Ανίσχυρα κράτη, διασπασμένες κοινωνίες, σε ένα πυρηνικό οικοσύστημα

Πριν από 42 χρόνια...

Στις 20 Νοεμβρίου 1983 προβλήθηκε στην αμερικανική τηλεόραση μια ταινία που συγκλόνισε την κοινωνία και το πολιτικό σύστημα και άλλαξε τον ρου της Ιστορίας. Η «Επόμενη μέρα» του Νίκολας Μέγιερ παρουσιάζει μια σύγκρουση ανάμεσα στο ΝΑΤΟ και στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας, που γρήγορα κλιμακώνεται σε πυρηνικό πόλεμο ανάμεσα στις δύο, τότε, υπερδυνάμεις, τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση. Βασισμένη σε επιστημονική έρευνα, η ταινία έδειξε για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό –στο οποίο μέχρι τότε έλεγαν ότι, σε περίπτωση που δεις «το μανιτάρι» της πυρηνικής έκρηξης, πρέπει να μπεις κάτω απ’ το τραπέζι για να προστατευτείς– το τι πραγματικά θα συμβεί σε έναν πυρηνικό πόλεμο.

Το αρχικό πλάνο των παραγωγών ήταν η ταινία να προβληθεί σε δύο δίωρα μέρη σε δύο συνεχόμενες βραδιές, ωστόσο, μετά και τη δυσκολία ανεύρευσης διαφημίσεων για το συγκεκριμένο θέμα, ο Μέγιερ επέμεινε ότι η ταινία μπορούσε να κοπεί στη διάρκεια των δύο και κάτι ωρών, ώστε να προβληθεί μια κι έξω. Όταν είδαν την ταινία, οι executives του ABC συγκλονίστηκαν τόσο πολύ που έβαλαν τα κλάματα.

Λίγους μήνες πριν από τη βραδιά της προβολής σε εθνικό δίκτυο, ο Μέγιερ έδωσε κρυφά (και παράνομα) μια κόπια της ταινίας σε ακτιβιστές κατά των πυρηνικών. Αυτοί άρχισαν να στέλνουν κόπιες σε οργανώσεις, πήραν συνεντεύξεις από ειδικούς, οργάνωσαν προβολές σε σπίτια, μπαρ και εστιατόρια, συζητήσεις με την τοπική κοινωνία, ενώ έδειξαν την ταινία και σε επιλεγμένους δημοσιογράφους από τα κορυφαία ΜΜΕ. Πριν ακόμα προβληθεί η ταινία, όλοι μιλούσαν γι’ αυτήν. Το περιοδικό «Variety» αποκάλεσε την εκστρατεία αυτή «τη σπουδαιότερη καμπάνια δημοσίων σχέσεων στην ιστορία».

Το βράδυ της 20ής Νοεμβρίου, το ABC προειδοποίησε τους θεατές ότι η ταινία περιλαμβάνει σκηνές που μπορεί να τους ταράξουν και τους συνέστησε να τη δουν μαζί με τα παιδιά τους, ώστε να μπορέσουν να τους εξηγήσουν και να μιλήσουν γι’ αυτήν. Το κανάλι έστησε τηλεφωνικές γραμμές με ψυχολόγους. 100 εκατ. θεατές στις ΗΠΑ είδαν την ταινία. Ταυτόχρονα. Και όταν λέμε «είδαν», εννοούμε, την είδαν από την αρχή μέχρι το τέλος. Ούτε σκρόλαραν ταυτόχρονα στο TikTok και στο Facebook, ούτε σχολίαζαν στο X και στο Reddit. Αμέσως μετά, το ABC έβγαλε πάνελ με κορυφαίους δημοσιολόγους και πρώην υπουργούς: Τεντ Κόπελ, Καρλ Σαγκάν, Χένρι Κίσινγκερ, Ελί Βίζελ, Ρόμπερτ ΜακΝαμάρα, Μπρεντ Σκάουκροφτ, Γουίλιαμ Φ. Μπάκλεϊ Τζούνιορ.

Η ταινία προκάλεσε σοκ στην αμερικανική κοινωνία, αλλά και στις ελίτ. Καθόρισε τους φόβους μιας ολόκληρης γενιάς και άλλαξε τη σκέψη και τη στρατηγική του προέδρου Ρέιγκαν για τα πυρηνικά, λειτουργώντας ως καταλύτης που τον έστρεψε προς σημαντικές διαπραγματεύσεις το 1986 στο Ρέικιαβικ και σε συμφωνίες πυρηνικού αφοπλισμού με την ΕΣΣΔ του Μιχαΐλ Γκορμπατσόφ από το 1987 και μετά· συμφωνίες που τις δεκαετίες που ακολούθησαν οδήγησαν στη δραστική μείωση των πυρηνικών οπλοστασίων των δύο στρατοπέδων.

Η ζωή και η ιστορία κάποιες φορές παίζουν ανατριχιαστικά παιχνίδια

Η ταινία προβλήθηκε δύο μήνες και εννιά μέρες μετά από δύο εντελώς άσχετα μεταξύ τους περιστατικά, που για πολλά χρόνια παρέμειναν κρυφά, όμως πολύ αργότερα, με τον αποχαρακτηρισμό αρχείων και τις μαρτυρίες πολιτικών και αξιωματούχων, αποκαλύφθηκε ότι ήταν τα πιο επικίνδυνα του Ψυχρού Πολέμου – ακόμη κι από την Κρίση των Πυραύλων της Κούβας (10/1962).

Ένας μηχανικός υπηρεσίας, ο Στανισλάβ Πέτροφ, αγνόησε το πρωτόκολλο και την ιεραρχία κι έσωσε τον πλανήτη από βέβαιο αφανισμό 

Στις 26 Σεπτεμβρίου 1983, το Σοβιετικό σύστημα προειδοποίησης σήμανε συναγερμό. Σύμφωνα με το σύστημα Oko, οι ΗΠΑ είχαν εκτοξεύσει αρχικώς έναν και αμέσως μετά άλλους τέσσερις βαλλιστικούς πυραύλους διηπειρωτικού βεληνεκούς κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Ο μηχανικός υπηρεσίας, Στανισλάβ Πέτροφ, ο οποίος κανονικά ήταν υποχρεωμένος να ενημερώσει ακαριαία τη σοβιετική ηγεσία ούτως ώστε η ΕΣΣΔ να προχωρήσει σε αντεπίθεση πριν χτυπηθεί, αγνόησε το πρωτόκολλο και την ιεραρχία, θέτοντας την καριέρα και τη ζωή του σε κίνδυνο, καθώς πίστευε ότι το σύστημα έκανε λάθος. Λίγα λεπτά μετά, όταν αποδείχθηκε ότι κανένας πύραυλος δεν είχε σκάσει πουθενά, οι αξιωματικοί στο μπούνκερ Serpukhov-15 έξω απ’ τη Μόσχα κατάλαβαν ότι ο συναγερμός οφειλόταν σε δυσλειτουργία του συστήματος. Ο Στανισλάβ Πέτροφ έσωσε τον πλανήτη από βέβαιο αφανισμό και, πολύ αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του 2010, βραβεύτηκε γι’ αυτό από διεθνείς οργανισμούς. Πέθανε τον Μάιο του 2017 σε ένα φτωχικό διαμέρισμα μιας πολυκατοικίας της Μόσχας, με τους περισσότερους ανθρώπους να αγνοούν την ύπαρξή του. Δήλωσε ταπεινά ότι «εκείνο το βράδυ απλώς έκανα τη δουλειά μου».

Στις αρχές Νοεμβρίου του ίδιου έτους, λίγες μέρες πριν από την προβολή της ταινίας, έλαβε χώρα μια μεγάλη πενθήμερη άσκηση του ΝΑΤΟ, το Able Archer ’83, στην οποία –για πρώτη φορά εκείνη τη χρονιά– συμμετείχαν όχι μόνο ένοπλες δυνάμεις αλλά και αρχηγοί κυβερνήσεων. Εξαιτίαςτου κλίματος σχεδόν παρανοϊκής δυσπιστίας που είχε καλλιεργηθεί στη στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της ΕΣΣΔ, η άσκηση παρερμηνεύτηκε ως προετοιμασία για «πρώτο [πυρηνικό] χτύπημα» του ΝΑΤΟ κατά του Ανατολικού Μπλοκ. Η σοβιετική ηγεσία έθεσε τις πυρηνικές δυνάμεις σε πλήρη ετοιμότητα. Οι πυρηνικές κεφαλές άρχισαν να φορτώνονται στα πολεμικά αεροσκάφη. Ο ετοιμοθάνατος Γ.Γ. του ΚΚΣΕ Γιούρι Αντρόποφ ετοιμαζόταν από το νεκροκρέβατό του να δώσει εντολή για προληπτική επίθεση.

Πολλά χρόνια μετά μάθαμε ότι ένας απ’ τους σπουδαιότερους διπλούς κατασκόπους του Ψυχρού Πολέμου, ο Όλεγκ Γκορντιέφσκι, συνταγματάρχης της KGB, που όμως έδινε πληροφορίες στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, ενημέρωσε τους Δυτικούς ότι οι Σοβιετικοί το έχουν πάρει στα σοβαρά και ετοιμάζονται για πόλεμο. Η πληροφορία του Γκορντιέφσκι έφτασε μέχρι τη Θάτσερ και τον Ρέιγκαν, οι οποίοι αποφάσισαν αμέσως να διακόψουν την άσκηση προκειμένου να αποφευχθεί ο όλεθρος εξαιτίας παρεξήγησης. Όταν αυτομόλησε, με κινηματογραφικό τρόπο, στη Βρετανία, ο Γκορντιέφσκι έχασε κάθε επαφή με την οικογένειά του και έζησε με νέα ταυτότητα ως προστατευόμενος μάρτυρας σε μυστική τοποθεσία της βρετανικής επαρχίας. Πέθανε φέτος τον Μάρτιο.

Προχτές...

...τα θυμήθηκα όλα αυτά βλέποντας το «A House of Dynamite» της Κάθριν Μπίγκελοου («Zero Dark Thirty», «The Hurt Locker») στο Netflix.

Η ταινία είναι δυνατή και παρουσιάζει με ενδελεχή και ρεαλιστικό τρόπο όχι τις συνέπειες ενός πολέμου, αλλά το πώς το πολιτικό και στρατιωτικό σύστημα των ΗΠΑ θα συμπεριφερόταν στα 17 πρώτα λεπτά από τη στιγμή που θα εντοπιζόταν η εκτόξευση τέτοιου πυραύλου εναντίον τους. Ανατριχίλα προκαλεί η συνειδητοποίηση ότι η ύπαρξη της ανθρωπότητας κρέμεται διαρκώς από διάφορες λεπτές ανθρώπινες και τεχνολογικές κλωστές: από τις αδυναμίες, τους φόβους και τα απωθημένα συγκεκριμένων decision-makers, από συστήματα ασφάλειας και επικοινωνίας που μπορεί να αστοχήσουν (ή να σαμποταριστούν), μέσα σε ένα περιβάλλον διάχυτου χάους και αβεβαιότητας για το τι ακριβώς συμβαίνει.

Ανατριχίλα προκαλεί και η συνειδητοποίηση ότι αυτές οι κλωστές –που το 1983 ήταν ήδη λεπτές– έχουν γίνει ακόμη πιο λεπτές σήμερα. Στην ταινία βλέπουμε τους πάντες να συμπεριφέρονται όχι με την πειθαρχία, την ψυχραιμία και τον επαγγελματισμό του 1983, αλλά με τη σχετική αφασία, συναισθηματική ευαλωτότητα, αδυναμία αντίληψης της μεγάλης εικόνας και εγωκεντρισμό που διακρίνει την εποχή μας, και αυτό –αυτή η αλλαγή στους ανθρώπους, σε εμάς, στην κοινωνία– είναι ακόμη πιο τρομακτική από τη διασπορά των πυρηνικών τις τελευταίες δεκαετίες.

Η ύπαρξη της ανθρωπότητας κρέμεται διαρκώς από διάφορες λεπτές ανθρώπινες και τεχνολογικές κλωστές

Όπως και με την περίπτωση του 1983, το κοινωνικό, πολιτικό, τεχνολογικό, επικοινωνιακό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο προβλήθηκε η ταινία είναι εξίσου σημαντικό με το περιεχόμενό της. Η «Επόμενη μέρα» βγήκε σε μια εποχή που οι κυβερνήσεις και οι κρατικοί μηχανισμοί των μεγάλων δυνάμεων ήταν πανίσχυροι (και πλούσιοι), ενώ στα ΜΜΕ, στα πανεπιστήμια και στις δεξαμενές σκέψης εργάζονταν ιερά τέρατα της δημοσιογραφίας, της έρευνας, της πολιτικής και της διπλωματίας, και, παρά την τραυματική εμπειρία του Γουότεργκεϊτ, που κλόνισε την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς, η κοινωνία λειτουργούσε και επικοινωνούσε ακόμα συντεταγμένα. Το 1983 υπήρχε ακόμα μέσω των ΜΜΕ αυτό που στην κοινωνιολογία ονομάζουμε «δημόσια σφαίρα», ένας κοινός χώρος, δηλαδή, στον οποίο γίνεται ο δημόσιος διάλογος με την εμπλοκή ολόκληρης της κοινωνίας.

Η εικόνα το 2025 είναι αποκαρδιωτική. Μέσα σε ένα απείρως πιο παγκοσμιοποιημένο, ψηφιοποιημένο, πολυπολικό και περίπλοκο διεθνές σύστημα, με τα κράτη ανίσχυρα και υπερχρεωμένα, με τα κομματικά και επικοινωνιακά συστήματα πολωμένα και διαβρωμένα από τους Ρώσους και τους Κινέζους, και με το πολιτικό και πνευματικό προσωπικό να είναι μια παρωδία αυτού της δεκαετίας του ’80, με τις κοινωνίες να είναι μονίμως «στα κάγκελα» των σόσιαλ μίντια καταναλώνοντας και αναπαράγοντας σκουπίδια, και με τις εφημερίδες και τα κανάλια της τηλεόρασης απαξιωμένα, η σημερινή δημόσια σφαίρα θυμίζει τη δυστοπία του Upside Down στη σειρά «Stranger Things». Σε αυτό το οικοσύστημα, οι πυρηνικές δυνάμεις τώρα ενσωματώνουν την τεχνητή νοημοσύνη στις δομές προειδοποίησης, παρακολούθησης και ελέγχου των πυρηνικών.

Πόσοι άραγε θα κάθονταν να δουν μια τέτοια ταινία σήμερα στις ΗΠΑ; Πόσοι γονείς θα έβαζαν τα παιδιά τους να καθίσουν δίπλα τους για να δουν κάτι που περιέχει τραυματικές σκηνές καταστροφής και να συζητήσουν μαζί τους; Ποιο κανάλι θα μπορούσε να μαζέψει 100 εκατ. θεατές σε ένα βράδυ; Ποιος θα παρακολουθούσε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης, και με ποιους πολιτικούς και πνευματικούς ταγούς σε αυτήν; Και τι συνέπειες θα είχε μια τέτοια ταινία σε κοινωνίες παραιτημένες και βαθιά κυνικές; Ποιος, άραγε, από εμάς, ή και από τους πολιτικούς μας, μπορεί να σταματήσει ή έστω να αλλάξει, λίγο, προς το καλύτερο την τροχιά των πυρηνικών εξοπλισμών;

Αν δει κάποιος με ψυχραιμία τη μακρά λίστα με τα «παρά τρίχα» πυρηνικά περιστατικά, δηλαδή με αυτά που αποφεύχθηκαν την τελευταία στιγμή ή παραλίγο να οδηγήσουν σε έκρηξη ή σύρραξη –και κυρίως τη δεύτερη λίστα, με τα ακούσια περιστατικά, από τις κατά λάθος ρίψεις βομβών, τις πτώσεις στρατηγικών αεροσκαφών και τις παραλίγο συγκρούσεις πυρηνικών υποβρυχίων μέχρι τους λάθος συναγερμούς, τις αποτυχίες της τεχνολογίας και τα ακραία φυσικά φαινόμενα– θα συνειδητοποιήσει ότι βρεθήκαμε πάρα πολλές φορές στο χείλος της καταστροφής. Πέραν της τύχης, αυτό που μας έσωσε ήταν ένας συνδυασμός δυνατών, ανθεκτικών υποδομών και καναλιών επικοινωνίας, και ευσυνείδητων, τίμιων ανθρώπων σε θέσεις-κλειδιά.

Μια καταστροφική πυρηνική έκρηξη ή σύρραξη δεν είναι θέμα του «εάν» θα γίνει, αλλά του «πότε» θα γίνει

Εάν δεν πιέσουμε τους πολιτικούς μας να σταματήσουν άμεσα τη διασπορά πυρηνικών υποδομών που μπορούν να μετατραπούν σε στρατιωτικές, εάν δεν θωρακίσουμε τις κρίσιμες υποδομές και τα διακρατικά, διπλωματικά και διαθεσμικά κανάλια επικοινωνίας, εάν δεν ρυθμίσουμε με τον πιο αυστηρό τρόπο την ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης στις δομές πυρηνικής ασφάλειας, και εάν δεν καλλιεργήσουμε αξίες και ιδανικά στα παιδιά μας, τότε μια καταστροφική πυρηνική έκρηξη ή σύρραξη που θα μας επηρεάσει όλους δεν είναι θέμα του «εάν» θα γίνει, αλλά του «πότε» θα γίνει. Είναι θέμα χρόνου.