Είναι ασφαλή τα εμβόλια κατά του κορωνοϊού; Εξηγούν οι καθηγητές Α. Γραβάνης (Φαρμακολογία- Παν/μιο Κρήτης) & Γ. Βασιλόπουλος (Αιματολογία- Παν/μιο Θεσσαλίας)
Η προϋπάρχουσα πείρα μας με τα εμβόλια ήταν ότι χρειάζονται ίσως και δέκα χρόνια για να αναπτυχθούν. Όμως μια προσεκτική μελέτη των διαδικασιών δείχνει ότι τα δέκα χρόνια δεν αφορούν στην αύξηση της ασφάλειάς τους, αλλά είναι συνήθως δέκα χρόνια σκληρής μάχης με την αδιαφορία, τις οικονομικές επιλογές των εταιρειών να μοιράσουν την τεράστια, με ρίσκο οικονομική επένδυση στον χρόνο και μιας απίστευτης γραφειοκρατίας. Τα δέκα χρόνια αντιπροσωπεύουν την προσπάθεια υπερπήδησης εμπόδιων που η ανάπτυξη των εμβολίων κατά του κορωνοϊού έχει αποδείξει ότι μπορούν να αποφευχθούν. Η ανάπτυξη του εμβολίου απαιτεί τεράστια κεφάλαια λόγω του εξαιρετικά μεγάλου αριθμού εθελοντών που απαιτούνται, την ευαισθητοποίηση αυτών των δεκάδων χιλιάδων εθελοντών με υψηλό κίνητρο, πολλαπλές και ποιοτικές κλινικές υποδομές αξιολόγησης των εμβολίων σε όλο τον κόσμο και διαφορετικό τρόπο σκέψης και λογικής των στελεχών των ρυθμιστικών αρχών αδειοδότησης του εμβολίου.
Η πίεση της παγκόσμιας κοινότητας στο διεθνές πολιτικό σύστημα, μετά την εμφάνιση του επικίνδυνου κορωνοϊού, με τον χρόνο να τρέχει μετρώντας εκατοντάδες χιλιάδες θανάτους κάθε μήνα (περίπου 1,4 εκατομμύρια διεθνώς μέσα σε μόλις 8 μήνες), η αντίστοιχη πίεση στην επιστημονική κοινότητα, στα πανεπιστήμια, στα ερευνητικά ιδρύματα, στη φαρμακευτική βιομηχανία να απελευθερώσει τάχιστα σημαντικές επενδύσεις και βέβαια στους ρυθμιστικούς οργανισμούς αδειοδότησης των φαρμάκων απέφερε μία άνευ προηγούμενου κινητοποίηση και συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων, που έκαναν θαυμαστά πράγματα μέσα σε μόλις 8 μήνες. Ήταν μία επανάσταση στις διαδικασίες των κλινικών δοκιμών, που δεν θα είναι ποτέ πια οι ίδιες.
Η ασφάλεια των εμβολίων του κορωνοϊού δεν έχει παραβιαστεί ούτε κατ’ ελάχιστο. Όλες οι δοκιμές έχουν περάσει από τις γνωστές τρεις φάσεις κλινικής αξιολόγησης οποιουδήποτε νέου φαρμάκου ή εμβολίου και καλύπτουν τουλάχιστον 2-3 μήνες παρατήρησης μετά την τελευταία δόση. Εκατοντάδες χιλιάδες επιστήμονες και εθελοντές χορήγησης των εμβολίων συμμετέχουν στην προσπάθεια, ενώ την ίδια στιγμή όλη η παγκόσμια κοινότητα παρακολουθεί στενά και συζητά κάθε μέρα εάν και πόσα άτομα αρρώστησαν από αυτά που έλαβαν τα υπό δοκιμή εμβόλια. Μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρξει ένας θάνατος που να σχετίζεται με τα νέα εμβόλια του κορωνοϊού σε πολλές δεκάδες χιλιάδες εθελοντών και μόνο λίγα μέτριας κλινικής σοβαρότητας συμβάντα. Η αυστηρή αυτή παρατήρηση κάθε δεδομένου ανέδειξε τις αστοχίες της φαρμακευτικής εταιρείας AstraZeneca στην προσπάθειά της να μεταφράσει κλινικά το ενδιαφέρον εμβόλιο cDNA του πανεπιστημίου της Οξφόρδης και την ανάγκασε να αποφασίσει την επανάληψη της κλινικής δοκιμής του εμβολίου της.
Αυτή τη στιγμή, τουλάχιστον δύο εμβόλια έχουν ήδη δείξει σε πολλές δεκάδες χιλιάδες εθελοντές (34.000-44.000) σε όλο τον κόσμο αποτελεσματικότητα υψηλότερη από ό,τι ελπίζαμε. Οι ρυθμιστικοί οργανισμοί αδειοδότησης (FDA, EMA) είχαν καθορίσει την ελάχιστη αποδεκτή αποτελεσματικότητα στο 50%. Τόσο η Moderna όσο και η Pfizer ανέφεραν περίπου 95% αποτελεσματικότητα των mRNA εμβολίων τους.
Πολλοί όμως είναι οι «αμφισβητίες» και οι «σκεπτικιστές» στα νέα εμβόλια που έρχονται να βοηθήσουν στην προφύλαξη από μία νόσο που μπορεί να οδηγήσει στον θάνατο πολλά εκατομμύρια συνανθρώπων μας. Η δυσπιστία που διακινείται και από επιστημονικούς κύκλους αφορά στο είδος των εμβολίων και συγκεκριμένα στο γεγονός πως για πρώτη φορά χρησιμοποιείται mRNA και αδενοϊοί για να μεταφέρουν ένα τμήμα του ιού για το οποίο θα «χτίσουμε» το τείχος των προστατευτικών αντισωμάτων. Εάν επίσης στην εξίσωση προσθέσουμε και την ταχύτητα με την οποία όλα αυτά υλοποιήθηκαν, τότε πολλοί, υγιώς και μη-σκεπτόμενοι, βλέπουν το όλο εγχείρημα με καχυποψία. Υπάρχουν όμως απλοί λόγοι που μπορούν να ερμηνεύσουν το ευτύχημα της ύπαρξης τριών τουλάχιστον αποτελεσματικών εμβολίων μέχρι στιγμής.
Όσοι ξαφνικά χθες βρέθηκαν να διαβάζουν για εμβόλια με mRNA πρέπει να γνωρίζουν πως οι προσπάθειες για τέτοια εμβόλια πάνε πίσω περίπου 30 χρόνια. Το mRNA δίνει την εντολή για την παραγωγή της πρωτεΐνης ακίδα-αντιγόνου του ιού, αλλά έχει ένα μειονέκτημα: είναι ασταθές και αποτελεί στόχο των απανταχού παρόντων ενζύμων (RNAses) που το καταστρέφουν. Σαν αποτέλεσμα, για 15 περίπου χρόνια, οι προσπάθειες ήταν άκαρπες και το επίπεδο της επαγόμενης ανοσίας, ανεπαρκές. Μία ιδέα, που τελικά απέδωσε, ήταν να αλλάξουν το ένα από τα τέσσερα νουκλοετίδια που χτίζουν το mRNA έτσι που να ξεφεύγει από τις RNAses και να ζει λίγο περισσότερο στα κύτταρα, ώστε να παράγει λίγη περισσότερη πρωτεΐνη-αντιγόνο και να προσφέρει καλύτερη ανοσία. Όμως και πάλι δεν ήταν αρκετή η ανοσία στα πειραματόζωα, για να πάει σε κλινική μελέτη στον άνθρωπο. Το δεύτερο πρόβλημα ήταν ότι τα κύτταρα δεν προσλαμβάνουν εύκολα το mRNA και το περισσότερο χάνεται στο σημείο της ένεσης. Μία εξέλιξη όμως στην επιστήμη των υλικών και συγκεκριμένα στα λιπιδικά νανοσωμάτια έφερε μία μεγάλη αλλαγή στην ικανότητα να μεταφέρουμε γενετικό υλικό (DNA και RNA) στα κύτταρα. Στην πράξη, mRNA ντυμένο με λιπιδικά νανοσωμάτια είναι το υλικό που χρησιμοποιείται στα mRNA εμβόλια που θα έχουμε σύντομα κοντά μας. Σαν ενέσιμο υλικό και «ξένο» για τον οργανισμό μας, θα δημιουργήσει μία τοπική φλεγμονή, θα απορροφηθεί από ειδικά στην αντιμετώπιση εισβολέων κύτταρα και για λίγες μέρες θα παραμείνει εκεί για να παράγει την πρωτεΐνη του ιού στην οποία θα χτίσουμε το τείχος της ανοσίας κατά του ιού. Και φαίνεται από τις κλινικές μελέτες, η διαδικασία να είναι πολύ αποτελεσματική. Είναι επίσης σημαντικό να γνωρίζουν οι ανησυχούντες ότι RNAi χρησιμοποιούνται ήδη ως φάρμακα σε ασθενείς που πάσχουν από θανατηφόρες γενετικές νόσους και μάλιστα σε παιδιά. Μάλιστα η τεχνολογία mRNA αναμένεται να είναι η επικρατούσα τα επόμενα χρόνια όχι μόνο για την παραγωγή εμβολίων κατά ιών και μικροβίων αλλά και κατά του καρκίνου και των μεταβολικών νόσων.
Αντίστοιχα, και τα εμβόλια που χρησιμοποιούν αδενοϊό ως φορέα του γενετικού υλικού του κορωνοϊού έχουν ιστορία 30 χρόνων. Οι αδενοϊοί, που προκαλούν πολλά επεισόδια κοινού κρυολογήματος, χρησιμοποιούνται σαν φορείς γενετικού υλικού σε πειράματα γονιδιακής μεταφοράς τα τελευταία 30 χρόνια αλλά και πρόσφατα σε γονιδιακές θεραπείες στον άνθρωπο. Σαν φορείς, είναι τροποποιημένοι έτσι ώστε να μην πολλαπλασιάζονται στα κύτταρά μας αλλά απλώς να μεταφέρουν το DNA που θέλουμε. Στην περίπτωση των εμβολίων ο αδενοϊός μεταφέρει το DNA που καθοδηγεί την παραγωγή της πρωτεΐνης ακίδας του κορωνοϊού. Μετά από την ένεση, θα εισέλθει στον πυρήνα των κυττάρων όπου μόνο το γονίδιο-DNA που μεταφέρει θα παράγει mRNA και στη συνέχεια την πρωτεΐνη ακίδα-αντιγόνο του κορωνοϊού για την επαγωγή της ανοσοποίησης. Το πρόβλημα με τους αδενοϊούς είναι ότι μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού έχει αντισώματα σε πολλούς από τους 50 περίπου τύπους αδενοϊών, με αποτέλεσμα να υπάρχει πρόβλημα στην αποτελεσματικότητα, κάτι που αντιμετωπίστηκε με τη χρήση ενός αδενοϊού που κάνει λοιμώξεις στα φυλογενετικά κοντινά μας πιθηκοειδή.
Ένα από τα θέματα για τα οποία επίσης εγείρονται πολλές σκέψεις, είναι η εισαγωγή γενετικού υλικού. Εδώ πρέπει να γίνει κατανοητό ότι: τα εμβόλια που είναι mRNA δεν χρειάζεται να μπουν στον πυρήνα του κυττάρου για να δουλέψουν αλλά, και ακόμα εάν μπουν, δεν μπορούν να γίνουν DNA και να ενσωματωθούν στο γενετικό μας υλικό. Είναι φλας μόρια που δρουν και εξαφανίζονται τάχιστα. Τα εμβόλια που είναι δομημένα σε αδενοϊό, αν και DNA στη βάση τους, πάλι δεν μπορούν να ενσωματωθούν στο γενετικό μας υλικό, γιατί οι αδενοϊοί παραμένουν στον πυρήνα των κυττάρων μας σαν «δορυφόροι» και χάνονται όταν τα κύτταρα φτάσουν στο τέλος της ζωής τους και όλο το γενετικό υλικό που υπάρχει στα κύτταρα αποδομείται εις τα εξ ων συνετέθη.
Και το ερώτημα που γεννάται είναι εάν είμαστε ασφαλείς. Η απάντηση είναι ένα μεγάλο ΝΑΙ. Οι παρενέργειες που έχουν εμφανιστεί στους περίπου 50.000 εθελοντές είναι ελάχιστες και αφορούν συμπτώματα κοινού κρυολογήματος (καταβολή, μυαλγίες, δέκατα, αρθραλγίες και πονοκέφαλο) σε ποσοστά λιγότερα από 4-10% και τοπικό ερεθισμό στην περιοχή της ένεσης, πιθανά αλλεργικής αντίδρασης. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει εάν στο μέλλον παρουσιαστούν και άλλες ανεπιθύμητες ενέργειες. Όμως η εμπειρία δεκαετιών μάς λέει ότι στην πλειοψηφία τους τα δεκάδες γνωστά εμβόλια εμφανίζουν παρενέργειες στις πρώτες βδομάδες της χορήγησής τους.
*Ο Αχιλλέας Γραβάνης είναι Καθηγητής Φαρμακολογίας του Παν/μιου Κρήτης
**Ο Γιώργος Βασιλόπουλος είναι Καθηγητής Αιματολογίας του Παν/μιου Θεσσαλίας
12°
