Άμυνες έναντι του χρόνου

Πριν από λίγες εβδομάδες άλλαξα γραφείο στη δουλειά – το πέμπτο σε 19 χρόνια. Την τελευταία φορά που πέρασα τη δοκιμασία αυτή, πριν από περίπου 10 χρόνια, είχα πετάξει 10 από τα 13 πολύ μεγάλα πλαστικά κιβώτια μετακόμισης που ήταν το σύνολο των υπαρχόντων μου στη δουλειά. (Ναι, συσσωρεύω εύκολα πράγματα και δυσκολεύομαι να τα αποχωριστώ· οι ψυχολόγοι είναι ενήμεροι). Ήλπιζα ότι μετά από εκείνη τη γενναία εκκαθάριση, η τωρινή μετακόμιση θα ήταν πιο ανώδυνη. Έκανα λάθος. Με κάποιον μαγικό τρόπο το γραφείο σταδιακά ξαναγέμισε. Όταν λέω γέμισε, εννοώ ότι γέμισαν οι βιβλιοθήκες, τα συρτάρια, οι φοριαμοί, τα πάντα. Πράγματα εξαπλώθηκαν πάνω, δίπλα, πίσω και κάτω από το γραφείο και τα έπιπλα, στις καρέκλες και τα τραπέζια, στον τοίχο και στο πάτωμα. Το γραφείο γέμισε τόσο πολύ, που ο χώρος αναγκάστηκε να διασταλεί για να τα χωρέσει. Έχω την εντύπωση ότι το πανεπιστήμιο μου ζήτησε να αλλάξω γραφείο με την κρυφή ελπίδα ότι έτσι θα συμμαζέψω το χάος.

Κάπως έτσι ξεκίνησε μια διαδικασία που διήρκεσε δύο ολόκληρους μήνες. Στα πράγματα που ανακάλυπτα και ξέθαβα είδα ολόκληρη την ενήλικη ζωή μου να περνάει σαν ταινία μπροστά στα μάτια μου. Απολυτήρια λυκείου, πτυχίο και συστατικές επιστολές πανεπιστημίου (όλα μεταφρασμένα και επικυρωμένα σε πολλά αντίτυπα, με πολλές σφραγίδες, υπογραφές και χαρτόσημα για να είναι λίγο πιο επίσημα)· αιτήσεις για μεταπτυχιακό και επιστολές αποδοχής· όλες τις εργασίες του μεταπτυχιακού, μαζί με όλα τα προσχέδια και τις σημειώσεις, τις μακέτες των εξωφύλλων και τις βιβλιογραφίες τους, τις σημειώσεις από τις παραδόσεις όλων των μαθημάτων του μεταπτυχιακού, αιτήσεις για δουλειά και απορριπτικές απαντήσεις, τυπωμένα μέιλ από την αίτηση και την προσφορά της υποτροφίας για το διδακτορικό, συν όλες τις σημειώσεις και τα δοκίμια του διδακτορικού, δεκάδες χιλιάδες σελίδες φωτοτυπημένων βιβλίων και επιστημονικών άρθρων, δεκάδες εκατομμύρια λέξεις που διάβασα, όλα με σημειώσεις, υπογραμμίσεις, κίτρινα χαρτάκια· δώρα και κάρτες από τους φοιτητές, κουκλάκια που κρέμονται από ελατήρια, σκετσάκια και κολάζ που έφτιαξαν από μόνοι τους για το μάθημα· καδραρισμένες και ακαδράριστες φωτογραφίες από επαγγελματικά ταξίδια·  αμέτρητες αρχειοθήκες με σημειώσεις, δεδομένα και εκτυπώσεις από έρευνες, αφίσες από ταινίες, φάκελοι από συνέδρια, συλλογές των περιοδικών Atlantic και History Today, που έχω ξεκοκαλίσει από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα. 

Εν μέσω χάους, βρίσκω τις κούτες με το αρχείο του Greek Politics Specialist Group – του ακαδημαϊκού δικτύου που ίδρυσα μαζί με λίγους καλούς συναδέλφους το 2004 και με τα χρόνια κατέληξε να είναι το μεγαλύτερο διεθνές δίκτυο πολιτικών και κοινωνικών επιστημόνων που ασχολούνται με την Ελλάδα. Προϋπολογισμοί και αποδείξεις, αιτήσεις εγγραφής μέλους από τη μεταολυμπιακή Ελλάδα, ενημερωτικά δελτία, μπροσούρες, φυλλάδια, ατέλειωτες σημειώσεις και πρακτικά συνεδριάσεων· μια ολόκληρη κούτα μόνο από το συνέδριό μας στην Αθήνα το 2009· μια έντονη, κοπιαστική αλλά επιτυχημένη εμπειρία. Μέσα στην κούτα βρίσκω τα πάντα: τις πρώτες ιδέες για το συνέδριο, τα μέιλ στους υπουργούς, βήμα προς βήμα τον σχεδιασμό και την οργάνωση του συνεδρίου, τις πτήσεις και τα ξενοδοχεία των συνέδρων, προσχέδια ομιλιών και προγραμμάτων, φωτογραφίες και αποκόμματα Τύπου. Πιάνοντας όλα αυτα τα πράγματα με τα χέρια μου, ταξιδεύω στον χρόνο. Η μνήμη μετατρέπεται σε απτή εμπειρία· μια σκουληκότρυπα στα συναισθήματα εκείνων των ημερών: το άγχος, την πίεση, τη χαρά και την υπερηφάνεια, τα αποτελέσματα του κόπου. Πόσα από αυτά τα πράγματα θα έβρισκα, θα θυμόμουν και θα ένιωθα αν όλα αυτά ήταν ψηφιακά; 

Σύμφωνοι, ό,τι έγινε έγινε. Όλα αυτά εξαϋλώθηκαν στον αιθέρα· στην καλύτερη περίπτωση, ίσως επηρέασαν ή διαμόρφωσαν με κάποιον απειροελάχιστο τρόπο τους άλλους και εμένα. Τι σημασία έχει όμως η μνήμη; Όλα αυτά τα –πλέον ανούσια και άχρηστα– υλικά αντικείμενα συνθέτουν το ποιος είμαι. Είναι το καύσιμο που ξόδεψα για να ζήσω και να δημιουργήσω, το απτό κατακάθι που ξέμεινε από όλες αυτές τις άυλες εμπειρίες. Όλα αυτά τα άχρηστα πράγματα είναι η μνήμη και η ταυτότητά μου. 

Μέσα στους ξεθωριασμένους, ξεχαρβαλωμένους φακέλους βρίσκω όλες τις μελέτες και τις έρευνες που ποτέ δεν ολοκλήρωσα· ιδέες και δουλειά που, για τον έναν ή τον άλλον λόγο (συνήθως έλλειψη χρόνου), ποτέ δεν βρήκαν τον δρόμο προς τη δημοσίευση. Η αισθητική του mp3. Η κυβερνοκουλτούρα και η παγκόσμια δημόσια σφαίρα. Κοινωνική κινητοποίηση στον 2ο Πόλεμο του Ιράκ. Οι Νέοι Εργατικοί και ο Τρίτος Δρόμος. Πετώντας τους φακέλους αποδέχομαι επιτέλους την ήττα· οι μελέτες αυτές δεν θα ολοκληρωθούν ποτέ. Κρατώντας άλλους, συντηρώ την ελπίδα και την προοπτική ότι «κάποτε» θα καταπιαστώ και με αυτά. 
Τα υλικά αντικείμενα δεν είναι μόνο οι αναμνήσεις της πραγματικής ζωής σου. Είναι και οι αναμνήσεις αυτού που ποτέ δεν συνέβη, αλλά θα μπορούσε να έχει συμβεί. Οι άπειρες διαφορετικές τροχιές που θα μπορούσε να έχει πάρει η ζωή σου. Μια αίτηση για δουλειά, το 2002, στο γραφείο ενός, τότε άγνωστου, ευρωβουλευτή του μικρού κόμματος των Φιλελευθέρων. Το όνομά του: Νικ Κλεγκ. Το 2010 ο Κλεγκ έγινε αναπληρωτής πρωθυπουργός στη συγκυβέρνηση Συντηρητικών-Φιλελευθέρων. Το 2018 ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ τον προσέλαβε στην ηγετική ομάδα του Facebook ως Head of Global Affairs. Φτηνά τη γλίτωσα. 

Λίγες μέρες αφού (νόμιζα ότι) είχα τελειώσει τη μετακόμιση, και αφού έχω πλέον πετάξει 12 μεγάλους σάκκους ανακύκλωσης, η καλή συνάδελφος που πήρε το παλιό μου γραφείο βρήκε πίσω από τη βιβλιοθήκη έναν ξεχασμένο πίνακα από φελλό στον οποίο είχα καρφιτσώσει δεκάδες επαγγελματικές κάρτες που είχα μαζέψει τα πρώτα χρόνια στο πανεπιστήμιο. (Ένας θεός ξέρει τι σκέφτηκε η κοπέλα όταν βρήκε τον αραχνιασμένο πίνακα σαν σε ταινία θρίλερ· όπως της είπε και ένας συνάδελφος που την είδε να τον κουβαλάει στο νέο μου γραφείο, «το ξέρεις ότι τις κάρτες μπορείς να τις βάλεις και στο πορτοφόλι σου, έτσι;»).  

Οι κάρτες αυτές ήταν από συνέδρια, σεμινάρια, συναντήσεις, συνεντεύξεις· αν, κινηματογραφικά, ζουμάρουμε στο χέρι του κατόχου της κάθε κάρτας τη στιγμή που μου την έδινε, θα δούμε εφήμερες εμπειρίες στις οποίες οι τροχιές της ζωής δύο ανθρώπων συναντήθηκαν για μία μόνο φευγαλέα στιγμή στην ιστορία του σύμπαντος· ανθρώπων, όμως, των οποίωντο όνομα, το κοινωνικό στάτους, τα στοιχεία επικοινωνίας, ακόμη και οι αισθητικές τους επιλογές, έγιναν κομμάτι του τοίχου και της καθημερινότητάς μου τα επόμενα χρόνια. 

Μέσα στον κυκεώνα των καρτών βρίσκω και μία που με πάει πίσω στο 2008, σε ένα συνέδριο για τα δικαιώματα των παιδιών. Η κάρτα ανήκει σε μια κυρία με ένα σπάνιο και φοβερά εντυπωσιακό όνομα, το οποίο το θυμάμαι ακόμα, διευθύντρια ενός σοβαρού οργανισμού που δημιουργήθηκε από το ίδιο το βρετανικό κοινοβούλιο. «Πρόσφατα συνάντησα τον Γκόρντον», μου είχε πει με μια φυσικότητα (ο «Γκόρντον» ήταν ο Γκόρντον Μπράουν, τότε πρωθυπουργός της χώρας)· «να τα ξαναπούμε», μου είχε πει στο τέλος με ένα πολύ ζεστό χαμόγελο. Τελικά δεν τα ξαναείπαμε ποτέ. Μπαίνω στο σάιτ του οργανισμού για να δω πώς εξελίχθηκε από τότε. Ο οργανισμός δεν υπάρχει πια. Το σάιτ το έχει πλέον μια εταιρεία αποκομιδής απορριμάτων. 

Η μνήμη δεν αφορά μόνο το παρελθόν·  λειτουργεί ως μέτρο σύγκρισης και συγκολλητική ουσία για το παρόν και το μέλλον. Η αλήθεια είναι ότι ζούμε σε ετήσιες λούπες. Το υποπτευόμουν από παλιά. Άλλωστε, πριν περίπου από 15 χρόνια άρχισα ένα πείραμα: κάθε μήνα σημείωνα τις μουσικές, τις ταινίες, τις εμπειρίες, τα τοπία και τους χρόνους που με γέμιζαν και μου έδιναν δύναμη. Δεν άργησε η επιβεβαίωση ότι το ημερολόγιο του σώματος και του μυαλού λειτουργεί με χειρουργική ακρίβεια. 

Το Facebook Memories μου βγάζει κάθε μέρα τις αναρτήσεις και τις αναμνήσεις της εκάστοτε ημέρας. Για μία ακόμη φορά, παρατηρώ ότι, π.χ. στα τέλη Νοεμβρίου και τις αρχές Δεκεμβρίου, ρέπω ακριβώς προς τα ίδια ακούσματα και τις ίδιες μνήμες. Κάθε νέα εμπειρία –κάθε ταξίδι, κάθε ταινία ή μουσική ή βιβλίο που μου κάνει εντύπωση– ενσωματώνεται σε αυτό το βιωματικό ημερολόγιο·  υφαίνεται κι αυτό στην ταπετσαρία της εποχικής μνήμης. 

Σήμερα το Facebook Memories μου θυμίζει φωτογραφίες από την ερευνητική άδεια στο Σάλτσμπουργκ, τον Νοέμβριο του 2017·  και περσινές φωτογραφίες, εν μέσω εγκλεισμού, από το βιβλίο μου στο οποίο αναφέρομαι στο ταξίδι εκείνο·  του χρόνου θα μου βγάζει ίσως αυτό το άρθρο στο οποίο αναφέρομαι στο βιβλίο που αναφέρεται στο ταξίδι. Inception. Με κάθε νέα λούπα, ο τροχός της ζωής μαζεύει κάτι και το κολλάει δίπλα στα υπόλοιπα.  
Οτιδήποτε μας βοηθάει να διατηρούμε τη μνήμη –χωρίς όμως να γινόμαστε δέσμιοι αυτής– είναι πολύτιμο. Η μνήμη, η βύθιση στο τώρα –η απόλαυση της μίας στιγμής του παρόντος–, και τα όνειρα που κάνουμε για το μέλλον είναι οι τρεις από τις τέσσερις άμυνες, τις μόνες αντιστάσεις, που έχουμε έναντι του χρόνου και του θανάτου. Η τέταρτη και σημαντικότερη, αυτή που βρίσκεται στο κέντρο και των τριών, είναι η αγάπη.