Ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Δημήτρης Καραγιάννης μιλάει για τις επιπτώσεις της πανδημίας, την κρίση μέσης ηλικίας και για το βιβλίο «Αλλάζει ο άνθρωπος (Αρμός)
Όταν συνάντησα τον Δημήτρη Καραγιάννη, παιδοψυχίατρο - ψυχοθεραπευτή, διευθυντή του Κέντρου Παιδοψυχικής Υγιεινής και best seller συγγραφέα (το τελευταίο του βιβλίο «Αλλάζει ο άνθρωπος» μετράει 16 επανεκδόσεις, και τα προηγούμενά του «Έρωτας ή τίποτα» και «Η αδικία που πληγώνει» 23 και 28 αντίστοιχα, όλα από τις εκδ. Αρμός) ήθελα να μας μιλήσει για το ψυχικό αποτύπωμα της πανδημίας, τι έχει καταλάβει από τις συνεδρίες με τους ανθρώπους τους οποίους βλέπει αυτό τον καιρό, αλλά και για τα προσωπικά μας αδιέξοδα. Ο κ. Καραγιάννης είναι συνιδρυτής με τη σύντροφό του Ελένη Καραγιάννη του εκπαιδευτικού ινστιτούτου «Αντίστιξη» στο οποίο εκπαιδεύονται ειδικοί της ψυχικής υγείας στην οικογενειακή και ομαδική ψυχοθεραπεία, και μετράει στο ιστορικό του χιλιάδες ώρες ψυχοθεραπείας, κι ίσως έτσι εξηγείται η ικανότητά του να μιλάει και να γράφει με τόση αμεσότητα για όσα ενδόμυχα μας απασχολούν, είτε τα συνειδητοποιούμε, είτε όχι. Αλλά και να ακούει…
Κι ενώ η πρόθεσή μου είναι να ξεκινήσουμε με την πανδημία, μια που όλα στρέφονται πια γύρω από αυτήν, μου υπενθυμίσει ότι δεν υπάρχει ζωή χωρίς προβλήματα… «Ξεχνάμε ότι η κρίση, με την έννοια της απρόβλεπτης δυσκολίας που ανατρέπει τα σχέδια της ζωής μας, είναι κάτι που συμβαίνει παντού και πάντοτε. Τα νοσοκομεία μας περνούν οριακές καταστάσεις λόγω κορωνοϊού, ωστόσο ήταν πάντοτε γεμάτα ασθενείς που αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας ή απειλή για τη ζωής τους, κρίσεις περνάμε στην προσωπική μας ζωή όταν οι επιλογές μας βγαίνουν έξω από το αναμενόμενο, μια διακοπή σημαντικής σχέσης, ένα διαζύγιο, το ζευγάρι που περιμένει ένα παιδί που δεν έρχεται, μια οικονομική δυσπραγία, μια απόλυση... Όμως κρίση, με την έννοια της ανατροπής, έχουμε και όταν περνάμε σε μια άλλη φάση της ζωής μας, το παιδί που γίνεται έφηβος, ο έφηβος που προετοιμάζεται για την ενήλικη ζωή, η μέση ηλικία που διαδέχεται τη νεότητα και, μετά, το πέρασμα στην Τρίτη ηλικία, όλα απαιτούν από εμάς μια εσωτερική επεξεργασία που δεν είναι αυτονόητη. Επομένως είναι ψευδαίσθηση να νομίζουμε ότι η ζωή θα προχωράει απρόσκοπτα, χωρίς να αναλαμβάνουμε ενεργητική θέση απέναντι σε ό,τι μας παρουσιάζεται. Αν ζει κανείς με τη φαντασίωση ότι τα πράγματα κυλάνε από μόνα τους, θα αντιμετωπίζει διαρκείς ματαιώσεις».
Αυτό που ζούμε τώρα όμως, κ. Καραγιάννη, δεν μοιάζει με καμία άλλη κρίση.
Αυτό που ζούμε τώρα είναι συγκλονιστικό γιατί είναι πανανθρώπινο. Ήρθε μια εποχή που όλοι εμείς πορευόμασταν με την ιδέα ότι τα πάντα είναι στο χέρι μας, ότι μπορούμε να έχουμε ό,τι θελήσουμε μέσα από την κατανάλωση προϊόντων, διασκέδασης, σχέσεων, κι αυτό μας έδινε την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να είμαστε καλά. Είχε προηγηθεί βεβαίως η δεκαετής κρίση, ωστόσο η πανδημία ταρακούνησε συθέμελα την ψεύτικη παντοδυναμία της ευχαρίστησης στην οποία στηρίζαμε τη ζωή μας, και επιπλέον κλόνισε την πεποίθηση ότι μπορούμε να ζούμε ανέμελα και προστατευμένα. Μας ανάγκασε να δούμε πόσο εκτεθειμένοι είμαστε απέναντι στο συλλογικό απρόβλεπτο. Ταυτόχρονα, έφερε μια ανατροπή αντίθετη στην ίδια την έννοια του ανθρώπου: το σταμάτημα των σχέσεων, το να πρέπει να απομονωθούμε κοινωνικά και να είναι απαγορευτική η εγγύτητα με τους ανθρώπους.
Το σταμάτημα των σχέσεων ήταν ό,τι πιο αναπάντεχο... Τι μας έδειξε;
Με αφορμή την πανδημία αναδείχθηκε κάτι που είναι πολύ σημαντικό, ότι τα κλειστά συστήματα δεν μπορούν να επιβιώσουν. Η κυτταρική μεμβράνη που περιβάλλει τη μονάδα της ζωής, το κύτταρο, είναι ταυτόχρονα ανοιχτή και κλειστή, κι αυτός είναι ο μόνος τρόπος που ένας άνθρωπος μπορεί να υπάρξει, να είναι σε επιλεκτική σχέση και επικοινωνία με τους άλλους, δίχως όμως την ίδια στιγμή να χάνει τον εαυτό του. Κάποιος που ζει μόνος του, ένα ζευγάρι, μια οικογένεια, δεν μπορούν να ευτυχήσουν κλεισμένοι στον μικρόκοσμο της ατομικότητάς τους. Οι υγιείς ψυχικά άνθρωποι δυσφορούν στα κλειστά συστήματα.
Το να μην έχουμε μια τρυφερή αγκαλιά με τους δικούς μας ανθρώπους είναι βασανιστήριο. Πόσο μάλλον σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα, που έχουμε μάθει να είμαστε ανοιχτοί, καθώς μας περιβάλλει ο ήλιος μια πανέμορφη φύση, και μας διασώζουν οι παρέες, οι φίλοι, η οικογένεια, μέσα από την αλληλεπίδραση μαζί τους υπάρχουμε κι εμείς. Αυτό που μάθαμε λοιπόν εμπράκτως είναι ότι το ποιοι είμαστε ως άνθρωποι δεν αφορά την ατομικότητά μας, αλλά αναδεικνύεται στο σχετίζεσθαι με τους σημαντικούς άλλους της ζωής μας, διαφορετικά χάνουμε ένα κομμάτι του προσώπου και της ταυτότητάς μας. Υπό αυτή την έννοια λοιπόν είναι όντως πολύ σκληρό το αναγκαστικό κλείσιμο που ζούμε.
Ποια είναι τα ευρήματά σας την περίοδο των lockdown;
Αυτό που είδαμε είναι πως όσοι δεν τα πήγαιναν καλά με τον εαυτό τους ή με τους ανθρώπους δίπλα τους δυσκολεύτηκαν αφόρητα, ένιωσαν φυλακισμένοι. Αναπτύχθηκαν εντάσεις μεταξύ των μελών σε αρκετές οικογένειες. Κάποιοι αποφάσισαν πως το διαζύγιο πρέπει να έρθει στη ζωή τους άμεσα, γιατί δεν άντεχαν να ευρίσκονται στον ίδιο χώρο, 24 ώρες με τον εχθρό τους. Την ίδια στιγμή, οι πιο επεξεργασμένοι άνθρωποι, που διέθεταν κάποιο βαθμό αυτογνωσίας, βρήκαν τον τρόπο να σχετίζονται ουσιαστικά με τις οικογένειές τους, αφού είχαν περισσότερο χρόνο να είναι μαζί, μια πολυτέλεια για προηγούμενες εποχές. Τα ζευγάρια και οι οικογένειες που είχαν πιο λειτουργικές σχέσεις, την περίοδο του κλεισίματος είχαν την ευκαιρία να έρθουν πιο κοντά και να ανανεώσουν το συμβόλαιο της σχέσης τους.
Υπάρχει κάτι που εντοπίσατε και σας ανησυχεί, κάτι που ίσως δεν έχουμε συνειδητοποιήσει;
Ναι, υπάρχει κάτι που με ανησυχεί ιδιαίτερα και θα το δούμε όταν τελειώσει η κρίση, ότι πολλά παιδιά και έφηβοι θα έχουν χαθεί στο διαδίκτυο. Δυστυχώς το πρόβλημα της ψηφιακής εξάρτησης των παιδιών είναι δραματικό, ειδικά τον καιρό της πανδημίας παρατηρήθηκε γεωμετρική αύξηση. Ακόμα και τις ώρες που υποτίθεται πως παρακολουθούν τα μαθήματα με κλειστή κάμερα, αυτό δεν τα εμποδίζει από το να παίζουν video games ή να περιηγούνται σε διάφορους ιστοτόπους, ή να κοιμούνται τη μέρα επειδή όλο το βράδυ ζουν σε μια εικονική πραγματικότητα.
Στην αρχή προσφέρεται μια ευχαρίστηση, μια διέξοδος, τελικά όμως το μόνο που μένει είναι μια υποχρεωτική επαναληπτικότητα για να μην έρθει η στέρηση. Είναι πολλοί οι έφηβοι που ζουν στον κόσμο του διαδικτύου, κι αν τους τραβήξεις την πρίζα, αν τους κόψεις το ίντερνετ, θα σου επιτεθούν. Είναι σαν να τους στερείς τη ζωή. Αυτή την επιθετικότατα των ψηφιακά εξαρτημένων παιδιών τη συναντάμε πολύ συχνά πια, οι γονείς έρχονται με αυτό το πρόβλημα το οποίο δεν μπορούν να διαχειριστούν – κι όπως ξέρετε, οι εξαρτήσεις πολύ γρήγορα αυτονομούνται από την αιτίες που τις γέννησαν. Δυστυχώς σε λίγα χρόνια η εικονική πραγματικότητα θα είναι πανίσχυρη. Διεθνείς έρευνες έδειξαν ότι ένα 40% ανθρώπων ηλικίας 25-40 χρονών που τους ζητήθηκε να διαλέξουν ανάμεσα σε 3 μήνες χωρίς ίντερνετ ή 3 χρόνια χωρίς σεξ, επέλεξαν το δεύτερο (!), προς τα εκεί πάμε κι εμείς.
Αναφερθήκατε στις αναπτυξιακές κρίσεις που αντιμετωπίζουμε στη ζωή μας…
Ναι, ως ψυχίατρος παιδιών, εφήβων και οικογένειας, αλλά και ψυχοθεραπευτής, έχω την ευλογία να βλέπω τη ζωή σε διαφορετικές αναπτυξιακές φάσεις. Μπορώ να σας πω ότι τον τελευταίο καιρό έχει αυξηθεί πολύ ο αριθμός των ανθρώπων άνω των 65 ετών που ζητούν ψυχοθεραπευτική βοήθεια. Είναι η στιγμή που βιώνουν τον τρόμο της μοναξιάς, της απώλειας, τον φόβο του θανάτου. Πρόκειται για μια συνταρακτική στιγμή που αναρωτιούνται τι μπορεί να είναι σημαντικό πια στη ζωή τους. Τότε πρέπει να τους βοηθήσουμε να συμφιλιωθούν με τις ματαιώσεις τους, ώστε να μη νιώσουν ότι η ζωή τους δεν έχει νόημα, ότι δεν μετρούν πια για κανέναν. Συχνά αποσύρονται από τη ζωή, με την προσδοκία οι άλλοι να έρθουν σε αυτούς – είναι ένας εγωισμός των ηλικιωμένων και των αρρώστων, το να απαιτούν να έρθουν οι άλλοι κοντά τους για να τους παρηγορήσουν. Όποιος όμως κλειδώνεται στις αδικίες της ζωής του (σ.σ. το εξετάζει διεξοδικά στο βιβλίο του η «Αδικία που πληγώνει») όλο και περισσότερο πικραίνεται, και αντί ο χρόνος να του προσφέρει σοφία, του προσθέτει κακία. Το ζητούμενο είναι να καταφέρουν να βγουν οι ίδιοι από την απομόνωση, να συναντήσουν και ει δυνατόν να φροντίσουν άλλους ανθρώπους. Εδώ λύση μπορεί να αποτελεί η υπέρβαση της ατομικότητας μέσω του εθελοντισμού και της προσφοράς που δύνανται να λειτουργήσουν σωτήρια.
Και να συμπληρώσω εδώ πως τις αγωνίες των ανθρώπων της Τρίτης ηλικίας είναι χρήσιμο να τις μεταφέρουμε στους νέους ανθρώπους, θέτοντάς τους το σημαντικό ερωτήμα για το προς τα πού θέλουν να οδηγηθεί η ζωή τους. Όχι για να τους προσφέρουμε εμείς τις απαντήσεις, αλλά γιατί τα υπαρξιακά ερωτήματα που τίθενται από τη νεανική ηλικία προσφέρουν κριτήρια για τις ενήλικες επιλογές ζωής. Αυτό που συχνά κάνω, είναι να τους βοηθήσω να δουν σαν σε video τη ζωή τους στο fast forward, ώστε να προσπαθήσουν να φανταστούν πού τους οδηγούν οι διάφορες επιλογές τους στον αυτόματο πιλότο, και πού θα επιθυμούσαν να βρίσκονται, όχι τους επόμενους μήνες, αλλά μετά από 15 χρόνια. Είναι χρήσιμο να προσπαθεί κανείς να καταλάβει, όσο πιο νωρίς, ότι κάθε επιλογή έχει ένα ενεργειακό κόστος. Συνήθως όσο πιο μικρό το κόστος στο παρόν, τόσο πιο επώδυνες οι επιπτώσεις στο μέλλον.
Η κρίση της μέσης ηλικίας είναι μια ευλογημένη περίοδος που μας δίνεται η δυνατότητα να σκεφτούμε πού θέλουμε να πάει η ζωή μας.
Και η μέση ηλικία;Όταν νιώθουμε ότι η ο χρόνος λιγοστεύει;
Είναι στρεβλό το μοντέλο του ανθρώπου που νιώθει ότι χάνει τη νιότη και μπαίνει σε μια μάταιη προσπάθεια να προλάβει να ζήσει, όσα δεν έζησε. Το να αντιδράσουμε έτσι στην κρίση της μέσης ηλικίας δείχνει ανωριμότητα και μας παγιδεύει. Π.χ. όταν αναλωνόμαστε σε απανωτές σχέσεις για να μη μείνουμε μόνοι, ή όταν εγκλωβιζόμαστε στην ιδέα μιας ιδεατής σχέσης και πενθούμε για την αποτυχία της, καταλήγουμε να στεγνώνουμε εσωτερικά. Κάποια στιγμή θα χάσουμε κάθε ελπίδα ότι μπορούμε να ζήσουμε μια καλή σχέση στη ζωή μας. Ένας άνθρωπος στη μέση ηλικία που νιώθει τη μοναξιά να τον απειλεί, μετά από πολλαπλές ατελέσφορες σχέσεις, και νιώθει τον χρόνο πιεστικό, τείνει να προβεί σε μια ακόμη απελπισμένη προσπάθεια, με αποτέλεσμα να χάνει και άλλο πολύτιμο χρόνο. Ίσως θα ήταν προτιμότερο να μην προσπαθήσει να καλύψει άμεσα την όποια απώλεια αλλά να αναρωτηθεί για τις επιλογές του, να αναστοχαστεί για τον εαυτό του και επομένως η όποια επιλογή του να μπορεί να αντιστοιχεί σε αυτό που πραγματικά επιθυμεί.
Η κρίση της μέσης ηλικίας επομένως είναι μια ευλογημένη περίοδος που μας δίνεται η δυνατότητα να σκεφτούμε πού θέλουμε να πάει η ζωή μας. Αν νιώσουμε πως μέχρι σήμερα πήγαινε στον αυτόματο, με ιδέες που εκκινούσαν από την οικογένεια καταγωγής μας, χρειάζεται να μάθουμε να αποφασίσουμε εμείς για εμάς. Να κάνουμε δικές μας επιλογές, που ακόμα κι αν μοιάζουν παράτολμες, αξίζει να παλέψουμε για αυτές. Είναι λάθος να συμβιβαστούμε με την ιδέα ότι η νιότη χάνεται ανεπιστρεπτί ή να αντιδράσουμε σπασμωδικά. Χρειάζεται μια νοητική και ψυχική επεξεργασία που θα μας οδηγήσει σε μια ενεργητική στάση απέναντι στη ζωή.
Τελικά εκεί είναι που δυναμώνουμε, που μαθαίνουμε τον εαυτό μας και αποκτούμε αυτογνωσία, άρα και μέλλον, μέσα από τις κρίσεις. Είναι, όμως, εφικτό; Μπορούμε να αλλάξουμε;
Στο βιβλίο μου «Αλλάζει ο άνθρωπος;» υπάρχει ένα κεφάλαιο «Η αλλαγή του άλλου, μια ουτοπία» που χρειάζεται κάθε φορά να το θυμίζω. Όταν μπαίνουμε σε μια σχέση και περιμένουμε ο άλλος να γίνει αυτό που τον θέλουμε, κάποια στιγμή επώδυνα θα συνειδητοποιήσουμε ότι αυτό είναι αδύνατο. Κανένας άνθρωπος δεν αλλάζει για χάρη του άλλου, έχει πάντα την τάση να κρατάει την ομοιόστασή του, τον τρόπο που έχει μάθει να υπάρχει.
Αυτό όμως που μπορούμε –και έχει νόημα– να προσπαθήσουμε, είναι η προσωπική μας αλλαγή. Δεν είναι εύκολο, έχει ένα βαθμό ανασφάλειας, να ξεφύγεις από αυτά που σου είναι γνώριμα. Στην υπαρξιακή συστημική ψυχοθεραπεία βλέπουμε σημαντικές αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων, που μπορεί να ξεκινούν από καταστάσεις επώδυνες, όπως ένας χωρισμός, μια επαγγελματική αποτυχία, μια απώλεια σημαντικού ανθρώπου. Ή και από μια «καλή» ζήλεια. Δηλαδή, μερικές φορές τυχαίνει να σχετιστούμε με έναν άνθρωπο που εκτιμάμε και μαθαίνουμε από τη σχέση μας μαζί του. Επομένως, ναι, μπορούμε να αλλάξουμε, όχι επειδή μας το απαιτεί κάποιος ή επειδή αφηρημένα «πρέπει», αλλά επειδή αναβλύζει η επιθυμία να προσδώσουμε στη ζωή μας ένα νόημα.
Η επιθυμία είναι ίδιον των ανθρώπων και έχει ματαιώσεις. Γιατί κάθε μας επιθυμία πρέπει να κατακτηθεί, δεν μπορούμε να περιμένουμε να μας την ικανοποιήσει κάποιος άλλος. Είμαστε εμείς που πρέπει να παράγουμε τις προσωπικές λύσεις που να μας αντιπροσωπεύουν. Η ιδέα λοιπόν είναι να μη ζητάμε να ερωτευτούμε κάποιον, αλλά να είμαστε ερωτικοί μέσα μας, να κινούμαστε από μια εσωτερική, δική μας δύναμη και ορμή. Να βρίσκουμε τρόπους να εκπλήσσουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας. Η ζωή μας είναι ένα δώρο, είναι πολύ κρίμα να μην το εκτιμούμε.
Όσα μας λέτε θα κάνουν πολλούς από εμάς να ταυτιστούμε, μια που στη ζωή μας συχνά στριφογυρνάμε αναζητώντας ένα νόημα. Να κλείσουμε όμως με αυτό που αρχίσαμε, με την πανδημία; Πείτε μας κάτι θετικό που κρατάτε...
Ευχαριστώ που με ρωτάτε, γιατί θέλω να αναδείξω και μια άλλη, φωτεινή πλευρά. Δεν είναι μόνο ότι πολλοί άνθρωποι ήρθαν σε επαφή με τον εαυτό τους και είχαν τον χρόνο να επαναπροσδιορίσουν τις προτεραιότητές τους, αλλά και το πόση έγνοια και αγάπη έχω καταγράψει από τις επαφές μου με τους νέους ανθρώπους για τους δικούς τους, πόσα σ’ αγαπώ ειπώθηκαν προς τους ηλικιωμένους. Ο φόβος της απώλειας έγινε αφορμή να εκφραστούν οι σημαντικές αγάπες και να ειπωθούν αυθεντικά ευχαριστώ.
Έφηβοι που έμοιαζαν ανεύθυνοι έδειξαν μεγάλη αγωνία να μην κολλήσουν τους γονείς ή τους παππούδες τους και τους εκδήλωσαν τα συναισθήματά τους, συναισθήματα που εμείς καταγράφαμε στην ψυχοθεραπεία, αλλά που οι ίδιοι δεν τα εξέφραζαν στους αποδέκτες τους. Τα αυθεντικά «σ’ αγαπώ» δεν κάνουν θόρυβο, όπως οι διαδηλώσεις, γίνονται ιδιωτικά και μυστικά και έτσι δεν τα μαθαίνουμε ποτέ. Και τα παιδιά στα πλαίσια της ανησυχίας τους για τους δικούς τους μπήκαν σε προστατευτικούς ρόλους, πήραν την «εκδίκησή» τους για το «ζακέτα να πάρεις» (γελάει). Έχω δει πολλά νέα παιδιά να συμβουλεύουν πιεστικά τους γονείς τους «Φόρεσε τη μάσκα σου!», «Πρόσεξε, με ποιον θα βγεις, να προσέχετε!…»
11°
