Ο πατρικός ρόλος μέσα από την κινηματογραφική και τηλεοπτική μυθοπλασία και η υποχώρηση του μοντέλου της πολιτικής πατρικής ηγεσίας.
Πολλές φορές η μυθοπλασία έρχεται να εντοπίσει, να αναδείξει και να μελετήσει θέματα που ο επιστημονικός φακός παραβλέπει ή αδυνατεί να εστιάσει. Τις τελευταίες τουλάχιστον δεκαετίες, κυρίως η κινηματογραφική και τηλεοπτική μυθοπλασία, έρχεται να μιλήσει σε ποικίλους τόνους για ένα πολύ κρίσιμο θέμα που ελάχιστα έχει απασχολήσει τις κοινωνικές επιστήμες. Αυτό είναι, σε διάφορες παραλλαγές, η απουσία του πατέρα, η αλλαγή του πατρικού ρόλου, η νοσταλγία της πατρικής φιγούρας.
Τελευταίο παράδειγμα η βραβευμένη ταινία «Aftersun», της Σάρλοτ Γουελς, που έρχεται με ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ύφος και ξεκάθαρη ψυχαναλυτική στόχευση να μιλήσει για την έκλειψη της πατρότητας, τη δυσκολία του πατέρα να παίξει τον ρόλο του, τη σύγχυση ενήλικων και ανήλικων προσδοκιών σε μια εφηβεία μακράς διάρκειας, τη διαρκή αναζήτηση της πατρικής φιγούρας-προστασίας-φροντίδας από την κόρη. Παρόμοια στόχευση, όμως με εντελώς διαφορετικό ύφος, είδαμε πρόσφατα στην πολύ ενδιαφέρουσα ταινία του Σωτήρη Γκορίτσα«Εκεί που ζούμε». Εκεί, και πάλι η σχέση ενός διαζευγμένου πατέρα με τον γιο του αυτή τη φορά έρχεται να αποτελέσει τον καμβά πάνω στον οποίο αναζητούνται κατακερματισμένες αναμνήσεις, μικρά ή μεγάλα τραύματα, συναισθηματικές απουσίες αλλά και μια ιδιόμορφη γενεακή συμφιλίωση.
Είναι ένα κινηματογραφικό μοτίβο που το συναντάμε, ίσως, πρώτη φορά τόσο παραδειγματικά στην ταινία «Νεμπράσκα» (2013) του Αλεξάντερ Πέιν που σκιαγραφεί μια πατρική φυσιογνωμία αδύναμη, χρεοκοπημένη, απορυθμισμένη που δύσκολα αποτελεί πρότυπο ταύτισης για το παιδί και έχει πολύ λίγα πράγματα να του κληροδοτήσει πέρα από σκόρπιες μνήμες και ένα βαθύ, σχεδόν υπαρξιακό, κενό. Ένα κενό που μερικώς μπορεί να καλυφθεί μόνο εάν αναγνωριστεί.
Η απαρίθμηση των περιπτώσεων στη σύγχρονη δημοφιλή μυθοπλασία που η απουσία της πατρικής φιγούρας έχει τεράστια συμβολική αξία είναι άσκοπη, αφού αυτές είναι αμέτρητες. Από σούπερ ήρωες των κόμικς και του κινηματογράφου, μέχρι μεγάλες τηλεοπτικές επιτυχίες («Dexter», «Lost», «Game of Thrones» για να αναφέρουμε μόνο μερικές ενδεικτικά), η έλλειψη και το «χάσιμο» της πατρικής παρουσίας, η διαρκής αναζήτησή της σε άλλα πρόσωπα αλλά και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η ίδια η πατροκτονία γίνεται κομβική αφηγηματική στρατηγική. Είναι με κάποιον τρόπο σαν όλες οι μορφές μυθοπλασίας –καλλιτεχνικές, εμπορικές και ενδιάμεσες– να μας προειδοποιούν εδώ και καιρό, ότι τα όσα συμβαίνουν, και κυρίως οι σύνθετες διαταραχές που προκύπτουν σε κοινωνικό επίπεδο, οφείλονται όχι στην επιβολή μιας πατριαρχικής εξουσίας (εδώ διαφέρει μόνο o ελληνικός weird κινηματογράφος που μιλά για την επιστροφή μιας διαστροφικής πατριαρχίας), αλλά αντίθετα σε μια πολύμορφη υποχώρηση, σύγχυση και σε ορισμένες φορές εσκεμμένη θανάτωσή της.
Η ψυχανάλυση έχει επισημάνει την κρίσιμη σημασία του πατέρα όχι μόνο ως γονεϊκού ρόλου αλλά και ως εκείνου του συμβολικού προτύπου που εξάγει το παιδί-άτομο από την οικογενειακή εστία και το συνδέει με τον Νόμο, με την κοινωνική τάξη πραγμάτων. Η διατάραξη αυτού του ρόλου που μας επισημαίνει η μυθοπλασία είναι μια συνθήκη που σε μεγάλο βαθμό υποτιμούμε. Ίσως γιατί μια ευπρόσδεκτη συνέπειά της είναι η μεγάλη ευελιξία που έχουμε να παίξουμε με τους εαυτούς μας, να αλλάξουμε τις ταυτότητες και τα πρότυπά μας. Από τη στιγμή που ο Νόμος του πατέρα βρίσκεται σε αποδρομή, από τη στιγμή που όλα είναι ρευστά, όλα φαντάζουν πιο ελεύθερα και δημοκρατικά. Ο καθένας μπορεί να είναι αυτό που θέλει, έξω από αυστηρούς ρόλους και προκαθορισμένες διαδρομές. Με τίμημα την ανασφάλεια, μπορούμε να είμαστε ό,τι θέλουμε, ακόμη και η βιολογική ταυτότητα μπορεί να παρακαμφθεί. Οι νόμοι δεν είναι δεδομένοι, εμείς τους φτιάχνουμε και τους αποφασίζουμε. Στα σχολεία κάλλιστα μπορούν Drag Queens να διαβάζουν παραμύθια για να σπάσουν τα στερεότυπα.
Είναι, εντούτοις, πολύτιμη αυτή η επιμονή του μυθοπλαστικού κόσμου να απεικονίζει μια πραγματικότητα με την πατρική εξουσία σε έκλειψη και ταυτόχρονα να νοσταλγεί την πατρότητα. Πρώτα από όλα γιατί μας θυμίζει ότι κοινωνική ζωή χωρίς συγκεκριμένα όρια και κοινά σημεία αναφοράς δύσκολα μπορεί να νοηθεί. Και, δευτερευόντως, γιατί μας βοηθά να σκεφτούμε καλύτερα όλες εκείνες τις διαστάσεις του σύγχρονου κόσμου που φαντάζουν ακατανόητες και μας σοκάρουν. Ενδεικτικά και μόνο, ας σκεφτούμε ότι τα δύο βασικότερα εγκλήματα που συντάραξαν την εγχώρια επικαιρότητα –το παράδειγμα παιδεραστίας στον Κολωνό και η υπόθεση Πισπιρίγκου– μπορεί εύλογα να έριξαν τα φώτα στις μητέρες, όμως εξίσου σημαντική ήταν η πραγματική και συμβολική απουσία του πατέρα, η οποία περνάει στα ψιλά γράμματα.
Επίσης, ας σκεφτούμε τις προσδοκίες που υπάρχουν τα τελευταία χρόνια για πολιτικές ηγεσίες. Οι χώρες των αυταρχικών δημοκρατιών συνεχίζουν, βέβαια, την παράδοση του ολοκληρωτικού «πατερούλη» (Πούτιν, Ερντογκάν κ.ά.). Οι χώρες της φιλελεύθερης δημοκρατίας αναζητούν εύλογα, και κάποιες φορές επιτυγχάνουν, την πολιτική ανανέωση – τόσο την ηλικιακή όσο και σε όρους γυναικείου φύλου. Σε ορισμένες, πάλι, περιπτώσεις προκύπτει ένα παράξενο αμάλγαμα ενός απορυθμισμένου πατερούλη ή ενός μικρομέγαλου ηγέτη. Ας μείνουμε στα παραδείγματα του Ντόναλντ Τραμπ και του Μπόρις Τζόνσον για να μην επεκταθούμε και στην εγχώρια τραυματική εμπειρία. Η υποχώρηση του μοντέλου της πατρικής ηγεσίας μπορεί να έχει ανοίξει τον δρόμο σε μια πολύ πιο πλουραλιστική επινόηση και ενσάρκωση του πολιτικού. Έχει, όμως, ταυτόχρονα διαμορφώσει προϋποθέσεις μιας ηγετικής ανομίας, μιας συστημικής αναρχίας, που αν δεν προσεχθεί έγκαιρα θα απειλήσει τα θεμέλια της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
19°
