Θεόδωρος Πελαγίδης: «Το πολιτικό σύστημα πρέπει να σκέφτεται στρατηγικά και μακροπρόθεσμα»

Στο επιβλητικό κτίριο της οδού Πανεπιστημίου, ο χρόνος μοιάζει να έχει μείνει ακίνητος. Αυτός ήταν ίσως ο στόχος όταν ιδρύθηκε, έναν αιώνα πριν, η Τράπεζα της Ελλάδος: να εμπνέει σταθερότητα κι εμπιστοσύνη. Στον σημερινό κόσμο, όμως, ο χρόνος τρέχει και ανησυχητικές αλλαγές μετασχηματίζουν ταχύτατα την παγκόσμια οικονομία. Η «δομική στασιμότητα», τα «Trumponomics» και ο «άριστος δασμός», η αμφισβήτηση της «Pax Dollar Era», ο «κινεζικός επιταχυντής» είναι μόνο μερικές από τις τάσεις της νέας εποχής. Αυτά είναι τα θέματα του δοκιμίου «Από τον πληθωρισμό στους δασμούς – Η υπονόμευση της φιλελεύθερης διεθνούς οικονομικής τάξης» του Θεόδωρου Πελαγίδη (εκδόσεις Παπαζήση). Μια χρονολογική saga των τεκτονικών αλλαγών της τελευταίας πενταετίας, αφορμή της συζήτησής μας με τον υποδιοικητή της ΤτΕ.

Ο Θεόδωρος Πελαγίδης είναι ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση. Καθηγητής οικονομικής ανάλυσης στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς από το 2004, ανέλαβε τα καθήκοντα υποδιοικητή τον Σεπτέμβριο του 2020. Συγγραφέας βιβλίων που έχουν αποτελέσει σημείο αναφοράς για την ανάλυση της ελληνικής κρίσης και με περισσότερες από 70 δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, ο Πελαγίδης γνωρίζει σε βάθος την ελληνική οικονομία. Άμεσος, προσιτός, με λόγο πάντα καθαρό, έχει πολλές φορές επισημάνει τα δομικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας – από την «προσοδοθηρική» ανάπτυξη των προηγούμενων δεκαετιών, τις παθογένειες που οδήγησαν στα μνημόνια και τις δυσκολίες και προκλήσεις της μετα-covid εποχής. Το ενδιαφέρον στη συζήτηση μαζί του είναι ότι μπορεί να προσεγγίσει τα προβλήματα όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και κοινωνικά και πολιτικά με την ουσιαστική έννοια του όρου – εκείνη που βλέπει την οικονομία όχι ως διαγράμματα και αριθμούς αλλά ως πεδίο ευθύνης και επιλογών.

― Στο δοκίμιό σας αναφέρεστε στον ξεχασμένο «εχθρό των νοικοκυριών», τον πληθωρισμό, που εμφανίστηκε μετά την πανδημία με τη μορφή της «τέλειας πληθωριστικής καταιγίδας», αν και επωαζόταν ήδη μια δεκαετία. Ποια ήταν τα βασικά «συστατικά» της και πώς τα ένωσε η πανδημία;

Της πανδημίας προηγήθηκαν επεκτατικές δημοσιονομικές και νομισματικές πολιτικές, όπως τις λέμε στα οικονομικά, ώστε να τονώσουν τη δαπάνη, δηλαδή την κατανάλωση και τις επενδύσεις και τελικώς τον ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης.

Η ανάπτυξη κινούνταν σε χαμηλότερα επίπεδα από εκείνα που προβλέπονταν πριν από τη μεγάλη κρίση του 2008. Έτσι, οι κεντρικές τράπεζες αγόραζαν συστηματικά στη δευτερογενή αγορά περιουσιακά στοιχεία, κυρίως ομόλογα του Δημοσίου, ενώ οι προϋπολογισμοί πολλών χωρών επεκτείνονταν με ελλειμματικό τρόπο ώστε να στηρίξουν την ανάπτυξη. Η ανάγκη αυτή έγινε πολύ μεγαλύτερη με την πανδημία, με αποτέλεσμα, όταν τα νοικοκυριά και οι επιχειρήσεις βγήκαν από την απομόνωση, η ζήτηση να πιέσει αποφασιστικά την προσφορά, η οποία στο μεταξύ είχε αποδιοργανωθεί λόγω του ότι είχε παραμείνει κλειστή η οικονομία για το διάστημα της πανδημίας. Άρα η πανδημία ήταν ο καταλύτης.

― Η ασυνήθιστα μεγάλη επεκτατική πολιτική των κεντρικών τραπεζών στόχευε στο να αποφευχθεί μια νέα υφεσιακή κρίση, αλλά μήπως μας άφησε ακόμη πιο εκτεθειμένους στον πληθωρισμό;

Κεντρικές τράπεζες όπως η Fed προβλέπουν στο καταστατικό τους τη μέριμνα για την απασχόληση σε συνδυασμό με τη σταθερότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος και τον χαμηλό πληθωρισμό. Άρα η Fed έπρεπε να δράσει. Όταν τα προβλήματα είναι δομικά, οι λύσεις είναι δύσκολες. Για παράδειγμα, όταν τα προβλήματα έρχονται από την προσφορά ή όταν η γήρανση του πληθυσμού δεν βοηθά τη δαπάνη, η νομισματική πολιτική δεν είναι πάντα αποτελεσματική. Η παρέμβαση πάντως ήταν σε γενικές γραμμές αναπόφευκτη, ωστόσο ίσως θα μπορούσε να είναι πιο προσεκτική και να μην επεκτείνεται το ίδιο σε ζητήματα που δεν εντάσσονται σε μια πιο στενή ερμηνεία της έννοιας της ανεξαρτησίας των κεντρικών τραπεζών. Η έννοια και το περιεχόμενο της ανεξαρτησίας των κεντρικών τραπεζών τίθενται σήμερα ξανά στο τραπέζι κι αυτό έχει μεγάλο θεωρητικό ενδιαφέρον.

― Αναφέρεστε και σε κάτι άλλο που, όπως λέτε, δεν έχει επαρκώς τονιστεί: Η ασιατική μεσαία τάξη αναμένεται να διπλασιαστεί σε αριθμό μέχρι το 2030, με τις καταναλωτικές δαπάνες της να πλησιάζουν τα 36 τρισ. δολάρια ετησίως, πιέζοντας ακόμα περισσότερο και σε μόνιμη βάση ανοδικά τις τιμές των διεθνών αγαθών. Ποιες είναι οι πιθανές επιπτώσεις για τις οικονομίες της Δύσης;

Το οικονομικό κέντρο του κόσμου για πάρα πολλές οικονομικές δραστηριότητες, όπως η ναυτιλία, έχει μεταφερθεί στην Ασία. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Οι εσωτερικές της αγορές αναπτύσσονται, οι πληθυσμοί είναι πειθαρχημένοι και τα καθεστώτα είναι συγκεντρωτικά και αυστηρά, ενώ η έλλειψη δικαιωμάτων και ελευθεριών χρησιμοποιείται ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Οι κυβερνήσεις, έχοντας σύμμαχο στις περιπτώσεις αυτές τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες, έχουν τη δυνατότητα της καλής πληροφόρησης και επομένως μπορούν να παίρνουν στρατηγικές αποφάσεις που συνήθως αποδίδουν. Αυτό καταδεικνύει και το παράδειγμα της Κίνας σήμερα. Οι περισσότερες χώρες της Δύσης που βασίζονται στη δημοκρατία και στις ελεύθερες αγορές έχουν πλέον έναν πολύ υπολογίσιμο οικονομικό ανταγωνιστή.

Η Ελλάδα πρέπει να δίνει προτεραιότητα στις επιχειρήσεις και στην επιτυχία τους διεθνώς, ώστε με τους φόρους που πληρώνονται να μπορεί να προσφέρει τα βασικά κοινωνικά αγαθά

― Η Ελλάδα έχει κάποια, γνωστά συγκριτικά πλεονεκτήματα (γεωγραφική θέση, τουρισμός, ναυτιλία). Υπάρχουν άλλα που θα μας βοηθήσουν να μετριάσουμε τις επιπτώσεις του σκληρού διεθνούς ανταγωνισμού;

Δύο πράγματα θέλω να σας πω εδώ. Πρώτον ότι δεν υποτιμώ καθόλου ούτε τον τουρισμό ούτε την κτηματαγορά. Εννοώ τα ήδη αποκαλυμμένα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας μας. Πιστεύω μάλιστα ότι συνδυαστικά και οι δύο αυτοί τομείς μπορούν να δημιουργήσουν ένα νέο συγκριτικό πλεονέκτημα του «Ευ Ζην», ιδίως για νοικοκυριά που θα εγκατασταθούν χρονικά μερικώς στη χώρα μας, είτε πρόκειται για εργαζόμενους από απόσταση, είτε για συνταξιούχους που διαμένουν εδώ απολαμβάνοντας υψηλή ποιότητα ζωής στην τρίτη ηλικία. Το περιβάλλον της Ελλάδας έχει μια «φυσική πολυτέλεια», αρκεί να μην την καταστρέψουμε εμείς οι ίδιοι. Το δεύτερο που θέλω να σας πω είναι ότι δεν ισχύει αυτό που αλυσιτελώς υποστηρίζεται μερικές φορές, ότι η οικονομική δραστηριότητα στην Ελλάδα είναι μόνο αυτοί οι δύο κλάδοι. Η μεταποίηση έχει κάνει άλματα και βρίσκεται γύρω στο 10% του ΑΕΠ. Η Ελλάδα έχει μια υπολογίσιμη μεταποιητική και εξαγωγική δραστηριότητα. Μένουν όμως να γίνουν αρκετά, κυρίως για τις χρήσεις γης και το χωροταξικό της βιομηχανίας, πράγματα πάντως που έχουν ήδη δρομολογηθεί, ενώ σωστές πολιτικές έχουν εφαρμοστεί αθόρυβα τα τελευταία χρόνια.

Η Ελλάδα, σε κάθε περίπτωση, πρέπει να σκέφτεται περισσότερο ιδιωτικά και να δίνει προτεραιότητα στις επιχειρήσεις και στην επιτυχία τους διεθνώς, ώστε με τους φόρους που πληρώνονται να μπορεί να προσφέρει τα βασικά κοινωνικά αγαθά όπως η υγεία, η παιδεία και τα λοιπά. Μάλιστα, η όποια βελτίωση απαιτείται στα αγαθά αυτά δεν μπορεί να γίνει χωρίς χρήματα που να προέρχονται από τους φόρους της ιδιωτικής δραστηριότητας. Να το καταλάβουμε αυτό. Να καταλάβουμε επίσης ότι το πολιτικό σύστημα πρέπει να σκέφτεται στρατηγικά και μακροπρόθεσμα και ότι το κράτος πρέπει να λεπτύνει, να υιοθετήσει δρόμους αριστείας και ορόσημα (journeys of excellence and benchmarks) και να αξιολογείται από διεθνείς εξωτερικούς φορείς. Αυτά κάνουν οι χώρες που έχουν τρέξει μπροστά.

― Πρόσφατα διαβάσαμε ότι ο πληθωρισμός στην Ελλάδα υποχώρησε στο 1.7%, ακόμη πιο χαμηλά από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης (2.1%). Τι σημαίνει αυτό για τα ελληνικά νοικοκυριά και για την οικονομία γενικότερα;

Παρά τη γενική εντύπωση που υπάρχει, η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση σ’ αυτά που συμβαίνουν διεθνώς. Αν, ας πούμε, κοιτάξει κανείς τις χώρες της Βαλτικής και τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, θα δει ότι σχεδόν μονίμως ο πληθωρισμός είναι διπλάσιος από τον μέσο όρο των ευρωπαϊκών χωρών, πολύ υψηλότερος από της Ελλάδας. Αυτό σημαίνει ότι οι εν λόγω χώρες έχουν κλειστή αγορά και μονοπώλια; Όχι φυσικά. Ζούμε στην εποχή των ενιαίων αγορών, και ιδίως στην Ευρώπη οι οικονομίες είναι σχετικώς ολοκληρωμένες και ανοιχτές. Τονίζω ότι οι τιμές των διεθνών εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών είναι σχεδόν ενιαίες –ο νόμος της μίας τιμής (the law of one price)– και καθορίζονται διεθνώς από την προσφορά και τη ζήτηση.

Αντιθέτως, οι μισθοί είναι τοπικοί και καθορίζονται από την κατά τόπους παραγωγικότητα, το ανθρώπινο κεφάλαιο και τις εγχώριες αγορές εργασίας. Πάντως μπορεί να βρούμε και πολλά ίδια αγαθά σε διαφορετικές τιμές σε διαφορετικές χώρες. Αυτό συμβαίνει γιατί π.χ. ένα αγαθό σε μια μεγάλη μαζική αγορά που βρίσκεται δίπλα στην παραγωγική του διαδικασία μπορεί να είναι σε χαμηλότερη τιμή, καθώς παίζουν ρόλο οι οικονομίες κλίμακος και η εγγύτητα. Παίζουν επίσης ρόλο οι υποδομές, τα logistics, ο αριθμός των σημείων διανομής κ.λπ. Σε μια μικρή και απομακρυσμένη αγορά, όπου λίγα αγαθά πωλούνται, προφανώς η τιμή του ίδιου αγαθού μπορεί να είναι υψηλότερη. Πολύ περισσότερο όταν υστερούν οι υποδομές, οι εφοδιαστικές αλυσίδες δεν είναι σύγχρονες και γενικώς τα κόστη συναλλαγών είναι μεγαλύτερα λόγω του ότι η παραγωγικότητα σε όλη την αλυσίδα των μεταφορών είναι χαμηλότερη.

Βέβαια, υπάρχουν και αγορές που είναι πάρα πολύ δύσκολες και δεν είναι ανταγωνιστικές, όπως είναι η κτηματαγορά, με πολύ δύσκαμπτη προσφορά, η οποία απαιτεί πολλά έτη προσαρμογής σε μια, για παράδειγμα, κατακόρυφη αύξηση της ζήτησης. Μια άλλη δύσκολη αγορά είναι αυτή της ενέργειας, όπου απαιτείται, για να λειτουργήσει αποδοτικότερα, ένα δίκτυο εκτεταμένο αλλά και αρκετά ισχυρό ώστε να μπορεί να σηκώσει voltage power, και φυσικά σταθμούς αποθήκευσης.

― Η υποχώρηση δίνει ελπίδα για το τέλος των δομικών πληθωριστικών πιέσεων ή απλώς είναι μια προσωρινή παύση; Γιατί, παρά το θετικό σήμα της επιστροφής στο 2%, οι τιμές συνεχίζουν να είναι ψηλές σε σχέση με το προηγούμενο έτος, απλώς αυξάνονται με βραδύτερο ρυθμό. Επίσης, η πίεση στις τιμές των υπηρεσιών, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρωζώνη, παραμένει ζήτημα. Πώς το σχολιάζετε;

Είναι ένα πράγμα το επίπεδο των τιμών και άλλο o ρυθμός αύξησής τους, δηλαδή ο πληθωρισμός.

Η άποψη που επικρατεί είναι ότι, λόγω διαφόρων παραγόντων που αφορούν τη ζήτηση από τις χώρες της Ασίας ή και την κλιματική αλλαγή, που μπορεί να περιορίζει την προσφορά λόγω φυσικών καταστροφών, μπορεί να έχουμε ξαφνικές αναταράξεις στις τιμές. Ένα άλλο θέμα είναι οι δασμοί. Αν γενικευτεί η σημερινή κατάσταση, δηλαδή στην περίπτωση ενός γενικευμένου δασμολογικού πολέμου, προφανώς και θα επιταχυνθεί ο ρυθμός αύξησης πέραν του 2%, θα αυξηθούν οι προσδοκίες και στο τέλος το επίπεδο των τιμών συγκεκριμένων αγαθών και υπηρεσιών θα ανέλθει.

Εκτιμώ ότι κατά καιρούς υπάρχει πίεση σε συγκεκριμένα αγαθά, όπως τα τρόφιμα, όχι μόνο εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, αλλά και εξαιτίας της πίεσης της ζήτησης από τις πολυπληθυσμιακές χώρες της Ασίας. Όσον αφορά τις υπηρεσίες, η πίεση στη ζήτηση είναι μεγάλη, γιατί γενικώς το οικονομικό σύστημα σήμερα μεταφέρει τις δραστηριότητές του στον τομέα των υπηρεσιών, όπου και εντοπίζονται οι προτιμήσεις νοικοκυριών και επιχειρήσεων. Παραδείγματος χάρη, η ζήτηση για ταξιδιωτικές υπηρεσίες είναι ισχυρή, καθώς η εμπειρία του ταξιδιού θεωρείται σήμερα, με βάση τις σχετικές έρευνες, η 4η βασική ανάγκη του ανθρώπου. Είναι λογικό να υπάρχει λοιπόν πίεση σε όλες τις συναφείς υπηρεσίες, όπως τα εισιτήρια και η διαμονή σε ξενοδοχεία ή και η εστίαση, ιδιαιτέρως τους μήνες της τουριστικής περιόδου.

― Σας ανησυχεί μήπως αυτή η ταχεία υποχώρηση μετατραπεί σε μια «τέλεια υφεσιακή καταιγίδα», ιδιαίτερα για οικονομίες στις χώρες του Νότου, όπως η ελληνική;

Δεν υπάρχουν τέτοια σημάδια στον ορίζοντα για τις χώρες αυτές. Η Ελλάδα έχει τακτοποιήσει το χρέος της και τα δημόσια οικονομικά της πηγαίνουν καλά. Βοηθά οπωσδήποτε και η αποκάλυψη της παραοικονομίας, που προσθέτει έσοδα στο Δημόσιο. Αυτό το επιτρέπουν τα νέα τεχνολογικά εργαλεία. Η Πορτογαλία είναι μια πειθαρχημένη χώρα, ενώ η Ισπανία είναι μια μεγάλη αγορά με ισχυρές μεταναστευτικές ροές και τουρισμό αλλά και βιομηχανία που ενισχύει την οικονομία.

― Δεδομένου ότι τα δομικά χαρακτηριστικά που δημιούργησαν αυτό που αποκαλέσατε «τέλεια πληθωριστική καταιγίδα» επιμένουν (γεωπολιτικές εντάσεις, κόστος μετάβασης στην πράσινη ενέργεια κ.λπ.), και με το νέο δεδομένο της ΑΙ, δεν κινδυνεύουμε να βρεθούμε μπροστά σε μια νέα, πιθανόν διαφορετική, καταιγίδα στο μέλλον;

Είναι αλήθεια ότι οι επενδύσεις που γίνονται στην τεχνητή νοημοσύνη, κυρίως στις ΗΠΑ, είναι μεγάλες και ότι πρέπει οπωσδήποτε αυτές να αποδώσουν για να δικαιολογήσουν την αξία τους. Με τις διασυνδέσεις που ήδη υπάρχουν στην παγκόσμια οικονομία, μια ενδεχόμενη υπερβολή στον κλάδο αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει, όπως τονίζει η πρώην αναπληρώτρια διευθύνουσα σύμβουλος του ΔΝT Τζίτα Γκόπιναθ, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, σε μια γενικότερη διεθνή οικονομική αναταραχή. Προς το παρόν, παρά τις ανησυχίες, δεν φαίνεται κάτι τέτοιο. Ακόμη και η ίδια η αναταραχή της επιβολής δασμών δεν φαίνεται να έχει ανησυχήσει τις αγορές τελικώς. Ξέρετε, πάντως, τέτοια γεγονότα δεν μπορούν να προβλεφθούν.

― Η επιβολή δασμών θα αποδώσουν τα οφέλη που προσδοκά ο πρόεδρος Τραμπ; Πρόκειται για εργαλείο διαπραγμάτευσης για τη διαχείριση της γεωπολιτικής ανταγωνιστικότητας με την Κίνα ή είναι απλώς ένας τρόπος να αποσπαστεί η (αμερικανική) κοινή γνώμη από δυσκολότερα εσωτερικά οικονομικά προβλήματα, όπως το δημοσιονομικό έλλειμμα των ΗΠΑ, που έφτασε τα 2 τρισ. το 2024;

Είναι και τα δύο. Οι μονόπλευροι δασμοί από πλευράς των ΗΠΑ μπορούν να αποδώσουν οφέλη για τη χώρα αυτή. Σε συνδυασμό με τη «σκληρή ισχύ» που διαθέτει η Αμερική. Στην ουσία η Αμερική βάζει όλες τις χώρες να πληρώσουν για το αγαθό της ασφάλειας που υπόσχεται να παρέχει στο παγκόσμιο σύστημα. Από την άλλη, τα δημοσιονομικά ελλείμματά της απαιτούν οπωσδήποτε κάποιου είδους περιστολές, ιδίως στα κοινωνικά και ασφαλιστικά της προγράμματα, πράγμα το οποίο μπορεί να είναι πολιτικά επώδυνο. Κάποια χρήματα θα προσπαθήσει να πάρει από τους δασμούς, οι οποίοι στην ουσία είναι φόρος επί της κατανάλωσης, κάποια άλλα θα κοιτάξει να τα πάρει από φόρους, λόγω της οικονομικής δραστηριότητας που ελπίζει ότι θα αναπτυχθεί εγχωρίως με τα μέτρα αυτά.

― Μια οικονομική ανάπτυξη, ακόμα και ισχυρή, μπορεί να «ξεγελάσει» το πρόβλημα του χρέους;

Η Αμερική έχει ήδη ισχυρή ανάπτυξη από τα χρόνια του προέδρου Μπάιντεν. Λόγω όμως των μεγάλων φορολογικών περικοπών που είχαν γίνει προηγουμένως, αλλά και των αναγκών του προϋπολογισμού για κοινωνικές δαπάνες, το δημοσιονομικό έλλειμμα ετησίως προσθέτει συνεχώς νέα ποσά στο δημόσιο χρέος. Η σημερινή φύση της οικονομικής δραστηριότητας απαιτεί υποστήριξη από δημόσιες δαπάνες και ιδίως δημόσιες επενδύσεις. Στο πλαίσιο αυτό, είναι μια δύσκολη άσκηση να περιορίσεις το κράτος. Δεν είμαστε στην εποχή του Ρέιγκαν. Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι δεν πρέπει να περιοριστεί η σπατάλη, ενώ οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν μεγάλες ευκαιρίες εξοικονόμησης κόστους.

― Φτάνει, πιστεύετε, το τέλος της «Pax Dollar Era»;

Αν τα πράγματα μείνουν περίπου ως έχουν, με μια υποτίμηση του δολαρίου γύρω στο 10%, αυτό δεν φαίνεται να έχει υπολογίσιμες επιπτώσεις. Όμως η υπονόμευση της κυριαρχίας του δολαρίου μπορεί να έρθει μέσα από τα ψηφιακά νομίσματα. Το δολάριο κινείται διεθνώς, και ιδίως η μαύρη οικονομία, που είναι ένα πολύ υπολογίσιμο ποσοστό της παγκόσμιας δραστηριότητας. Αν αντικατασταθεί από τα ψηφιακά νομίσματα, τότε ο ρόλος του διεθνώς μπορεί να απομειωθεί.

― Η Κίνα εξελίσσεται στον νέο μεγάλο «επιταχυντή της ιστορίας», ο πρόεδρος Τραμπ να επιδιώκει να αλλάξει τη διεθνή τάξη πραγμάτων. Αναφερθήκατε προηγουμένως στην έλλειψη δικαιωμάτων και ελευθεριών που χρησιμοποιείται σήμερα ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Τι σημαίνουν όλα αυτά για τη δημοκρατία;

Η δημοκρατία όπως την ξέραμε φαίνεται να μπαίνει σε δεύτερη προτεραιότητα. Προηγείται η οικονομική επιτυχία ώστε να υπάρξουν πιο ευνοϊκές για τη δημοκρατία συνθήκες. Πάντως έτσι όπως είναι σήμερα τα πράγματα, η αστική δημοκρατία που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα είναι πολύ δύσκολο να επιβιώσει χωρίς οικονομική επιτυχία, χωρίς πόρους που θα επιτρέπουν σε μια ευημερούσα μεσαία τάξη και να αναπτύσσεται αλλά και να αναπτύσσει παράλληλα δραστηριότητες απαραίτητες για την αστική ζωή: τις τέχνες, τα γράμματα και τον πολιτισμό.