Σαν σήμερα 18 Φεβρουαρίου: Το 1564 πέθανε ο Μικελάντζελο, μια από τις κορυφαίες προσωπικότητες στην ιστορία της τέχνης - Η σχέση του με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι
Λέγεται ότι η σπουδαία τέχνη διαπερνά συμβατικές έννοιες όπως ο χρόνος και ο τόπος, γεγονός που αναμφίβολα ισχύει στην περίπτωση του Μικελάντζελο. Ο Ιταλός γλύπτης, ζωγράφος, αρχιτέκτονας και ποιητής της Αναγέννησης, ο οποίος πέθανε σαν σήμερα το 1564, άσκησε καταλυτική επιρροή στην ανάπτυξη της δυτικής τέχνης, ενώ το έργο του συναρπάζει έως τις μέρες μας.
Μικελάντζελο: Σαν σήμερα ο θάνατος μιας κορυφαίας προσωπικότητας των τεχνών
Ο Μιχαήλ Άγγελος (ή Μικελάντζελο ντι Λοντοβίκο Μπουαναρότι Σιμόνι, όπως είναι το πλήρες όνομά του), καθιερώθηκε ως ο μεγαλύτερος εν ζωή καλλιτέχνης κατά την περίοδο του βίου του και έκτοτε θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους δημιουργούς όλων των εποχών. Ορισμένα από τα έργα του στη ζωγραφική, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική συγκαταλέγονται στα διασημότερα παγκοσμίως.
Αν και οι περίφημες τοιχογραφίες στην οροφή της Καπέλα Σιστίνα στο Βατικανό καταλαμβάνουν δεσπόζουσα θέση στην εργογραφία του, ο καλλιτέχνης θεωρούσε τον εαυτό του πρωτίστως ως γλύπτη. Ο Μιχαήλ Άγγελος εργάστηκε στη μαρμαρογλυπτική όλη του τη ζωή και στις υπόλοιπες τέχνες μόνο περιοδικά. Η υψηλή εκτίμηση για την οροφή της Σιστίνα είναι εν μέρει αντανάκλαση της μεγαλύτερης δημόσιας προβολής που δόθηκε στη ζωγραφική τον 20ο αιώνα, αλλά και απόρροια του γεγονότος ότι πολλά από τα έργα του σε άλλες εικαστικές μορφές παρέμειναν ημιτελή.
Μια παρενέργεια της φήμης του Μικελάντζελο κατά τη διάρκεια της ζωής του ήταν ότι η καριέρα του ήταν πληρέστερα τεκμηριωμένη από εκείνη οποιουδήποτε καλλιτέχνη της εποχής.
Ήταν ο πρώτος δυτικός καλλιτέχνης του οποίου η βιογραφία δημοσιεύτηκε όσο ζούσε. Η φήμη του οδήγησε επίσης στη διατήρηση αμέτρητων αναμνηστικών, συμπεριλαμβανομένων εκατοντάδων επιστολών, σκίτσων και ποιημάτων.
Γεννημένος το 1475 κοντά στο Αρέτσο της Τοσκάνης, η καλλιτεχνική κλίση του θεωρήθηκε παρακατιανή από το περιβάλλον του, χωρίς ωστόσο οι πατρικές νουθεσίας να ανακόψουν την πορεία του. Έπειτα από έτη μαθητείας δίπλα στον Ντομένικο Τζιρλαντάιο και τον Μπερτόλντο ντι Τζιοβάνι, το ταλέντο του Μικελάντζελο έγινε γνωστό στη διάσημη οικογένεια των Μεδίκων, στην αυλή της οποίας καλλιέργησε το ταλέντο του.
Στις 26 Ιουνίου 1496 επισκέφτηκε τη Ρώμη, όπου φιλοτέχνησε έναν Βάκχο μετά από παραγγελία του καρδινάλιου Ραφαέλε Ριάριο, ενώ αργότερα ανέλαβε την δημιουργία της πιετά (αποκαθήλωση) του Βατικανού στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, έργο που απεικονίζει την Παναγία να κρατά στα χέρια της το σώμα του Χριστού μετά τη σταύρωση. Η πιετά συνέβαλε καθοριστικά στην καταξίωσή του, ενώ αποτελεί και το μοναδικό έργο που φέρει την υπογραφή του Μικελάντζελο.
Ο Μιχαήλ Άγγελος έμεινε στην πόλη της Ρώμης για περίπου πέντε χρόνια και στη συνέχεια επέστρεψε στη Φλωρεντία, η οποία προερχόταν από περίοδο πολιτικής αστάθειας. Χάρη στη φήμη που είχε αποκτήσει στη Ρώμη, ανέλαβε αρκετές παραγγελίες έργων. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η ανάθεση του Δαβίδ για τον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας, ενός μαρμάρινου γλυπτού μεγάλων διαστάσεων. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1504 προσδίδοντας μεγάλο κύρος στον Μικελάντζελο, αποτελώντας παράλληλα σύμβολο της νέας φλωρεντινής δημοκρατίας.
Το επόμενο έτος ο Μιχαήλ Άγγελος βρέθηκε ξανά στη Ρώμη έπειτα από πρόσκληση του πάπα Ιουλίου Β', ο οποίος τού ανέθεσε την εικονογράφηση της Καπέλα Σιστίνα. Το παρεκκλήσι του Βατικανού παραμένει ακόμη και σήμερα το πιο διάσημο έργο του, καθώς και εκείνο με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα.
Σε διάστημα τεσσάρων ετών, ο Μικελάντζελο δημιούργησε περισσότερες από 300 βιβλικές φιγούρες και άλλες θρησκευτικές παραστάσεις, όπως σκηνές από τη Γένεση, την ιστορία του Νώε ή τη Δευτέρα Παρουσία. Λέγεται πως την περίοδο αυτή ότι ο Μικελάντζελο δεν βγήκε από την Καπέλα Σιστίνα παρά ελάχιστα και δεν επέτρεψε σε κανέναν να δει το έργο του, προκαλώντας μια συλλογική αναστάτωση και συρροή κόσμου έξω από το παρεκκλήσι.
Σημαντική καινοτομία της δουλειάς του Μικελάντζελο στην Καπέλα Σιστίνα ήταν επίσης η απεικόνιση θεμάτων που προέρχονταν από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή παράδοση, χωρίς άμεση σχέση με τη χριστιανική θρησκεία, όπως οι Σίβυλλες. Ο θόλος ήταν τόσο ψηλά, ώστε ο καλλιτέχνης επινόησε μια νέα τεχνοτροπία. Ζωγράφισε παραμορφωμένες τις φιγούρες, έτσι ώστε ο θεατής, βρισκόμενος αρκετά μέτρα πιο κάτω, να τις βλέπει κανονικές.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1530, ο καλλιτέχνης επισκέφτηκε εκ νέου τη Ρώμη επιδιώκοντας να ολοκληρώσει τον Τάφο του Ιούλιου Β'. Οι εργασίες διακόπηκαν την περίοδο 1534-1541, όταν ανέλαβε να ζωγραφίσει την Δευτέρα Παρουσία στην Καπέλα Σιξτίνα. Στα τελευταία χρόνια της εξουσίας του πάπα Παύλου Γ', ανέλαβε επίσης μία σειρά από αρχιτεκτονικά έργα, με σημαντικότερα αυτά που αφορούσαν την αναμόρφωση της πλατείας του Καπιτωλίου και το Παλάτσο Φαρνέζε.
Το 1546 διορίστηκε υπεύθυνος αρχιτέκτονας για την ολοκλήρωση της κατασκευής της βασιλικής του Αγίου Πέτρου. Τα σχέδια που εγκρίθηκαν ανήκαν στον Ντονάτο Μπραμάντε, ωστόσο ο Μιχαήλ Άγγελος σχεδίασε τον θόλο της, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε πριν το θάνατό του, αν και η τοποθέτησή του έλαβε χώρα μεταγενέστερα.
Πέθανε στις 18 Φεβρουαρίου του 1564. Σύμφωνα με τον βιογράφο του, διατύπωσε τη διαθήκη του λέγοντας πως αφήνει «την ψυχή του στο Θεό, το σώμα του στη γη και τα υλικά αγαθά στους πιο κοντινούς συγγενείς του».
Η σορός του εναποτέθηκε σε μία σαρκοφάγο στην Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων στη Ρώμη, αλλά μετά από λίγες ημέρες, ο ανιψιός του, Λιονάρντο Μπουανόρι, οργάνωσε την κλοπή της, μεταφέροντας το λείψανο στην Βασιλική της Σάντα Κρότσε της Φλωρεντίας, εκπληρώνοντας την τελική επιθυμία του ίδιου του Μιχαήλ Άγγελου.
Λεονάρντο ντα Βίντσι και Μιχαήλ Άγγελος: Μια ιδεολογική αντιπαλότητα
Η ιστορία της τέχνης διδάσκει ότι το στάτους οποιουδήποτε καλλιτέχνη συναρτάται από το ταλέντο του άμεσου ανταγωνιστή του. Ό,τι ισχύει για τους Beatles και τους Rolling Stones, τον Σεζάν και τον Βαν Γκογκ, τον Τριφό και τον Γκοντάρ, συνέβη επίσης αρκετούς αιώνες πριν, μέσα από τη διάσημη αντιπαλότητα μεταξύ του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Μικελάντζελο.
Ο ντα Βίντσι γεννήθηκε το 1454, ο Μικελάντζελο το 1475. Αμφότεροι δραστηριοποιήθηκαν περίπου την ίδια εποχή, μεταξύ της Αναγέννησης και της Αναγεννησιακής Ακμής. Στην πραγματικότητα, και οι δύο ενσάρκωσαν το αρχέτυπο του «Ανθρώπου της Αναγέννησης», εκείνου που στάθηκε ικανός να εκδηλώσει τη δημιουργικότητά του μέσα από μια μεγάλη ποικιλία εκφραστικών μέσων.
Ωστόσο, υπήρξαν ριζικά διαφορετικοί και η κόντρα τους δεν ήταν μόνο γενεαλογική. Ο ντα Βίντσι και ο Μικελάντζελο δεν μοιράζονταν τις ίδιες απόψεις σχετικά με το ποια ήταν η ανώτερη από τις μορφές τέχνης. Ο Λεονάρντο πίστευε ότι η ζωγραφική ήταν η πιο σημαντική, λόγω της ευελιξίας και της ελευθερίας που παρείχε σε έναν καλλιτέχνη να αναπαραστήσει πράγματα, ακόμα και αυτά που δεν φαίνονται.
Βλέπουμε τέτοιες δυνατότητες να εκφράζονται, για παράδειγμα, στη Μόνα Λίζα, μεταξύ άλλων μέσω της εντυπωσιακής απεραντοσύνης του τοπίου της, που θα μπορούσε να υπάρξει μόνο στο μυαλό του ίδιου του καλλιτέχνη.
Ο Μιχαήλ Άγγελος, από την άλλη πλευρά, φαίνεται να έχει εμπνευστεί πρωτίστως από την πιο αυστηρή μορφή τέχνης της γλυπτικής. Προτίμησε να επικεντρωθεί στη λεπτομέρεια ενός πράγματος, που στην περίπτωσή του ήταν το γυμνό ανδρικό σώμα. Σε έργα όπως ο Δαβίδ, περισσότερο από τη σύλληψη, ο θεατής θαυμάζει το μέγεθος, τις ανατομικές λεπτομέρειες, καθώς και την ποίηση της ίδιας της σύνθεσης. Ο Δαβίδ δεν έχει τέλειες αναλογίες, είναι ωστόσο οι φαινομενικές ατέλειες που κάνουν το υπερμεγέθες γλυπτό να φαντάζει ακόμη πιο εγκεφαλικό και δραματικό.
Αυτή η ιδεολογική διαφωνία είναι ακόμη πιο εμφανής όταν συγκρίνουμε τους πίνακες των δύο καλλιτεχνών. Οι πίνακες του Λεονάρντο είναι πλούσιοι σε πολλαπλότητα, ενώ ο Μιχαήλ Άγγελος συχνά δίνει ελάχιστη έως καθόλου σημασία στα δευτερεύοντα σκηνικά. Ακόμη και οι πίνακές του έχουν στοιχεία γλυπτικής, ενώ συχνά τα θέματά του φαίνονται να διαχέονται από τον καμβά.
Δεν θα έπρεπε παράλληλα να εκπλήσσει το γεγονός ότι ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν ταυτόχρονα ποιητής και απολάμβανε την πρόκληση των περιορισμών που έθετε η σημασιολογία. Στην πραγματικότητα, η προσέγγισή του στην ποίηση φαίνεται να είναι γλυπτική και για ένα χρονικό διάστημα, αφιερώθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου σε αυτή, παρά τις πολλές παραγγελίες γλυπτών και ζωγραφικής, οι οποίες άρχισαν να συσσωρεύονται πριν καν συμπληρώσει την ηλικία των 30 ετών.
Οι βιογραφικές αφηγήσεις για τους δύο καλλιτέχνες υποστηρίζουν ότι οι ιδεολογικές αποκλίσεις τους αντικατοπτρίστηκαν και στα αντίθετα χαρακτηριστικά και την προσωπικότητά τους. Ο Λεονάρντο ήταν γοητευτικός και κομψός. Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν ένας ερημίτης, με λίγο χρόνο διαθέσιμο για ματαιοδοξία ή επίδειξη. Από αυτό, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και οι δύο χρησιμοποίησαν διαφορετικές προσεγγίσεις για την ανάθεση έργων. Η γοητεία του Λεονάρντο τον βοήθησε να παρουσιάσει τα έργα σε πλούσιους πάτρωνες της εποχής. Από την άλλη πλευρά, οι εύποροι πελάτες εμπιστεύονταν τη σχολαστικότητα και τη δέσμευση του Μιχαήλ Άγγελου, αρετές που συχνά δε φαινόταν να διαθέτει ο ντα Βίντσι.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι δύο άνδρες γνώριζαν ο ένας τον άλλον και ίσως αντιμετώπιζαν αλλήλους με σεβασμό. Αλλά η σχέση τους τερματίστηκε απότομα στις αρχές του 1500, μετά από μια δημόσια διαμάχη στη Φλωρεντία, υποτίθεται για την ερμηνεία ενός αποσπάσματος της «Θείας Κωμωδίας» του Δάντη.
Αναμφισβήτητο γεγονός αποτελεί ότι λειτούργησαν ως συγκοινωνούντα δοχεία. Για παράδειγμα, ο ντα Βίντσι δεν εγκατέλειψε τις έρευνές του στο πεδίο της ανατομίας, της οποίας ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν γνωστός επαγγελματίας. Ο Μιχαήλ Άγγελος, από την άλλη, δεν παρέλειπε να αξιοποιεί την αντιπαλότητα ως καύσιμο προκειμένου να τροφοδοτήσει το καμίνι των φιλοδοξιών του.
Δύο καλλιτέχνες, δύο κορυφαίοι εκφραστές της Αναγέννησης. Ποιος ήταν σπουδαιότερος; Η απάντηση πιθανότατα εξαρτάται από το βλέμμα του εκάστοτε θεατή.
(Με πληροφορίες της Britannica και του In Arte Matt)
25°
