Η αθανασία, μέσα από τη σκοπιά της τεχνολογίας, και τα ερωτήματα και διλλήματα που εγείρονται.
«Μόλις κορεστεί η ύλη και η ενέργεια με ευφυΐα, το σύμπαν θα ξυπνήσει με συνείδηση και υπέροχα ευφυές. Αυτό είναι όσο πιο κοντά μπορούμε να φτάσουμε στον Θεό». Αυτή είναι μια από τις ρήσεις ενός από τους πρωτοπόρους και πιο γνωστούς μελλοντολόγους και τέχνο-οπτιμιστές της σύγχρονης εποχής, Ray Kurzweil. Κι όπως η συνείδηση και η ευφυΐα θα μπορέσουν να αναδυθούν μέσα από κυκλώματα «σιλικόνης», έτσι κι η θνητότητα του ανθρώπου θα γίνει παρελθόν. Ο νους και η συνείδηση της κάθε θνητής ύπαρξης θα αντιγράφεται σε κυκλώματα «σιλικόνης», κι έτσι θα επέρχεται η αθανασία του εγώ. Σύμφωνα με το φιλόσοφο John Locke, το εγώ συνίσταται από τις μνήμες μας και την ικανότητα να σκεφτόμαστε τον εαυτό μας (αυτοσυνείδηση) κι έτσι διατηρείται η αίσθηση της ψυχολογικής μας συνέχειας. Από μια άποψη, η διαδικασία αυτή είναι αντίστροφη από αυτήν της Βίβλου. Εκεί, ο αιώνιος Θεός εμφυσά πνεύμα (νου) στην ύλη (πηλό). Η τεχνολογία αντιγράφει το νου από την ύλη του εγκεφάλου στη ύλη του υπολογιστή και τον καθιστά αιώνιο.
Όλα αυτά ηχούν όμορφα στ’ αυτιά και λειτουργούν ως βάλσαμο στην ψυχή. Στη μακραίωνη πολιτιστική μας ιστορία, η πίστη στην αθανασία απαντά στο φόβο που γεννά ο θάνατος, ένας φόβος που συνδέεται με το βασικό ένστικτο κάθε ζωντανού οργανισμού να διατηρηθεί στη ζωή. Η μάχη για την επιβίωση είναι ο κύριος πυλώνας της θεωρίας της εξέλιξης. Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά. Διαχρονικά, η αθανασία έχει χρησιμοποιηθεί κι ως το μεταφυσικό συμπλήρωμα των νόμων και της εξουσίας για να εξασφαλιστεί η εκάστοτε κοινωνική συνοχή, όπως αυτή αναδύονταν ως αναγκαιότητα στο ρου του ιστορικού μας χρόνου. Μέσα από την αθανασία της ψυχής αποδίδονταν η δικαίωση ή η τιμωρία, ανάλογα με το κατά πόσον η εγκόσμια ζωή ήταν σύμφωνη με τους εκάστοτε ηθικούς νόμους. Αυτή τη φορά, όμως, η υπόσχεση για αθανασία δεν ακολουθεί τη μεταφυσική διαδρομή, αλλά αντιθέτως απορρέει ως «δωρεά» της τεχνολογίας. Επίσης, δε φαίνεται να συνδέεται με καμία ηθική ανταμοιβή. Μήπως, όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι;
Μια βασική υπόθεση, πάνω στην οποία δομείται η μεταφόρτωση του νου σε υπολογιστική μνήμη, είναι ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί ως υπολογιστής και ο νους ως το αντίστοιχο πρόγραμμα λογισμικού. Η υπόθεση, όμως, αυτή ουδεμία σχέση έχει με την πραγματικότητα. Ο εγκέφαλος δεν είναι υπολογιστής. Ο εγκέφαλος συνίσταται από νευρώνες, ο υπολογιστής από στοιχεία σιλικόνης. Σύμφωνα με, σχετικά, πρόσφατες μελέτες νευροεπιστημόνων, οι νευρώνες δεν είναι παθητικά στοιχεία αλλά ενεργά ζώντα κύτταρα που συνεχώς αυτορυθμίζονται προσαρμοζόμενοι στο εκάστοτε πληροφοριακό και συναισθηματικό περιεχόμενο του νου, συνειδητό ή ασύνειδο. Οι νευρώνες του εγκεφάλου δεν επεξεργάζονται, απλώς, πληροφορία αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν πληροφορία. Αντιθέτως, το υπόστρωμα των υπολογιστών συνίσταται από παθητικά στοιχεία σιλικόνης, που επιτελούν απλές προκαθορισμένες πράξεις. Επίσης, ο νους δεν είναι λογισμικό. Λογισμικό είναι μια αλγοριθμική αφηρημένη οντότητα που υπάρχει ανεξάρτητα από οποιονδήποτε υπολογιστή και μπορεί, εν δυνάμει, να υλοποιηθεί σε οποιονδήποτε υπολογιστή. Ο νους είναι ιδιαίτερος για κάθε μια ύπαρξη και άρρηκτα συνδεδεμένος με τον κάθε ένα μοναδικό εγκέφαλο. Ο νους διαμορφώνει τους νευρώνες και, ταυτόχρονα, καθορίζεται από αυτούς. Το δίπτυχο λογισμικό (software)-υλισμικό (hardware) δεν ισχύει για τον εγκέφαλο. Η λειτουργία εγκεφάλου-νου περιγράφεται ως wetware. Ο εγκέφαλος δεν είναι υπολογιστής. O εγκέφαλος είναι οργανισμός.
Μια άλλη βασική υπόθεση είναι ότι η συνείδηση, δηλαδή η υποκειμενική εμπειρία της όλης κατάστασης του νου, θα προκύψει, αυτόματα, ως αναδυόμενη ιδιότητα, ως αποτέλεσμα της πολυπλοκότητας της υλοποίησης στο υπόστρωμα σιλικόνης του υπολογιστή. Τέτοιες ιδιότητες χαρακτηρίζουν τα πολύπλοκα συστήματα της φυσικής. Για παράδειγμα, οι ιδιότητες (π.χ. κίνηση) του ανεμοστρόβιλου, ως όλον, δεν μπορούν να προβλεφθούν από αυτές των επιμέρους μορίων και υλικών από τα οποία αυτός συναπαρτίζεται. Οι ιδιότητες του όλου είναι διαφορετικές από το σύνολο των επιμέρους. Σύμφωνα με μια τέτοια θεώρηση, η συνείδηση αναδύεται ως ιδιότητα της πολυπλοκότητας του εγκεφάλου. Περίπου 80 δις νευρώνων (όσοι και οι αστέρες στο Γαλαξία μας) συνδέονται με, κάπου, 100 τρις συνάψεων (συνδέσεων). Φοβάμαι εδώ, όμως, πως υπάρχει «άρωμα» μεταφυσικής. Να η μεταφυσική που προαναφέραμε. Οι ιδιότητες του ανεμοστρόβιλου, του όλου, έστω και διαφορετικές και μη προβλέψιμες από τα επιμέρους, παραμένουν φυσικές ιδιότητες. Αυτό, όμως, δεν ισχύει για τη συνείδηση. Δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα γραμμάριο σκέψης ή για δύο εκατοστόμετρα πόνου. Μια νοητή ευθεία δεν υπάρχει ούτε στο χώρο ούτε στο χρόνο. Πώς από τους υλικούς νευρώνες θα προκύψει ο άυλος νους; Ο φιλόσοφος Chalmers αναφέρεται σε αυτό ως το δύσκολο πρόβλημα του νου, για το οποίο δεν έχουμε, ακόμη, πειστικές απαντήσεις. Άρα για να μιλήσουμε για αθανασία, πρέπει πρώτα να καταλάβουμε τι είναι συνείδηση. Και κάτι παραπάνω, να έχουμε βεβαιότητα ότι η νέα συνείδηση που θα «αναδυθεί» από την πολυπλοκότητα των διασυνδέσεων των στοιχείων της σιλικόνης, μετά τη μεταφόρτωση, θα αποτελεί ισόμορφο-δίδυμο με τη συνείδηση του προς αθανασία νου και θα οδηγεί στην ίδια ακριβώς υποκειμενική εμπειρία. Αλλιώς για τι είδους αθανασία μιλάμε;
Βέβαια, το να εστιάζουμε στην αθανασία του νου και να αφήνουμε το σώμα έξω είναι ένα ερώτημα που οφείλουν να απαντήσουν οι τέχνο-οπτιμιστές. Ο νους δεν είναι μια στατική οντότητα μέσα σε κάποιο κρανίο, αλλά συνεχώς δημιουργείται μέσα στον κόσμο. Το σώμα μας και οι αισθήσεις μας είναι άρρηκτα και αμφίδρομα συνδεδεμένα με τον εγκέφαλο και το νου. Η ακοή μας, η όρασή μας, η όσφρησή μας, η γεύση μας, η αφή μας, οι δεξιότητες που αποκτούμε με τα χέρια μας, η ομιλία μας δημιουργούν, σε πλήρη συνέργεια με τον εγκέφαλο, το εγώ μας. Η ύπαρξή μας συνεχώς δημιουργείται μέσα από το πώς ενεργούμε μέσα στον κόσμο και στο πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Άρα, δεν μπορεί να υπάρχει αθανασία ζωής αν το αντίγραφο δε ζει μέσα στον κόσμο. Προϋπόθεση, επομένως, της αθανασίας είναι η ύπαρξη κι ενός σώματος που θα κινείται μέσα στον κόσμο. Ένα ρομπότ, που θα εξομοιώνει το σώμα μου, το δικό μου σώμα, με τις δικές μου ιδιαιτερότητες; Ένα άβαταρ που θα ζει σ΄ έναν εξομοιωμένο κόσμο; Τι είδους αθανασία, όμως, θα ήταν αυτή, όταν ο κόσμος που θα ζούσα θα ήταν ο εξομοιωμένος κόσμος που θα είχε προγραμματίσει και προαποφασίσει κάποιος; Μήπως τότε θα αγοράζαμε διαφορετικά μοντέλα ζωής που θα θέλαμε να ζήσουμε μετά το βιολογικό θάνατό μας;
Αλλά ακόμη κι έτσι, ας πούμε πως κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό. Εδώ εγείρεται ένα, ακόμη, ηθικό και φιλοσοφικό ζήτημα. Το αντίγραφό μου δε θα έχει μόνο νου με την ίδια ψυχολογική συνέχεια της δικής μου ύπαρξης, αλλά θα έχει και σώμα που θα ζει μέσα σε κάποιον κόσμο, διαφορετικό από το δικό μου. Άρα ποιος από τα αντίγραφά μου είμαι εγώ; Γιατί, αν από ένα σημείο και πέρα οι εμπειρίες θα διαφοροποιούνται, το αντίγραφο δε θα πάψει να έχει συνείδηση ότι είναι ο Σέργιος. Σε μια τέτοια περίπτωση θα έχουμε πολλαπλότητες του ενός εγώ στο χώρο και στο χρόνο! Σενάρια που προσφέρονται για ταινίες επιστημονικής φαντασίας, αλλά χρήζουν απαντήσεων όταν μιλάμε για επιστήμη και για την ίδια τη ζωή.
Σχετικά, όμως, με την αθανασία, πλανάται και ένα άλλο, ακόμη αναπάντητο ερώτημα. Έστω ότι πετύχαμε την αθανασία. Και μετά; Θα μπορέσει ο πλανήτης μας να διατηρεί όλο και περισσότερους ανθρώπους; Κι αν ακόμη υποθέσουμε ότι λύνεται το πρόβλημα της τροφής, π.χ. με χάπια, αργά ή γρήγορα θα δημιουργηθεί πρόβλημα χώρου. Κάποια σενάρια εικάζουν ότι τότε θα ταξιδεύουμε σε άλλους πλανήτες. Όμως, τέτοια σενάρια είναι υπεκφυγές και δε δίνουν απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα που σχετίζονται με την επιβίωση στον πλανήτη, την «επιβίωση» του πλανήτη αλλά και πάνω απ’ όλα για το ίδιο το νόημα της ζωής.
Βέβαια, σύμφωνα με κάποια σενάρια, η αθανασία θα είναι για τους λίγους, γιατί θα κοστίζει, ενώ η πλειοψηφία δε θα έχει δυνατότητα πρόσβασης στο «αγαθό» αυτό. Η τεχνολογία αυτή της αθανασίας θα είναι προσβάσιμη μόνο σ’ ένα αντίστοιχο «ιερατείο» που θα κυβερνά και θα ελέγχει μη δημοκρατικές κοινωνίες, όπου οι μάζες θα ελέγχονται μέσα από την τεχνολογία. Σε μια τέτοια περίπτωση υπεισέρχεται και η διάσταση μιας ιδιότυπης «ηθικής» ανταμοιβής, άρα να και η ανταμοιβή. Ο «αναχρονιστικός μεσαιωνισμός» των Θρησκειών έδινε δυνατότητα σωτηρίας σε όλους. Έστω και δογματικά, λειτουργούσε συνεκτικά για τις κοινωνίες. Ο σύγχρονος ορθολογικός δρόμος για την αθανασία λειτουργεί διχαστικά και πολώνει τις κοινωνίες. Οι ανισότητες, που βιώνουμε σήμερα, φαίνεται πως αποτελούν υφέρπον δομικό συστατικό του νέου μύθου που εξυφαίνεται.
Αλλά σε μια τέτοια περίπτωση, η ίδια η ζωή θα έχει απολέσει πλήρως το νόημά της. Θα έχει επέλθει ο θάνατος της κοινωνίας και της κοινωνικής-πολιτικής διάστασης του ανθρώπου ως ελεύθερου όντος. Θα έχουμε «μεταλλαχθεί» σ’ ένα είδος που αντάλλαξε μέσα σε λίγους αιώνες, αν όχι δεκαετίες, την κοινωνικότητα και τη δημιουργικότητα που του δώρισε η φύση και η φυσική επιλογή, και την ελευθερία που εξελικτικά σφυρηλάτησε η ανθρωπότητα, σιγά σιγά μέσα από την ιστορική πολιτιστική διαδρομή πολλών αιώνων, με την πλήρη παράδοσή του στο τεχνούργημα που ο ίδιος ο άνθρωπος, ως είδος, δημιούργησε. Και το θέμα εδώ δεν είναι ούτε επιστημονικό, ούτε φιλοσοφικό, ούτε καν ηθικό. Το διακύβευμα αυτό είναι καθαρά Πολιτικό, αλλά θα επανέλθω σε αυτό σε επόμενο άρθρο.
