν σαν τόπος θαυμάτων. Όλα κυλούσαν αβιάστα και σε καλούσαν να συμμετάσχεις και εσύ στο πανηγύρι. Θυμάμαι μια νύχτα σε ένα κλαμπ όπου μια καταπληκτική ομάδα μουσικών έστησαν ένα ηχητικό υπερθέαμα από ψυχεδελικό ήχο και εικόνα. Την άλλη μέρα έμαθα πως λέγονται Pink Floyd…

Είδατε τους Pink Floyd την εποχή του Syd Barret. Και μάλλον μιλάτε για τις εμφανίσεις τους στο κλαμπ UFO. Σας ζηλεύω…
Πριν το Λονδίνο, στο Μπρίστολ, ούτε και εκεί σαν έφηβος είχα παράπονο. Το ροκ τσίρκο ερχόταν τακτικά, περνούσαν όλοι, οι Beatles, οι Stones, έως και τον Τσακ Μπέρι είχα δει. Αλλά το Λονδίνο τότε ήταν πολύ φιλικό ως προς τον καθένα που ήθελε να πειραματιστεί με νέες φόρμες σε οτιδήποτε είχε να κάνει με την τέχνη.

Και ξαφνικά βρίσκεστε να εκθέτετε στο Ντίσελντορφ και να γνωρίζεστε με τον πυρήνα των κινηματικών Arte Povera που ανακοίνωναν το μανιφέστο τους. Κατά κάποιο τρόπο συνδέεστε αισθητικά με την Arte Povera, καθώς και εσείς δουλεύετε με ό,τι υλικό συναντήσετε στα ταξίδια σας.
Στην γκαλερί που με φιλοξενούσε στη Γερμανία γνώρισα τον Γιόζεφ Μπόις. Αυτός μου μίλησε για κάτι παλαβιάρηδες Ιταλούς κάπου στην Ολλανδία που παρουσίαζαν τις ιδέες τους. Ανέβηκα στο τρένο, πήγα και τους συνάντησα: έξοχοι! Κατά κάποιο τρόπο όπως λες συμπορευτήκαμε χρονικά, αν και εκείνοι δούλευαν με υλικά, ας τα πω, πιο βιομηχανικής ή επεξεργασμένης υφής.

Και μετά βρίσκεστε στην Αμερική.
Ναι, σε ένα μπαρ κοιτώντας το άλμπουμ των ταξινομημένων φωτογραφιών μου από τους περιπάτους- έργα στη φύση, κάποιος διπλανός θαμώνας με ρώτησε τι είναι όλα αυτά. Ήταν καρέ τραβηγμένα με φθηνή μηχανή, αλλά αυτήν είχα. Του εξήγησα τι κάνω και με προσκάλεσε να κάνω ατομική έκθεση στην γκαλερί του. Ήταν ο Τζον Γκίμπσον. Τότε στη Νέα Υόρκη υπήρχαν φοβερά στούντιο αναπαραγωγής, επεξεργασίας και μεγέθυνσης κάθε εικόνας, οπότε κατάφερα να εκθέσω και στην Αμερική.

Στα αλήθεια ήσασταν πολύ τυχερός στο ξεκίνημά σας. Το νιώσατε ποτέ;
Νιώθω τυχερός και δεν έχω κανένα παράπονο από τη ζωή, επειδή όντως μου χάρισε πράγματα και μου φέρθηκε καλά.

Ο Ρίτσαρντ Λονγκ είναι ευγενής και πολύ ανοιχτός, φιλικότατος θα έλεγα. Ίσως τον κάνει έτσι ο εξίσου γλυκός αθηναϊκός φθινοπωρινός καιρός. Βέβαια, η παρατεταμένη καλοκαίρια έχει και τα στραβά της, μιας και μέρα μεσημέρι στην αυλή της Bernier, υπάρχουν κουνούπια που δεν αστειεύονται!

Υποθέτω σας έχουν τσιμπήσει και πιο αιμοβόρα, γνωρίζω πως περπατήσατε και φτιάξατε έργα από τα βρετανικά ποτάμια ως και στον Αμαζόνιο. Θυμάμαι και μια δήλωσή σας για το πόσο θελκτική και εύπλαστη είναι η λάσπη στις κοίτες του Αμαζόνιου. Συγκρίνοντάς την με τη λάσπη του δικού σας ποταμού Έιβον, μπήκατε στον πειρασμό να τη μεταφέρετε στην Ευρώπη, προκειμένου να τη χρησιμοποιήσετε στη ζωγραφική σας…
Ναι, ήταν γοητευτικά πλαστική λάσπη, σε χρώμα χάλκινης σοκολάτας. Αλλά επιμένω να παράγω με τη λάσπη του Έιβον, που σε αντίθεση με τη λάσπη των παρακείμενων αγρών μετά τη βροχή, που κατακάθεται και σουρώνει, η λάσπη του Έιβον αποκτά ένα μεταλλικό χρώμα και μια σταθερότητα. Μπορείς να την αραιώνεις και να τη χρησιμοποιείς χωρίς να φοβάσαι για τη διάρκεια της ζωής της. Για τα κουνούπια θα σε εκπλήξω: στο Μπορντό της Γαλλίας, πίστεψέ με, έχω συναντήσει τα πιο δολοφονικά κουνούπια· με κατάφαγαν περισσότερο από κάθε άλλο κουνούπι στον πλανήτη γη!

Σίγουρα έχει να κάνει η κλιματική κρίση. Κι εσείς, μιας που το φέρνει η κουβέντα, υπήρξατε ένας από τους πρωτοπόρους eco artist.
Από μικρό μου άρεσαν οι βόλτες στο δάσος ή τα παιχνίδια στον ποταμό Έιβον με τους φίλους ή τον πατέρα μου. Όπως και να κατασκευάζω πράγματα ή να ζωγραφίζω. Ακόμα μου αρέσει να πετώ πέτρες στα ποτάμια και να παρακολουθώ την αμφίβια ή μη τροχιά τους.

Ψυχαναλυτικά επομένως από τότε ως τώρα όχι μόνο δεν μεγαλώσατε ποτέ αλλά και ευτυχήσατε να ασχολείστε με το ίδιο πράγμα. Πιστεύετε στον Θεό;
Πιστεύω στο σύμπαν και την καλοσύνη, στη φύση και την αρμονία, που διαστρεβλώνεται μέσα σε έναν κόσμο που είτε μεταλλάσσεται διαρκώς από μόνος του είτε εμείς τον βανδαλίζουμε συνειδητά. Μέσα από τους μοναχικούς περιπάτους μου αρέσει να ακούω τον άνεμο ή τον ήχο των νερών, τους απόκοσμους θορύβους που γίνονται μαζί με το περιβάλλον στοιχεία της δουλειάς μου. Τολμώ να πω πως ήμουν πάντα και είμαι ευπροσάρμοστος σε κάθε καλή αλλαγή όπως και καλόπιστα ανοιχτός σε κάθε ερμηνεία. Αλλά αισθάνομαι και έλξη προς κάθε μυθολογία που κρύβεται καλά ακόμα μέσα στην ερημιά.

Εμμένετε στον συγκεκριμένο τρόπο ζωής και δουλειάς κατά επέκταση. Και, αν μου επιτρέπετε, μιλάμε τόσο χαλαρά, που κάθε άλλο παρά σαν σούπερ σταρ μου δείχνετε.
Μα αυτό ποτέ δεν το επεδίωξα, εσείς το λέτε.

Εγώ και κάθε αναφορά στο όνομά σας από κριτικούς και περιοδικά τέχνης. Τέλος πάντων. Δεν δέχεστε ούτε και τον όρο «ζωγράφος» και ας εκθέτετε και πίνακες.
Προτιμώ το «λασπώδης τεχνίτης» ή το ότι κάνω και Mud paints, αφού η ζωγραφική δημιουργείται από πινέλα και εργαλεία, ενώ εγώ δουλεύω αποκλειστικά με χρωστήρα τα χέρια μου.

Είχατε πει παλιά πως μοιάζετε με μουσικό που νοικιάζει για κάποιο χρόνο ένα στούντιο ηχογραφήσεων και, όταν ο χρόνος ενοικίασης τελειώσει, αναχωρεί έχοντας στα χέρια του τις κόπιες του έργου που συνέθεσε. Στην περίπτωσή σας το στούντιο είναι η φύση. Αλλά, όταν αποχωρείτε, το έργο μένει φυλαγμένο εκεί για πάντα.
Γι’ αυτό και χρησιμοποιώ τη φωτογραφία, τους χάρτες και το σημειωματάριο που καταγράφω τις σκέψεις μου υπό μορφή ημερολογίου του ταξιδιού, σαν πειστήρια.

Αυτός είναι ο Ρίτσαρντ Λονγκ. Ένας πολυσχιδής πολίτης του κόσμου όπου η ζωή και η καλλιτεχνία του περιπλανώνται σε έρημες και μοναχικές περιοχές του πλανήτη. Οι γλυπτικοί του περίπατοι είναι έργα-ίχνη, μια διαρκής περφόρμανς, τα υλικά του επεκτείνουν το πεδίο της ύλης αλλά και της σκέψης-πράξης. Το πραγματικό έργο τέχνης τελικά είναι η διαδικασία δημιουργίας της ίδιας της τέχνης. Ο Λονγκ συναντά την ιδέα της και την υλοποιεί στους αγρούς, τα ποτάμια, τις ακτές, τα βουνά και τα λιβάδια. Ο χώρος και ο χρόνος συμπτύσσονται και αποκτούν συμπαγή υπόσταση. Μια ισορροπία των προτύπων της φύσης και μια εργασία ζωής, που τελεί υπό συνεχή περιφορά. A Line Made by Walking, για να ξαναθυμηθούμε τη στιγμή της εκκίνησης του ταξιδιού του Λονγκ, που όχι μόνο δεν τελείωσε ποτέ αλλά και τον ξαναφέρνει για άλλη μια φορά στην Αθήνα. Και ας διαπίστωσε πως ένα έργο του, που το «εγκατέλειψε» στον Παρνασσό, όταν ξαναεπισκέφτηκε τυχαία το βουνό, είδε πως δεν υπάρχει. Το σκόρπισε η δύναμη του ανέμου; Το κατάπιαν τα χώματα και τα νερά, η λάσπη και οι κατολισθήσεις που επικαλύπτουν τη γη δημιουργώντας νέα επίπεδα; Ή το πήραν σαν σουβενίρ κομμάτι κομμάτι κάποιοι άλλοι περιπατητές του Σαββατοκυριακού; Μόνο η φύση ξέρει να μας πει τι συνέβη. Στην Bernier βέβαια, η φωτογραφία-πειστήριο για ένα άλλο έργο που έκανε στον Όλυμπο («Μούσες») είναι κρεμασμένη ξεχωριστά σε έναν ολόδικό της τοίχο. Αποχαιρετιόμαστε εγκάρδια. Ο φωτογράφος της εφημερίδας, Θανάσης Καρατζάς, καταφθάνει για τη φωτογράφηση. Νιώθει δέος, «είναι Sir, Ιππότης… Λες να με ζορίσει;». Κάθε άλλο, τον κατευνάζω. Μην τον βλέπεις μέσω του βιογραφικού και της φήμης του, αλλά σαν ένα παιδί 77 χρόνων που του αρέσει να περπατά μοναχός και να χάνεται στο δάσος.

Η έκθεση του Richard Long φιλοξενείται στην γκαλερί Bernier Eliades (Επταχάλκου 11, Θησείο, τηλ. 210 3413935) έως τις 17 Νοεμβρίου.