Αδελφοί Νταρντέν: Το ιδιαίτερο σινεμά του σκηνοθετικού διδύμου από το Βέλγιο. Αναδρομή στη φιλμογραφία τους
Πριν από μερικές μέρες βγήκε στις αίθουσες η τελευταία ταινία των αδελφών Νταρντέν, Νεαρές μητέρες. Η ταινία ακολουθεί τη συνήθη, διακριτή αισθητική των Λυκ και Ζαν-Πιερ Νταρντέν, με κυρίαρχα χαρακτηριστικά της το άμεσο, λιτό, δωρικό και σχεδόν ντοκιμαντερίστικο ύφος τους. Όμως αν πάμε πίσω, στις πρώτες δύο ταινίες μυθοπλασίες του, το στυλ τους ήταν ακόμη αδιαμόρφωτο, διαφορετικό και πιο συμβατικό. Δείγμα αυτού αποτελεί το δεύτερο μεγάλου μήκους φιλμ τους «Σας σκέφτομαι», του 1993. Στο παρόν κείμενο αντιπαραβάλλεται το στυλ των δύο τελευταίων φιλμ τους με το αρχικό στυλ που είχαν ως νέοι, στις δύο πρώτες ταινίες μυθοπλασίες τους, ένα στυλ κάπως ωραιοπαθές, με καλλιέπεια, χωρίς την αμεσότητα, τη λιτότητα και το ντοκιμαντερίστικο ύφος που υιοθέτησαν αργότερα και τους έκανε διάσημους και αγαπητούς.
Στη δεύτερη μεγάλου μήκους μυθοπλασία τους, «Σας σκέφτομαι» (Je pense à vous), οι Βέλγοι σκηνοθέτες, αδελφοί Λυκ και Ζαν-Πιερ Νταρντέν δεν είχαν ακόμη διαμορφώσει το αναγνωρίσιμο, κατοπινό, ευθύβολο, άμεσο και λιτό, ρεαλιστικό στυλ τους: Βιωματικό και ντοκιμαντερίστικο αισθητικό ύφος, κατά μέτωπο προσέγγιση της πραγματικότητας, κοινωνικός κινηματογράφος που προσεγγίζει άμεσα τις λεπτομέρειες της καθημερινότητας και των χώρων, έντονη σωματικότητα των προσώπων και των ερμηνειών, κάμερα στο χέρι, τραχύ, ρεαλιστικό σκηνοθετικό ύφος και αυθορμητισμός. Αυτά ισχύουν στα κατοπινά φιλμ τους Η υπόσχεση (La promesse, 1996), Ροζέτα (1999), Ο γιος (Le fils, 2002), Το παιδί (L’enfant, 2005), Η σιωπή της Λόρνα (Le silence de Lorna, 2008), Το παιδί με το ποδήλατο (2011), Δύο μέρες, μία νύχτα (2014), Το άγνωστο κορίτσι (2016), Ανάμεσά μας (2019), Τόρι και Λοκίτα (2022). Στο Σας σκέφτομαι (1992), οι αδελφοί Νταρντέν είναι ακόμη παραδοσιακά προσκολλημένοι σε μια κλασικότροπη σκηνοθεσία και σε ένα οπτικό ύφος στυλίστικο και κάπως ωραιοπαθές (βοηθούσης και της εντυπωσιακής φωτογραφίας του Γιώργου Αρβανίτη). Οι αδελφοί Νταρντέν, μετά το τέλος των γυρισμάτων, διαμαρτύρονταν ότι δεν είχαν τον πλήρη έλεγχο της αισθητικής της ταινίας τους, γιατί «καπελώθηκαν» από τους εμπειρότερους απ’ τους ίδιους τεχνικούς τους, που δεν τους επέτρεψαν να ελέγχουν, σε οθόνη βίντεο, κάθε λήψη μετά το τέλος της. Έτσι χάθηκε η δυνατότητα να αντιδρούν εν θερμώ και αυθόρμητα στα ζητήματα που προέκυπταν κάθε φορά, κάτι που έγινε αργότερα ένα από τα χαρακτηριστικά τους.
Το Σας σκέφτομαι (Je pense à vous) αφηγείται, με γλαφυρό και συναισθηματικό τρόπο, την πορεία απαξίωσης ενός Βέλγου εργάτη της μεταλλουργίας μετά την απόλυσή του. Το φιλμ περιγράφει με επάρκεια και ευστοχία, το σταδιακό κλείσιμο των βιομηχανικών μονάδων χαλυβουργίας στην περιοχή του ποταμού Μεύση (Meuse), στα πλαίσια της ευρωπαϊκής αναδόμησης της βιομηχανίας χάλυβος, στις αρχές της δεκαετίας του 1980.
Ο κεντρικός μυθοπλαστικός ήρωας, ο Φαμπρίς (Ρομπέν Ρενουτσί), λίγο πριν απολυθεί, έχει πολλά ευχάριστα σχέδια για το μέλλον. Μόλις έχει εγκαινιάσει τη νεόκτιστη μονοκατοικία, όνειρο ετών του πατέρα του, όπου θα μετακόμιζε η δική του οικογένεια, δηλαδή ο ίδιος, η γυναίκα του κι ο μοναχογιός τους, και σκόπευε να πάει στο Μάντσεστερ για επανεκπαίδευση και εξειδίκευση. Όλα του τα όνειρα όμως γκρεμίζονται ξαφνικά, και η ιδιομορφία των μυθοπλαστικών καταστάσεων, που αφηγούνται οι Νταρντέν, συνίσταται κυρίως στο ότι ο Φαμπρίς, μετά την απόλυσή του, πέφτει σε μια κατάσταση πολύ μειωμένης αυτοεκτίμησης. Ο Φαμπρίς θεωρούσε την αξία του συνδεδεμένη πρωτίστως με το επάγγελμά του, τη δουλειά του. Από τη στιγμή που ο Φαμπρίς χάνει την εργασία του, χάνει την αυτοπεποίθηση και την πίστη στον εαυτό του, χάνει το ρόλο του στην οικογένεια και στην κοινωνία, αισθάνεται περιττός και άχρηστος, σαν εργαζόμενος, σαν οικογενειάρχης και σαν σύζυγος. Βγαίνουν στην επιφάνεια όλες του οι ανασφάλειες και τα κόμπλεξ. Καταλαμβάνεται από κατάθλιψη και διάθεση φυγής, θέλει να χαθεί, ανώνυμος, κάπου μακριά, από αυτοαπόρριψη, αποθάρρυνση, αρνητισμό και αντικοινωνικές κι αυτοκαταστροφικές τάσεις.
Όμως, μέσα από τη φυγή του, τη μοναχική διαδρομή του, θα ωριμάσει. Ξαναβγαίνοντας, επιτέλους, από το ερμητικά κλειστό καβούκι του, θα ξαναβρεί την ανθρωπιά του, την αδελφοσύνη και την αλληλεγγύη προς τους άλλους εργαζόμενους και θα υψώσει το ανάστημά του. Αντιδρά στην αυταρχική συμπεριφορά του νέου εργοδότη του, που εκμεταλλεύεται τη μαύρη, παράνομη αγορά φτηνού εργατικού δυναμικού, και έρχεται μαζί του στα χέρια.
Η υπαρξιακού χαρακτήρα περιπλάνηση του Φαμπρίς θα είχε περισσότερο κινηματογραφικό ενδιαφέρον εάν απομακρυνόταν από την κλασικότροπη φτιαξιά της. Οι αδελφοί Νταρντέν, εκείνη την εποχή, προτίμησαν να βαδίσουν σε μια πιο ασφαλή και παραδοσιακή κινηματογραφική οδό, προτίμησαν την καλλιέπεια.
Le jeune Ahmed (Ανάμεσά μας) και Νεαρές μητέρες, των Ζαν-Πιερ και Λυκ Νταρντέν
Η πολύ αξιόλογη ταινία «Ανάμεσά μας» (Le jeune Ahmed, 2019) των σπουδαίων, ρεαλιστών Βέλγων σκηνοθετών Ζαν-Πιερ και Λυκ Νταρντέν, πραγματεύεται το πρόβλημα της νεολαίας με αραβική καταγωγή που έχει στραφεί προς τη μουσουλμανική θρησκοληψία, τον σαλαφικό ισλαμισμό και εν δυνάμει προς τον τζιχαντισμό. Το φιλμ των αδελφών Νταρντέν σκιαγραφεί το πορτρέτο ενός νεαρού Άραβα μαθητή στο Βέλγιο, παράταιρου και μάλλον απροσάρμαστου επειδή φλερτάρει επικίνδυνα με την τρομοκρατία και την πλήρη άρνηση των ανθρωπιστικών, φιλελεύθερων ιδανικών της δυτικής κοσμικής, πλουραλιστικής κι ανοιχτής δημοκρατίας. Η προβληματική και η αφήγηση των αδελφών Νταρντέν ξεδιπλώνεται άνετα, φυσικά, με λογική συνέπεια, χωρίς τίποτε βεβιασμένο. Το βλέμμα τους είναι αντικειμενικό, αφανάτιστο, διαυγές κι απροκατάληπτο, χωρίς a priori ιδέες. Η κινηματογράφηση απλή, λιτή, αμερόληπτη, σχεδόν μινιμαλιστική. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως η ταινία δεν περικλείει πολλά συναισθήματα, απλώς οι Νταρντέν τα χειρίζονται δωρικά, σε χαμηλούς τόνους, ακόμη και το συνταρακτικό τέλος της ιστορίας.
Οι αδελφοί Νταρντέν αναπτύσσουν, ήρεμα και ψύχραιμα, την ιστορία ενός δυσπροσάρμοστου μαθητή, αραβικής καταγωγής, που επηρεάζεται από τον μπακάλη και ιμάμη της περιοχής του προς έναν δογματικό, άτεγκτο τρόπο ζωής και σκέψης σύμφωνα με τις επιταγές του φονταμενταλισμού και της σκληροπυρηνικής ερμηνείας του κορανίου. Ο κινηματογράφος των Ζαν-Πιερ και Λυκ Νταρντέν ήταν πάντα ουσιαστικά φαινομενολογικός, ξεκινά από την αναπαράσταση/σύλληψη των φαινομένων για να πλησιάσει την ουσιώδη αλήθεια του όντος, των πραγμάτων και των εκφάνσεων της ζωής και των ανθρώπινων εκδηλώσεων. Παρ' όλα αυτά, εμείς θα αποτολμήσουμε να κάνουμε ψυχολογία και να σκιαγραφήσουμε το ψυχολογικό πορτρέτο του πρωταγωνιστή, παρεκκλίνοντας από τη λογική των Βέλγων σκηνοθετών. Ο πατέρας του Αχμέτ έχει πεθάνει και ο νεαρός βρίσκει στο πρόσωπο του φανατικού ιμάμη μια νέα πατρική φιγούρα. Στο βάθος, ίσως ο Αχμέτ, παρ'όλο που φαντασιώνεται τον εαυτό του σαν έναν τζιχαντιστή, δεν είναι παρά ένας κακομοίρης, εύπιστος, λίγο χαζούλης, εμμονικός, φανατικός σαν χούλιγκαν και μυστικοπαθής πιτσιρικάς που γραπώθηκε από το πιο σχηματικό κι απλοϊκό στήριγμα που βρήκε κοντά του, τον ισλαμισμό που κηρύσσει το τοπικό τζαμί. Ο Αχμέτ φοβάται τις γυναίκες και την «αμαρτία» των ερωτικοηθικών παραπτωμάτων. Αποπειράται να σκοτώσει τη φιλελεύθερη, προοδευτική κι ανοιχτόμυαλη δασκάλα του κι αποκρούει λόγω θρησκευτικού πουριτανισμού το φλερτ μιας νεαρής στο αναμορφωτήριο κοινωνικής εργασίας κι επανεκπαίδευσης. Και επικαλύπτει τη φοβία του με τα ισλαμιστικά, πουριτανικά κελεύσματα. Δυσκολεύεται να σηκώσει τη ματιά του, ιδίως προς τις γυναίκες... Πλένεται συνέχεια με νερό με τα χέρια του, ιδίως πριν την προσευχή στο χαλάκι που κουβαλάει αδιάκοπα, γιατί το κοράνι θεωρεί τα τεχνητά προϊόντα, σαπούνι, οδοντόπαστα, οδοντόβουρτσα κ.τ.λ., αφύσικα και ρυπαρά. Μπορούμε να θεωρήσουμε τη μανιακή ιδεοληψία του έναντι του ισλάμ σαν τη μεταρσίωση, την «εξιδανίκευση» των ερωτικών ορμών του που αγωνίζεται λυσσαλέα να απωθήσει... Ο μαθητής, μα και το φιλικό και συντροφικό, αραβικό περιβάλλον του υιοθετούν ως εύκολη λύση τη σχηματική και μανιχαϊστική ισλαμιστική ιδεολογία. Ο Αχμέτ φλερτάρει με τη σύμπλευση με τη βίαιη, σαλαφιστική ηθική στάση και συμπεριφορά έναντι των «απίστων» και των «προδοτών» του υποτιθέμενου καθαρού μουσουλμανισμού (στο κέντρο του στόχου η δασκάλα του). Είναι πολύ δύσπιστος, κρυψίνους, ύπουλος και αφελής. Ένας εν δυνάμει, στη χειρότερη των περιπτώσεων, τζιχαντιστής τρομοκράτης, εάν τυχόν δεν αντιληφθεί στο μέλλον και δεν αφομοιώσει τις πλουραλιστικές, κοσμικές, ανεκτικές και δημοκρατικές αξίες και αρχές των δυτικών, ευρωπαϊκών χωρών, εάν δεν καταλάβει πως οφείλει να σεβαστεί τους νόμους της χώρας στην οποία κατοικεί (το Βέλγιο, ένα κράτος δικαίου και κοινωνικής πρόνοιας, όπως το παρουσιάζουν οι Νταρντέν), όπως και οι υπόλοιποι πολίτες της.
Σημειωτέον πως η πρώτη γενιά των αράβων μεταναστών στη Δυτική Ευρώπη δεν διακατέχονταν και δεν εμπνέονταν από τη θρησκεία τους, απλά ήταν συνηθισμένοι πιστοί όπως κι οι χριστιανοί συμπολίτες, επιτελούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και οι περισσότεροι ενστερνίζονταν την μπααθική πολιτική ιδεολογία των πρώην απελευθερωτικών κινημάτων τους (που ήταν ξένη προς τον άκαμπτο ισλαμισμό). Η στροφή προς τον «ριζοσπαστικό ισλαμισμό μπορούμε να πούμε πως σφραγίστηκε από την επικράτηση του αγιατολάχ Χομεϊνί στο σιιτικό Ιράν και ισχυροποιήθηκε αργότερα από τους ταλιμπάν και την Αλ-Κάιντα σε Αφγανιστάν, Σαουδική Αραβία και λοιπές σουνιτικές περιοχές (ακολούθησε, ισχυροποιούμενο σε πολλά μέρη, το άκρως επεκτατικό «Ισλαμικό Κράτος»). Το κύριο πρόβλημα με τους ισλαμιστές, μας λέει μέσω των εικόνων και των ήχων του το φιλμ των δύο Βέλγων σκηνοθετών είναι πως αναφερόμαστε σε έναν πολιτισμό εκ διαμέτρου αντίθετο προς τον δυτικό. Σε μια θρησκευτική κουλτούρα με άλλες αξίες, άλλες αρχές και ιδεώδη, άλλα προτάγματα και με άλλους ατομικούς, προσωπικούς στόχους για τους ανθρώπους, από αυτούς της δυτικής, ανθρωπιστικής κουλτούρας, που πηγάζει από τον Διαφωτισμό, ενώ η εκείθε αντίληψη πηγάζει από μια φονταμενταλιστική αντίληψη της μωαμεθανικής θρησκείας.
Διαπιστώσαμε, σερφάροντας στις κινηματογραφικές στήλες των διαφόρων μέσων, ελληνικών και ξένων, πως υπάρχει για ορισμένα από αυτά ένα πρόβλημα λαθεμένης πολιτισμολογικής και ιδεολογικοπολιτικής κρίσης. Φοβούνται, αδίκως, μην υποπέσουν στο «θανάσιμο» αμάρτημα της «ισλαμοφοβίας» και μ' αυτό τον τρόπο υποκύπτουν στο λάθος να σφάξουν με το βαμβάκι το τελευταίο, επικριτικό έναντι του ισλαμισμού, πολύ καλό, συγκροτημένο φιλμ αδέσμευτης κι ακηδεμόνευτης σκέψης, των αδελφών Νταρνέν, με έωλα επιχειρήματα. Ουσιαστικά, λόγω της παραπάνω ιδεολογικής, κατ' ουσίαν «ισλαμοαριστερής» άποψής τους καταλήγουν στην ανοχή του ριζοσπαστικού φονταμενταλιστικού ισλαμισμού. Μερικά μέσα κατέκριναν δογματικά το ότι η ταινία δεν μας εκθέτει τα κοινωνικοοικονομικά αίτια στην πολιτική των δυτικών αποικιοκρατών/ιμπεριαλιστών που οδήγησαν τους μωαμεθανούς στη δυναμική, επιθετική εξέγερση. Λες και κάθε σχετική μυθοπλασία πρέπει να πιάνει απ’ την αρχή την ιστορία της αποικιοκρατίας για να αφηγηθεί μια σύγχρονη, κοινωνική ιστορία! Επίσης, δεν άρεσε το αναπάντεχο, ιδιοφυές, δραματικό και τραγικό τέλος της αναγκαστικής συμφιλίωσης Αχμέτ και δασκάλας…
Οι αδελφοί Νταρντέν ασχολούνται με τους παρίες και τους αδικημένους της σκληρής κοινωνίας μας. Ανατέμνουν το θέμα της αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος, της μοίρας του και της άμβλωσης. Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του σεναρίου και της μυθοπλασίας του φιλμ είναι πως κάθε ιστορία από τις τέσσερις αναπτύσσεται πλήρως και σύνθετα. Το σενάριο (βραβείο σεναρίου στο τελευταίο φεστιβάλ Καννών) είναι πολύ ολοκληρωμένο, διανθισμένο με αντιπροσωπευτικές καθημερινές λεπτομέρειες, μοιάζει με σενάριο σπονδυλωτής ταινίας, στην οποία τα επεισόδια συμπλέκονται πολύ επιδέξια και καταφέρνουν να δείξουν όλα μαζί, το πολύπλοκο πλέγμα των επίκαιρων διαπροσωπικών σχέσεων των ανήλικων μητέρων. Οι διάλογοι είναι ολοζώντανοι και φρέσκοι.
Οι αδελφοί Νταρντέν φτιάχνουν μια από τις καλύτερες και πιο φορτισμένες συναισθηματικά ταινίες τους. Το σινεμά τους διακρινόταν συνήθως από ένα πολύ ψύχραιμο και διαυγές βλέμμα πάνω στα κοινωνικά προβλήματα των αφανών ηρώων τους. Στο Νεαρές μητέρες, όμως, η φόρτιση της ματιάς τους είναι πολύ αισθητή και μεταδίδεται στον συμπάσχοντα θεατή.
Η μέθοδος των Ζαν-Πιερ και Λυκ Νταρντέν είναι ρεαλιστική, ειλικρινής, τολμηρή, διεισδυτική και γεμάτη αλήθεια. Δεν πρέπει να παραλείψουμε το ότι για άλλη μια φορά, η αισθητική προσέγγιση του θέματος θυμίζει με την αμεσότητά της ντοκιμαντέρ ή «άμεσο κινηματογράφο», άρα πρόκειται για άλλη μια φορά στη φιλμογραφία τους, για docu-fiction.
14°
