Από την απόσταση των τριών χρόνων μοιάζει με μια στιγμή συλλογικής ψευδαίσθησης. Αλλά η συγκέντρωση του «Όχι» τον Ιούλιο του 2015 δεν ήταν παρά μια στιγμή σε μια σειρά από τέτοιες στιγμές. Ήταν η κορύφωση της ψευδαίσθησης ενός κόσμου που εκείνο το βράδυ, έστω για ένα βράδυ, ψήθηκε στον επαναστατικό πυρετό. Και τώρα; Πώς να αισθάνεται;
1. Ήταν λιγότεροι αλλά δεν ήταν ένας και δυο εκείνοι που δεν παρασύρθηκαν από εκείνη τη μέθη. Ήταν λιγότεροι από τους μισούς αλλά δεν είχαν τα χαρακτηριστικά μιας απομονωμένης μειοψηφίας. Κι όμως, λοιδορήθηκαν σαν μια δακτυλοδεικτούμενη μειοψηφία: φιλελέδες, μενουμευρώπηδες, ο αρχιτέκτονας με το απεριτίφ στο κολωνάτο ποτήρι. Θυμάσαι τουλάχιστον ένα δημοσίευμα να περιγράφει τον αρχετυπικό τύπο αυτού του πλήθους σαν μια ξανθιά κυρία βορείων προαστίων, σνομπ και ανόητη, μια μαντάμ Σουσού που δεν είχε ιδέα ότι υπήρχαν πτωχοί Παναγιωτάκηδες. Αυτό ήταν ρεπορτάζ; Όχι, ήταν κανιβαλισμός.
2. Δύσκολα μπορεί να θυμηθεί κανείς άλλη περίοδο τέτοιας ταξικής διάκρισης τα τελευταία χρόνια. Αλλά στην πραγματικότητα, εκείνοι που διαδήλωσαν υπέρ του «Ναι» δεν ήταν λιγότερο «λαός» από εκείνους που διαδήλωσαν υπέρ του «Όχι». Αλλά, αλήθεια, τι μας κάνει «λαό»; Ποιος και πότε δίνει αυτήν την ιδιότητα σε ένα σύνολο ανθρώπων, τη μοναδική ιδιότητα με θετική συνήχηση αν συγκριθεί με άλλους χαρακτηρισμούς όπως «πλήθος», «κόσμος», «μάζα» ή ακόμη χειρότερα «όχλος»; Γιατί εκείνοι του «Όχι» ήταν λαός, ενώ οι άλλοι ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, τίποτε; Ο τρόπος που απονέμουν οι πολιτικοί την ιδιότητα δεν μπορεί παρά να μας κάνει καχύποπτους – ειδικά όταν μιλούν εξ ονόματος ή στο όνομα του λαού. Κι αν μας έμαθε κάτι εκείνηη περίοδος είναι αυτό: δεν είμαστε λαός, ένας λαός, δυο λαοί. Πρωτίστως, είμαστε όλοι πολίτες.
3. Η συγκέντρωση του «Όχι» ήταν γιορτή, εκείνη του «Ναι» ήταν αγωνία. Το «Όχι» είχε την υψωμένη γροθιά της Ζωής, τους θούριους του Τσίπρα, τον Μάλαμα, τον Μικρούτσικο, τον Παπακωνσταντίνου, νέα παιδιά που χόρευαν και ερωτευμένα παιδιά που αντάλλασσαν φιλιά, έναν άνεμο ελευθερίας, μπόλικη εθνική υπερηφάνεια, την αίσθηση ότι η αξιοπρέπεια που υποτίθεται ότι είχε χαθεί είχε επιτέλους βρεθεί, ήταν εκεί, ανάμεσα στα συνθήματα, τα τραγούδια, τους θούριους, την υψωμένη γροθιά. Είχε και τη διαβεβαίωση ότι η αγωνία που ένιωθαν οι άλλοι, οι λιγότεροι, δεν ήταν πραγματική. Ότι ο φόβος ήταν τεχνητός, ότι τον καλλιεργούσαν τα μέσα ενημέρωσης, εκείνο το καταραμένο το Mega, οι διεφθαρμένοι καναλάρχες, ο ΔΟΛ, για να τρομάξουν τον κόσμο, όχι τον κόσμο, τον λαό. Και όχι, η επιχείρηση εκφοβισμού δεν θα περνούσε.
4. Πολλά ειπώθηκαν από τότε. Όχι όμως ότι εκείνος ο φόβος ήταν απολύτως βάσιμος. Αν ένα μέρος εκείνων που μέθυσαν με τη Ζωή και τον Παπακωνσταντίνου ξύπνησαν με χανγκ όβερ, αυτό δεν συνέβη επειδή παραδέχθηκαν τη βασιμότητα του φόβου, αλλά επειδή ένιωσαν προδομένοι από εκείνον που θα τους έδινε την χαμένη αξιοπρέπεια πίσω. Δεν ήταν η υπόσχεση για τον ξαφνικό θάνατο των Μνημονίων που ενόχλησε, το γεγονός ότι η υπόσχεση ήταν εντελώς ανεδαφική, ότι καμία Ευρώπη δεν θα άλλαζε επειδή «κανείς δεν μπορεί να περιφρονήσει την εντολή του ελληνικού λαού», ότι οι αγορές θα χόρευαν πεντοζάλη. Ήταν το γεγονός ότι η υπόσχεση δεν τηρήθηκε, ήταν το «άλλα είπε και άλλα έκανε». Για πολλούς η ψευδαίσθηση ήταν ζωτικής σημασίας. Και γι’ αυτό έπρεπε να διατηρηθεί.
5. Η εκδίκηση θα είναι πάντα ένα πιάτο που θα τρώγεται κρύο. Οι «μενουμευρώπηδες» πήραν την εκδίκησή τους ανακαλύπτοντας τους «σανοφάγους». Τώρα επιτέλους μπορούσαν να το πουν ότι όλα αυτά ήταν μια πλάνη και να μην τους αμφισβητήσει κανείς. Ή μια ψευδαίσθηση. Ή η, κατά Τσίπρα, αυταπάτη.
6. Ήταν πράγματι αυτό; Να το πιο ανησυχητικό πράγμα που σου έμαθε το καλοκαίρι του 2015: μπορεί να πέσει θύμα αυταπάτης κάποιος που κυβερνά μια χώρα και την ίδια ώρα να είναι εντελώς καθαρός ο ορίζοντας του αρχιτέκτονα με το κολονάτο ποτήρι, να είναι καθαρός ο ορίζοντας ακόμη και της καρικατούρας των βορείων προαστίων που φιλοτέχνησε εκείνη η πρόθυμη εφημερίδα. Όπως αποδείχθηκε, ξέχασε να περιγράψει τον πραγματισμό της. Α ναι, ακόμη και οι καρικατούρες μπορεί να έχουν περισσότερο ρεαλισμό από έναν πρωθυπουργό.
7. Αλλά αυτή είναι η πιο καλοπροαίρετη από τις καλοπροαίρετες αναγνώσεις. Ακόμη και οι καρικατούρες υποψιάζονται ότι υπήρξε τουλάχιστον έναν πρωθυπουργός στη Μεταπολίτευση που έφτασε στα άκρα μια πολιτική απάτη. Η αυταπάτη του Τσίπρα δεν ήταν ότι πίστεψε ποτέ πως θα καταργούσε το Μνημόνιο με ένα νόμο και ένα άρθρο. Ήταν ότι πίστεψε πως είχε αρκετή τύχη για να χρησιμοποιήσει αυτήν την απειλή και η Μέρκελ να κάνει πραγματικά πίσω. Η αυταπάτη του από αυτήν την άποψη δεν διαφέρει πολύ από εκείνη του πρωτάρη που μπαίνει στο καζίνο και πιστεύει πως θα σηκώσει όλη τη ρουλέτα επειδή έριξε απέξω κορώνα γράμματα και κέρδισε. Ο Τσίπρας δεν πίστεψε σε όσα έλεγε. Πίστεψε υπερβολικά στον εαυτό του, σε κάτι που ο ίδιος εξέλαβε ως προσωπικό κάρμα.
8. Το 62% του «Όχι» στο δημοψήφισμα δείχνει ότι η σαγήνη του λαϊκισμού είναι πανίσχυρη. Ο λαϊκισμός νίκησε. Αλλά δεν νίκησε ολοκληρωτικά, δεν νίκησε σαρωτικά. Για εκείνη τη νίκη θα υπάρχει πάντα εκείνο το 38% που ψήφισε «Ναι». Και θα υπενθυμίζει ότι ακόμη και σε μια λαϊκιστική έκρηξη υπάρχουν αντιστάσεις. Και, σόρυ, ήταν κι αυτή μια λαϊκή αντίσταση. Αξίζει να το υπενθυμίσει κανείς τώρα που ο πρωθυπουργός ανακάλυψε τι είναι η υπεύθυνη στάση. Είναι, όπως είπε ο ίδιος, να πηγαίνεις κόντρα στο κυρίαρχο ρεύμα.
9. Έχει ειπωθεί –και σωστά– ότι οι πολίτες σπανίως απαντούν στο ερώτημα που τίθεται σε ένα δημοψήφισμα. Ότι συνήθως απαντούν στο ερώτημα που έχουν στο μυαλό τους. Το «Όχι» δεν ήταν ένα όχι στο πρόγραμμα, ήταν ένα ευρύτερο όχι. Αυτό κάνει τα δημοψηφίσματα παραπειστικά. Αλλά ούτως ή άλλως είναι σχεδόν πάντοτε διχαστικά. Αυτή είναι η φύση τους. Κι αυτή η φύση επιβάλλει και τη φειδώ στη χρήση.
10. Είχαμε την τύχη να ζήσουμε αυτόν τον διχασμό περισσότερο στα σόσιαλ μίντια και λιγότερο στον δρόμο. Είναι τύχη για έναν λαό που έχει διχαστεί πολλές φορές εύκολα, αιματηρά και ολέθρια. Κι αφού μάθαμε ό,τι μάθαμε, θα είχε πάντοτε ενδιαφέρον να μάθουμε τι έμαθαν εκείνοι που προκάλεσαν εκείνον τον διχασμό, τι δίδαξαν στο πολιτικό σύστημα αυτά τα τρία χρόνια, οι υψωμένες γροθιές, τα δημοψηφίσματα που καταδικάζονται από το Συμβούλιο της Ευρώπης, οι επιτροπές για το χρέος και τα πορίσματα που πετάχτηκαν στα σκουπίδια από τους ίδιους τους συντάκτες τους, οι κλειστές τράπεζες, τα ντου στα νομισματοκοπείο, τα σχέδια για παράλληλα νομίσματα, τα νέα Μνημόνια, η κρίση μέσα στην κρίση, η κρίση που εδώ και μόνο εδώ δεν τελειώνει ποτέ. Αλίμονο, όχι και πολλά.
15°
