Αρτεμίσια Τζεντιλέσκι: Η γυναίκα - σύμβολο του φεμινισμού που ζωγράφισε την οργή της
400 περίπου χρόνια πριν, μια τολμηρή γυναίκα της εποχής, μία ζωγράφος με θέληση και απίστευτο ταλέντο φθάνει στη Φλωρεντία και παίρνει την πρώτη της παραγγελία: Να κοσμήσει την οροφή της Κάζα Μπουοναρότι, που υπήρξε στο όχι πολύ μακρινό παρελθόν, κατοικία του μεγάλου αναγεννησιακού δασκάλου Μικελάντζελο, με ένα έργο της.
Η δυναμική αυτή γυναίκα είναι η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι,της οποία οι απεικονίσεις γυναικών την έχουν αναδείξει σε σύμβολο του φεμινισμού - και ίσως είναι το πρώτο. Τα έργα της - με πιο διάσημο το Η Ιουδίθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη (περ. 1612)- δεν μετατρέπουν απλώς παθητικά αντικείμενα σε ενεργά υποκείμενα· τους προσδίδουν δύναμη να ασκήσουν ακόμη και εκδικητική βία.
Σύμφωνα με την Πατρίτσια Καβατσίνι, συνεπιμελήτρια της έκθεσης «Αρτεμισία, Ηρωίδα της Τέχνης», που φιλοξενείται στο Μουσείο Jacquemart-André στο Παρίσι, τέτοιες σκηνές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη βιογραφία της Τζεντιλέσκι.
Η καλλιτέχνιδα διεκδίκησε αυτονομία, τόσο μέσω της τεχνικής της δεινότητας όσο και με τη στρατηγική χρήση των αυτοπροσωπογραφιών της. Πάνω απ’ όλα, όμως, απέρριψε το περιοριστικό ιδεώδες της «ενάρετης γυναίκας - καλλιτέχνιδας» που κυριαρχούσε στις συζητήσεις του 17ου αιώνα για τη θέση των γυναικών στην τέχνη και την κοινωνία.
Η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι έγινε ζωγράφος σε μία εποχή που η τέχνη ήταν αποκλειστικό προνόμιο των ανδρών
Γεννημένη στη Ρώμη το 1593, η Αρτεμισία ήταν το μεγαλύτερο από τέσσερα παιδιά και η μοναδική κόρη του ζωγράφου Οραζιο Τζεντιλέσκι. Κεντρικός άξονας της έκθεσης είναι η σχέση που εξελίχθηκε ανάμεσα σε πατέρα και κόρη. Σε μια εποχή όπου οι γυναίκες αποκλείονταν από την καλλιτεχνική εκπαίδευση, η Αρτεμισία όχι μόνο εκπαιδεύτηκε από τον πατέρα της, αλλά ενθαρρύνθηκε ενεργά να ζωγραφίζει.
Το πρώιμο αριστούργημά της, Η Σωσάννα και οι γέροι, (1610), που ζωγράφισε στα 17 της, φέρει μόνο τη δική της υπογραφή—αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Οραζιο συμμετείχε—αναδεικνύοντας τη στήριξή του στην καριέρα της.
Οι φεμινιστικές τάσεις διεκδίκησης και αντίστασης της Αρτεμισίας είναι εμφανείς στο συγκεκριμένο έργο. Αντλώντας έμπνευση από τη βιβλική ιστορία δύο ηλικιωμένων ανδρών που εκβιάζουν τη Σουζάνα να κοιμηθεί μαζί τους, η σύνθεση συγκεντρώνει τα τρία πρόσωπα σε στενό κάδρο, αποδίδοντας την κλειστοφοβική αμηχανία της σεξουαλικής παρενόχλησης, ακολουθώντας τα καραβατζέσκα πρότυπα- φυσιοκρατική απόδοση, ουδέτερο φόντο και έντονες αντιθέσεις φωτός και σκιάς.
Οι δύο άνδρες την παρακολουθούν με λαγνεία πάνω από ένα πέτρινο κιγκλίδωμα· η γυμνή ηρωίδα αποστρέφεται, με τα χέρια σηκωμένα σε χειρονομία προστασίας. Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι το έργο αποδίδει τη θηλυκή οπτική της Αρτεμισίας, με τις εκφράσεις και τη στάση του σώματος της Σουζάνας να αποτυπώνουν πειστικά τη δυσφορία της επιθετικότητας - σαν να ζωγράφιζε από προσωπική εμπειρία και όχι από φαντασία.
Η έκθεση αντιπαραβάλλει τις εκδοχές της Ιουδίθ και της Υπηρέτριάς της του Οραζιο (περ. 1612) και της Αρτεμισίας (περ. 1615). Και οι δύο απεικονίζουν τη στιγμή μετά τον αποκεφαλισμό του Ολοφέρνη, αλλά η εκδοχή της Αρτεμισίας παρουσιάζει μια πιο αποφασιστική ηρωίδα, πλουσιότερα υφάσματα και μια κίνηση αλληλεγγύης με την υπηρέτριά της - στοιχεία που απουσιάζουν από τον πίνακα του πατέρα της. Εδώ αναδεικνύεται η προσωπική καλλιτεχνική της φωνή: πιο οικεία, ψυχολογικά φορτισμένη, και συχνά πιο ωμή.
Η Ιουδίθ επανεμφανίζεται συχνά στο έργο της Αρτεμισίας, μαζί με άλλες βιβλικές ηρωίδες όπως η Εσθήρ και η Ιαήλ - γυναίκες που επιδεικνύουν δύναμη και ηθική αμφισημία. Το πιο διάσημο έργο της, Η Ιουδίθ σκοτώνει τον Ολοφέρνη (περ. 1612) -που αποτυπώνει τη σκηνή κατά τη διάρκεια και όχι μετά τον αποκεφαλισμό - αναλύθηκε από τη Mary Garrard το 1989 ως ψυχολογική κάθαρση της οδυνηρής εμπειρίας βιασμού που η ίδια είχε, με δράστη τον συνεργάτη του πατέρα της, Αγκνοστίνο Τάσσι. Η έκθεση δεν περιλαμβάνει το αυθεντικό έργο της Αρτεμισίας, αλλά ένα αντίγραφο του 17ου αιώνα από τη Μπολόνια.
Ο βιασμός της Αρτεμισίας καταλαμβάνει κεντρική θέση στις αφηγήσεις για τη ζωή της, και αυτό χάρη στην ύπαρξη ιστορικών αρχείων. Ο πατέρας της κατέθεσε μηνύσεις και η δίκη μετατράπηκε σε δημόσιο θέαμα. Η Αρτεμισία βασανίστηκε με αντίχειρες-σφιγκτήρες για να επιβεβαιώσει την κατάθεσή της· ο Τάσσι καταδικάστηκε όχι για τον βιασμό (που τότε δεν θεωρείτο έγκλημα καθαυτό), αλλά επειδή δεν την παντρεύτηκε. Με την προστασία ισχυρών προστάτων όπως ο καρδινάλιος Σκιπιόνε Μποργκέζε, εξέτισε μόλις λίγους μήνες εξορίας πριν επιστρέψει στη Ρώμη.
Η Αρτεμισία αργότερα παντρεύτηκε τον ζωγράφο Πιεραντόνιο Στιατέζι και εγκαταστάθηκε στη Φλωρεντία, όπου άνθησε καλλιτεχνικά και ψυχολογικά. Έμαθε να διαβάζει και να γράφει, σπούδασε μουσική και δημιούργησε αυτοπροσωπογραφίες. Στο Αυτοπροσωπογραφία ως Λαουτίστρια (1614–15) και σε άλλα έργα της δεκαετίας του 1620, εκπέμπει αυτοπεποίθηση, αισθησιασμό, αυτοκυριαρχία και - κυρίως - δεξιοτεχνία, τόσο στην εικόνα της όσο και στη ζωγραφική.
Τα πορτρέτα της σε ιππότες, ευγενείς και λόγιους εδραίωσαν τη θέση της στους κύκλους της ελίτ, πρώτα στη Φλωρεντία και έπειτα στη Ρώμη (1620). Εκεί συναναστράφηκε με καλλιτέχνες όπως ο Λεονάρντ Μπράμερ, ο οποίος την σκιτσάρισε ντυμένη ανδρικά - μια φιλική και όχι χλευαστική χειρονομία. Έγινε “ένα από τα αγόρια”, προς τιμήν της. Συμμετείχε στους Bentvueghels, μια ομάδα επαναστατών καλλιτεχνών γνωστών για την αμφισβήτηση της ακαδημαϊκής τάξης. Ήταν η μόνη γυναίκα και η μόνη Ιταλίδα—εικονοκλάστρια ακόμη και μεταξύ των εικονοκλαστών.
Η ιστορία της Αρτεμισίας προσφέρει σημαντικά στοιχεία όχι μόνο για το παρελθόν αλλά και για τις αντιφάσεις του παρόντος. Η κληρονομιά της Αρτεμισίας δεν έγκειται μόνο στη βιογραφία της ή στην τεχνική της δεξιοτεχνία, αλλά και στην άρνηση να δειλιάσει.
Από την αναδρομική του Κυριάκου Μορταράκου και τη μεγάλη έκθεση του Δημήτρη Σεβαστάκη στις επιζωγραφισμένες φωτογραφίες του Κώστα Λάκη και τους καλλιτεχνικούς αλγόριθμους του Τσαρλς Σάντισον
