Νίκη Μάνου - Ανδρεάδη: Το ανθρώπινο και βιώσιμο μέλλον των ελληνικών πόλεων

Η Νίκη Μάνου - Ανδρεάδη, αρχιτέκτονας και πολιτικός μηχανικός, με διδακτορικό από την Πολυτεχνική Σχολή του Α.Π.Θ. και επίκουρη καθηγήτρια στο ίδιο ίδρυμα, έχει αφήσει ισχυρό αποτύπωμα στην ελληνική αρχιτεκτονική σκηνή. Με πολυετή εμπειρία που ξεκινά από τη συνίδρυση της ARTECO A.E. έως τη δημιουργία του γραφείου Nimand Architects, τα έργα της έχουν δημοσιευθεί και διακριθεί στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η σχεδιαστική της φιλοσοφία βασίζεται στη βιοκλιματική αρχιτεκτονική, αξιοποιώντας τοπικά υλικά και πρακτικές για την εξοικονόμηση ενέργειας και την ανθρώπινη ευεξία. Συγχρόνως, η έμφαση στις ήπιες παρεμβάσεις και στις ανθρωποκεντρικές λύσεις καθιστά τα έργα της ιδιαίτερα εναρμονισμένα με το φυσικό και αστικό περιβάλλον.

Μέσα από την οπτική της Νίκης Μάνου - Ανδρεάδη, η αρχιτεκτονική αναδεικνύεται ως κοινωνική πράξη και ταυτόχρονα ως πεδίο έμπνευσης, όπου κάθε κλίμακα –από τα μεγάλα δημόσια έργα μέχρι τις μικρές αναπλάσεις– μπορεί να συμβάλει στην καθημερινή ποιότητα ζωής. Έτσι, η αιχμή του σχεδιασμού συνδυάζεται με πρακτικές λύσεις, φέρνοντας την ελληνική πόλη ένα βήμα πιο κοντά σε ένα ανθρώπινο και βιώσιμο μέλλον.

— Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική αποτελεί κεντρικό άξονα της δουλειάς σας. Ποια είναι τα κυριότερα εργαλεία ή πρακτικές που εφαρμόζετε για να επιτυγχάνετε εξοικονόμηση ενέργειας στα έργα σας; Πόσο απαραίτητη είναι για τις σύγχρονες πόλεις και γιατί;

Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική εστιάζει στη δημιουργία κτιρίων που λειτουργούν σε αρμονία με το τοπικό κλίμα, αξιοποιώντας φυσικούς πόρους για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Βασικές πρακτικές περιλαμβάνουν τον σωστό προσανατολισμό του κτιρίου, τη διαστασιολόγηση και σκίαση ανοιγμάτων, τη χρήση φυσικού φωτισμού και αερισμού, την ενσωμάτωση παθητικών ηλιακών συστημάτων και τη χρήση θερμομονωτικών υλικών. Αυτές οι πρακτικές μειώνουν την ανάγκη για μηχανικά συστήματα θέρμανσης και ψύξης, οδηγώντας σε σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας. Στις σύγχρονες πόλεις, η βιοκλιματική αρχιτεκτονική είναι απαραίτητη, καθώς συμβάλλει στη μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος, προάγει τη βιωσιμότητα και βελτιώνει την ποιότητα ζωής των κατοίκων.

— Οι άνθρωποι δεν ζουν μόνο μέσα σε ένα κτίριο, ζουν μέσα σε ένα ευρύτερο αστικό ή φυσικό πλαίσιο. Πώς εντάσσετε τη φιλοσοφία της «ανθρωποκεντρικής» ή «χρηστικής» αρχιτεκτονικής στα έργα σας;

Η ανθρωποκεντρική αρχιτεκτονική τοποθετεί τον άνθρωπο στο επίκεντρο του σχεδιασμού, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες, τις επιθυμίες και την ευημερία του. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτές οι πρακτικές περιέχουν στοιχεία που δεν είναι ορατά, όπως ακουστική και θερμοδυναμική. Τα εργαλεία αξιολόγησης μπορεί τότε να ξεπερνούν τη χρηστικότητα του χώρου και να αφορούν στη συνολική εμπειρία του χρήστη. Για την ενσωμάτωση αυτής της φιλοσοφίας, δίνουμε έμφαση στη δημιουργία λειτουργικών χώρων, που προάγουν την άνεση και την ευεξία. Παράλληλα ενσωματώνουμε στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος για την ενίσχυση της ευεξίας. Σχεδιάζουμε χώρους που ενθαρρύνουν την κοινωνική αλληλεπίδραση και την κοινοτική συνοχή, διασφαλίζοντας ότι τα έργα μας εντάσσονται αρμονικά στο ευρύτερο αστικό ή φυσικό πλαίσιο.

— Έχετε χρησιμοποιήσει πολλά τοπικά υλικά σε έργα σας, επιδιώκοντας την εναρμόνιση με το φυσικό περιβάλλον. Πόσο σημαντική είναι αυτή η επιλογή για την ταυτότητα ενός έργου και την αίσθηση του «ανήκειν» σε έναν τόπο;

Η αρχιτεκτονική επίλυση βασίζεται στην αντίληψη του χώρου, που χαρακτηρίζει τον τόπο με το φυσικό του περιβάλλον και πρέπει να προβάλλει τις αξίες της περιοχής και να εκφράζει την κλίμακα και τον χαρακτήρα της. Στα έργα μου χρησιμοποιώ πολύ τα υλικά του τόπου. Η χρήση τοπικών υλικών στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ενισχύει την αίσθηση του «ανήκειν» και συνδέει το κτίριο με την πολιτιστική και γεωγραφική ταυτότητα του τόπου. Αυτή η πρακτική όχι μόνο μειώνει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα μέσω της μείωσης των μεταφορών, αλλά υποστηρίζει και την τοπική οικονομία. Επιπλέον, τα τοπικά υλικά είναι συχνά καλύτερα προσαρμοσμένα στις κλιματικές συνθήκες της περιοχής, προσφέροντας φυσική ανθεκτικότητα και ενεργειακή αποδοτικότητα. Συνεπώς, η επιλογή αυτή συμβάλλει στη δημιουργία έργων που αντανακλούν την τοπική κουλτούρα και ενισχύουν την ταυτότητα της κοινότητας.

— Οι σύγχρονες πόλεις αντιμετωπίζουν ζητήματα υπερπληθυσμού, περιβαλλοντικής ρύπανσης και ενεργειακής κρίσης. Ποιος θεωρείτε ότι είναι ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στην αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων;

Η αρχιτεκτονική διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση των προκλήσεων των σύγχρονων πόλεων μέσω του βιώσιμου σχεδιασμού. Με την ανάπτυξη πυκνών, μεικτών χρήσεων, που προάγουν τη βιώσιμη κινητικότητα και μειώνουν την ανάγκη για μετακινήσεις (15 minute cities), η αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει στην αντιμετώπιση του υπερπληθυσμού. Επιπλέον, η ενσωμάτωση πράσινων χώρων και η χρήση φιλικών προς το περιβάλλον υλικών μπορούν να μειώσουν την περιβαλλοντική ρύπανση. Τέλος, η εφαρμογή ενεργειακά αποδοτικών τεχνολογιών και η αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης, καθιστώντας τις πόλεις πιο βιώσιμες και ανθεκτικές. Σήμερα, η αύξηση και εντατικοποίηση των έντονων καιρικών φαινομένων είναι ήδη εμφανής. Παράλληλα με τις στρατηγικές αειφορίας, φροντίζουμε να σχεδιάζουμε κτίρια και υποδομές που αφορούν στην ανθεκτικότητα των πόλεων, ώστε αυτές να μπορέσουν να επιβιώσουν τέτοιων φαινομένων και να επανέλθουν στην κανονικότητα όσο πιο γρήγορα γίνεται.

— Ποιες παρεμβάσεις, ακόμα και μικρής κλίμακας, μπορούν να κάνουν πραγματική διαφορά στην καθημερινή ζωή των πολιτών;

Στη χώρα μας σχεδιάζουμε και προγραμματίζουμε μεγάλες και φιλόδοξες αλλαγές, που όμως δεν πραγματοποιούνται σχεδόν «ποτέ», κρατώντας τη χώρα στάσιμη. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν χρειάζονται πάντοτε ριζικές αλλαγές για να προοδεύσουμε. Αρκούν πολλές μικρές αλλαγές, που γίνονται εύκολα και χωρίς μεγάλα κονδύλια, για να αλλάξει η κατάσταση, και χωρίς να χάνεται πολύτιμος χρόνος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο των παρεμβάσεων μικρής κλίμακας είναι η δημιουργία κοινοτικών κήπων, η εγκατάσταση αστικού εξοπλισμού (παγκάκια, φωτισμός), η βελτίωση των πεζοδρομίων και η φύτευση δέντρων. Αυτά μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά την ποιότητα ζωής. Οι παρεμβάσεις αυτές ενισχύουν την κοινωνική αλληλεπίδραση, προάγουν την υγεία και ευεξία και δημιουργούν ένα πιο φιλόξενο και ασφαλές αστικό περιβάλλον για όλους τους πολίτες.

— Σε πολλές μεγαλουπόλεις του εξωτερικού βλέπουμε προσπάθειες «αναγέννησης» μέσα από δημόσιες πλατείες, πάρκα, πεζοδρομήσεις και άλλες παρεμβάσεις. Υπάρχει κάποια αντίστοιχη πρωτοβουλία στην Ελλάδα που θεωρείτε πρότυπο ή που θα θέλατε να υλοποιηθεί;

Στην Ελλάδα υπάρχουν σημαντικές πρωτοβουλίες αστικής αναγέννησης, όπως η ανάπλαση της Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης, η οποία επαναπροσδιόρισε τη σχέση της πόλης με το υδάτινο στοιχείο, και οι πεζοδρομήσεις στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Ωστόσο, απαιτούνται περισσότερες παρεμβάσεις που θα κάνουν τον δημόσιο χώρο πιο φιλικό προς τους πολίτες, ενισχύοντας το πράσινο, τις εναλλακτικές μετακινήσεις και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Ένα πρότυπο έργο που θα μπορούσε να υλοποιηθεί είναι η επαναφορά των ρεμάτων στις πόλεις και στις περιοχές τουριστικής ανάπτυξης, τα οποία θα μπορούσαν να μετατραπούν σε πράσινους διαδρόμους αναψυχής και περιβαλλοντικής αναβάθμισης.

— Θα λέγατε ότι υπάρχει μια «ηθική ευθύνη» του αρχιτέκτονα απέναντι στον τόπο και τους κατοίκους;

Η Αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη κοινωνικής εφαρμογής που εξυπηρετεί τον άνθρωπο. Ο αρχιτέκτονας έχει ηθική ευθύνη να σχεδιάζει με γνώμονα το κοινό καλό, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις ανάγκες των ανθρώπων όσο και την αειφορία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος. Η αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς μια αισθητική πράξη, αλλά μια κοινωνική πράξη που επηρεάζει τις ζωές των ανθρώπων. Γι’ αυτό η δέσμευση σε αρχές όπως η βιωσιμότητα, η πολιτισμική συνέχεια και η κοινωνική ένταξη είναι απαραίτητη για έναν αρχιτέκτονα που θέλει να δημιουργήσει ουσιαστικές και διαχρονικές παρεμβάσεις στον χώρο.

— Η ανακαίνιση ιστορικών ή διατηρητέων κτιρίων είναι μια ακόμη πτυχή του έργου σας. Ποια είναι η δυσκολότερη πρόκληση, όταν προσπαθείτε να παντρέψετε τη σύγχρονη αισθητική με την ιστορική ταυτότητα ενός χώρου;

Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η διατήρηση της αυθεντικότητας του ιστορικού κτιρίου, ενώ παράλληλα πρέπει να του δίνονται νέες χρήσεις που ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες. Η ένταξη νέων στοιχείων πρέπει να γίνεται με σεβασμό στο μνημείο, αποφεύγοντας την αισθητική «αναπαλαίωση» που συχνά οδηγεί στην απώλεια της ιστορικής ταυτότητας. Ο διάλογος ανάμεσα στο παλιό και το νέο απαιτεί λεπτούς χειρισμούς, ώστε να αναδεικνύεται η αξία του ιστορικού χώρου, χωρίς να γίνεται παρωχημένος ή δυσλειτουργικός. Μία ακόμα πρόκληση που αντιμετωπίζουμε σε αυτόν τον τομέα είναι η νομοθεσία που αφορά σε διατηρητέα κτίρια. Γνωρίζουμε σήμερα τη σημασία του καλά μονωμένου κελύφους, αλλά και την αδιαμφισβήτητη ανάγκη για προσβασιμότητα και συμπερίληψη (κτίρια φιλικά προς όλους, π.χ. σε ΑμεΑ). Πολλές φορές αυτά είναι δύσκολο να εφαρμοστούν με επιτυχία, όταν συγκεκριμένα στοιχεία του κτιρίου δεν επιτρέπεται να μεταβληθούν.

— Έχετε εμπειρία σε δημόσιους χώρους, συγκροτήματα κατοικιών, ιδιωτικά έργα, εμπορικά κέντρα, μέχρι και αστικό τοπίο (πάρκα, πλατείες, μαρίνες). Πού βρίσκετε την έμπνευση για να περνάτε από τη μία κλίμακα ή λειτουργία στην άλλη;

Η Αρχιτεκτονική βασίζεται στην αντίληψη του χώρου, οπότε υπεισέρχεται άμεσα και η έννοια του τόπου, που προσεγγίζεται με την υλική του διάσταση. Η γνώση του τόπου είναι η γνώση της πραγματικότητας, και τον αντιλαμβανόμαστε μέσα από σταθερές έννοιες: έδαφος, τοπογραφία, τοπίο, κλίμα, φως, αέρας. Η αρχιτεκτονική επίλυση πρέπει να προβάλλει τις αξίες της περιοχής και να εκφράζει την κλίμακα και τον χαρακτήρα της. Η έμπνευση προέρχεται από τη δυναμική του ίδιου του χώρου, τις ανάγκες των χρηστών και το πολιτισμικό του πλαίσιο. Αν και κάθε κλίμακα απαιτεί διαφορετική προσέγγιση, η βασική αρχή είναι η σύνδεση με το περιβάλλον, είτε αυτό είναι η πόλη είτε η φύση είτε μια μικρότερης κλίμακας κατοικία. Επίσης η διερεύνηση της ιστορίας του τόπου, των κοινωνικών δομών και της τεχνολογίας είναι καθοριστικής σημασίας για την προσαρμογή του σχεδιασμού στις διαφορετικές χρήσεις.

— Τι θα μπορούσαμε να μάθουμε από καλά παραδείγματα άλλων πόλεων του κόσμου;

Οι επιτυχημένες πόλεις του κόσμου έχουν καταφέρει να ισορροπήσουν μεταξύ ανάπτυξης, κοινωνικής συνοχής και περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Πόλεις όπως η Κοπεγχάγη και η Βαρκελώνη έχουν επαναπροσδιορίσει την αστική ζωή, με έμφαση στη βιώσιμη κινητικότητα, τους δημόσιους χώρους και τη μεικτή χρήση γης. Από αυτές τις πόλεις μπορούμε να μάθουμε τη σημασία του συμμετοχικού σχεδιασμού, της φιλικής προς τους πεζούς πολεοδομίας και της διατήρησης του δημόσιου χώρου ως βασικού στοιχείου της κοινωνικής ζωής.

— Υπάρχει κάποιο κοινό νήμα ή μια βασική φιλοσοφία που διατρέχει όλα σας τα έργα;

Η βασική φιλοσοφία μας είναι η δημιουργία αρχιτεκτονικής που ενσωματώνει το φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον, βελτιώνει την ανθρώπινη εμπειρία και προάγει τη βιωσιμότητα. Σε κάθε έργο, ανεξαρτήτως κλίμακας, επιδιώκουμε να επιτύχουμε μια ισορροπία ανάμεσα στη λειτουργικότητα, την αισθητική και τη βιώσιμη ανάπτυξη, διασφαλίζοντας ότι η αρχιτεκτονική μας παραμένει διαχρονική και συνδεδεμένη με τον τόπο της.

— Σε μια εποχή που κυριαρχεί η παγκοσμιοποίηση, πόσο σημαντικό είναι να διατηρούμε την τοπική κουλτούρα, τη φυσιογνωμία των πόλεων και την ταυτότητα ενός τόπου; Πώς βλέπετε τον ρόλο των «τοπικών συμβολισμών» στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ειδικά σε τουριστικές περιοχές;

Η τοπική ταυτότητα είναι ένας κρίσιμος παράγοντας στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ιδιαίτερα σε τουριστικές περιοχές, όπου η μοναδικότητα του τόπου αποτελεί και στοιχείο ελκυστικότητας. Η παγκοσμιοποίηση συχνά οδηγεί σε ομογενοποίηση του δομημένου περιβάλλοντος, όμως η αρχιτεκτονική μπορεί να αποτελέσει μέσο διατήρησης και ανάδειξης της τοπικής κουλτούρας. Οι τοπικοί συμβολισμοί –μέσα από υλικά, μορφολογίες και αφηγηματικές προσεγγίσεις– προσδίδουν αυθεντικότητα στα έργα και ενισχύουν την αίσθηση του τόπου, ενσωματώνοντας την ιστορία, τον πολιτισμό και το κλίμα στην αρχιτεκτονική εμπειρία.

— Πώς οραματίζεστε τις ελληνικές πόλεις του μέλλοντος; Ποια βήματα θεωρείτε απαραίτητα για να αναβαθμίσουμε το αστικό περιβάλλον ώστε να είναι πραγματικά ανθρώπινο και βιώσιμο;

Οι ελληνικές πόλεις του μέλλοντος πρέπει να είναι πιο βιώσιμες, ανθρώπινες και ανθεκτικές στις κλιματικές και κοινωνικές προκλήσεις. Γνωρίζουμε ότι το κλίμα της Ελλάδας θα γίνει πιο ξηρό, με αποτέλεσμα να περιμένουμε πολλές πυρκαγιές και ακόλουθες πλημμύρες. Πορώδη υλικά, ψύξη μέσω εξάτμισης, θερμικές μάζες, καλός σκιασμός και αερισμός αποτελούν στρατηγικές που βρίσκουν εφαρμογή τόσο σε αστική κλίμακα όσο και σε επίπεδο κτιρίου. Επιπλέον, σε αστικό επίπεδο, αυτό σημαίνει περισσότερους δημόσιους χώρους, έξυπνες και πράσινες υποδομές, βιώσιμα κτίρια και ένα πολεοδομικό μοντέλο που προάγει την πεζοκίνηση και τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Χρειάζεται επίσης μια νέα προσέγγιση στην κοινωνική κατοικία και στη μεικτή χρήση γης, ώστε οι πόλεις να γίνουν πιο ζωντανές και συμμετοχικές. Η επανασύνδεση των πόλεων με το φυσικό τους τοπίο, η ανάδειξη των αστικών ρεμάτων και η εφαρμογή βιοκλιματικών στρατηγικών είναι κρίσιμα βήματα για ένα πιο ανθρώπινο και βιώσιμο μέλλον.