«Το Βιβλίο ως Έργο Τέχνης - Contemporary Artists’ Books 2». Οι επιμελήτριες της έκθεσης, Φιόνα Μουζακίτη και Δέσποινα Σταύρου, δρουν από κοινού με την ονομασία Project 2 και παρουσιάζουν μια έκθεση με 400 εικαστικά βιβλία, φόρο τιμής σε μια μακρά καλλιτεχνική παράδοση. Τα «καλλιτεχνικά βιβλία» εμφανίστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα και εξελίχτηκαν σε πρωτότυπα και αυτόνομα έργα τέχνης, με κύρος υπογραφής. Σε διάφορες διαστάσεις και με διάφορα υλικά. Πίσω από μια ιδιαίτερη βιβλιοδεσία, τα Artists’ Books περιέχουν ιδέες, έννοιες και προβληματισμούς που με ξεχωριστές τεχνικές χαρακτικής, γλυπτικής, φωτογραφίας, ζωγραφικής, εικόνας και ήχου συλλαμβάνουν τον καλλιτέχνη να δρα ελεύθερα και απαλλαγμένος από τις συμβάσεις μίας μόνο φόρμας. Στη συγκεκριμένη έκθεση, 100 καλλιτέχνες από τον χώρο των εικαστικών και της βιβλιοδεσίας παρουσιάζουν 400 «αντικείμενα» από τα βάθη του χρόνου έως και την αυγή της ψηφιακής εποχής. Και όπως υπογραμμίζουν οι Project 2, «φιλοδοξεί να είναι η μεγαλύτερη και πιο ολοκληρωμένη έκθεση εικαστικών βιβλίων στην Ελλάδα». Εμβαθύνουμε.
Πού, πότε και με ποιον artist’s book καλλιτέχνη ήρθατε για πρώτη φορά σε επαφή;
Φιόνα Μουζακίτη Πρώτη φορά είδα ένα artist’s book σε ένα εργαστήριο χαρακτικής στο οποίο δούλευα. Ένα μικρό βιβλίο με μια σειρά χαρακτικών που απεικόνιζαν φυτά και δέντρα. Το βιβλίο αυτό μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση και μετά μέσω του διαδικτύου και του περιοδικού «Printmaking Today» άρχισα να ενημερώνομαι για εκθέσεις και κριτικές που αφορούσαν τα εικαστικά βιβλία. Ευκαιρία όμως να έρθω face to face και να ξεφυλλίσω πολλά εικαστικά βιβλία, είχα για πρώτη φορά στην έκθεση «Το Βιβλίο ως Έργο έχνης - Contemporary artists’ books», που οργανώσαμε με τη Δέσποινα το 2016 στον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων με θέμα τα artists’ books. Η ευρηματικότητα και η αισθητική των βιβλίων μάς εντυπωσίασε.
Δέσποινα Σταύρου Στο παρελθόν είχα δει διάφορα artists’ books, αλλά ενθουσιάστηκα πραγματικά όταν είδα τα βιβλιαράκια του καλλιτέχνη Νίκου Κρυωνίδη. Ονομάζονται «pick-up» και αποτελούνται περίπου από 20 σελίδες το καθένα, με πολύ ολοκληρωμένες ιδέες και πλούσιο υλικό. Μου άρεσε ιδιαίτερα η ιδέα ότι στις σελίδες ενός βιβλίου παρουσιάζονται πολλές μορφές τέχνης, όπως φωτογραφία, λόγος, ζωγραφική κλπ. και προβάλλονται έτσι ολοκληρωμένα και αναλυτικά οι ιδέες και οι απόψεις ενός καλλιτέχνη.
Πώς ορίζουμε ένα βιβλίο «έργο τέχνης»;
Φ.Μ. Ο όρος «artist’s book» περιγράφει ένα βιβλίο το οποίο έχει σχεδιαστεί εξ ολοκλήρου από τον καλλιτέχνη ως ένα έργο τέχνης. Τα περισσότερα εικαστικά βιβλία κατασκευάζονται από τον ίδιο τον καλλιτέχνη και αποτελούν μοναδικά έργα τέχνης ή βγαίνουν σε περιορισμένα αντίτυπα. Δεν υπάρχει περιορισμός στη φόρμα ή στα υλικά που θα χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης, αλλά σαν αφετηρία της έμπνευσής του παραμένει το βιβλίο ως έννοια ή μορφή.
Δ.Σ. Θέλω να προσθέσω ότι τα artists’ books ξεφεύγουν από τη χρηστική ιδιότητα του βιβλίου που γνωρίζουμε. Ο καλλιτέχνης τα εξελίσσει και τα επεξεργάζεται ως ένα έργο τέχνης.
Φ.Μ. Η έκθεση παρουσιάζει περίπου 400 βιβλία σε διάφορα υλικά και διαστάσεις. Σκοπός της έκθεσης είναι να προβάλει μια μεγάλη γκάμα εικαστικών βιβλίων προς τη μορφή και την έμπνευσή τους, συγχρόνως όμως να είναι δυνατή η αντίληψη της εξέλιξης και της ιστορίας του εικαστικού βιβλίου μέσα από τα εκθέματα που παρουσιάζονται. Έτσι έχουμε μια σειρά από livre d’artiste, μία πρώιμη μορφή του εικαστικού βιβλίου, έως και τελείως εννοιολογικά έργα που βασίζονται στην έννοια ή στη μορφή του βιβλίου. Παράλληλα παρουσιάζονται βιβλία από καλλιτέχνες βιβλιοδέτες που μας παραπέμπουν στην τέχνη της κατασκευής του βιβλίου.
Το απτό, χειροποίητο και κινητό έργο τέχνης με κωδικό artist’s book, γέννημα των αρχών του 20ού αιώνα, μπορούμε να πούμε πως έρχεται σε κόντρα με την digital art των καιρών; Δεν δείχνει σαν παλιοκαιρίσιο απομεινάρι ενός αλλοτινού κόσμου;
Δ.Σ. Αυτό θα μπορούσαμε να το πούμε και για τη ζωγραφική και τη φωτογραφία. Εγώ δεν πιστεύω στην παλαίωση της τέχνης ούτε στον όρο «κόντρα» ανάμεσα σε δύο μορφές τέχνης. Θεωρώ ότι κάθε μορφή τέχνης εξελίσσεται και συμπληρώνει η μία την άλλη. Εξάλλου, τα ίδια τα artists’ books είναι η ένωση πολλών μορφών τέχνης π.χ. χαρακτικής, φωτογραφίας, λόγου, γλυπτικής, και περιλαμβάνουν ακόμα και digital art.
Φ.Μ. Ίσως σε 200 χρόνια από τώρα να μην κυκλοφορούν πλέον βιβλία αλλά, πιστεύω, βιβλία έργα τέχνης θα υπάρχουν ως αισθητικά αντικείμενα ή ως μια άλλη μορφή τέχνης. Η έκθεση περιλαμβάνει ένα ψηφιακό βιβλίο με εικόνες και κείμενο που ο θεατής το ξεφυλλίζει ψηφιακά. Ίσως να είναι και αυτό μια μελλοντική μορφή των artists’ books.
Στην Ελλάδα, πότε και από ποιους έχουμε τα πρώτα δείγματα;
Φ.Μ. Τα πρώτα βιβλία έργα τέχνης είναι τα livre d’artiste, δηλαδή βιβλία των οποίων η εικονογράφηση αποτελείται από πρωτότυπα έργα τέχνης, που συνήθως είναι χαρακτικά και έχουν παραχθεί από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Τα livre d’artiste κυκλοφορούν σε περιορισμένα αντίτυπα και είναι πάντα υπογεγραμμένα από τον καλλιτέχνη. Τέτοιου είδους βιβλία έχουμε στην Ελλάδα από τη δεκαετία του ’30 και ένα παράδειγμα είναι το λεύκωμα «La Grece byzantine et franque» με χαλκογραφίες του Λυκούργου Κογεβίνα του 1927. Livre d’artiste έχουν επίσης δημιουργήσει γνωστοί καλλιτέχνες, όπως ο Γιάννης Μόραλης κι ο Γιάννης Κεφαλληνός. Στην έκθεση παρουσιάζεται ένα ανάλογο βιβλίο που περιλαμβάνει 24 έγχρωμες ξυλογραφίες του χαράκτη Α. Τάσσου και αποτελεί εικονογράφηση της «Λυσιστράτης» του Αριστοφάνη σε μετάφραση Κώστα Βάρναλη. Όσο για την πιο σύγχρονη έννοια των artists’ books, δεν γνωρίζω απόλυτα πότε πρωτοεμφανίστηκαν στην Ελλάδα, αλλά από τη δεκαετία του ’70 έχουμε τέτοια δείγματα, όπως τα βιβλιαράκια του Αλέξη Ακριθάκη που έχουν υλοποιηθεί και σχεδιαστεί από τον ίδιο τον καλλιτέχνη ως μοναδικά έργα τέχνης.
11°
