Όταν ο Σολομόν Νικρίτιν και η Ρωσική Πρωτοπορία άκουγαν τη ζωή

Στη Μονή Λαζαριστών με λόγο, αιτία και μερικά προλογικά για τη μεγαλοφυΐα του Σολομόν Νικρίτιν, δια στόματος ενός φίλου του, ώστε να τον γνωρίσουμε καλύτερα. Σε εκείνη τη Μόσχα όπου η Επανάσταση των Μπολσεβίκων προπαγανδίζει την έλευση ενός καλύτερου κόσμου και πολλοί καλλιτέχνες στρατεύτηκαν στις υπηρεσίες τους: «Για πρώτη φορά τον συνάντησα το 1926. Ήταν ακόμα ένας εντελώς νέος ζωγράφος, που δεν έλειπε από καμιά έκθεση. Ήταν πάντα παρών σε όλα τα μουσεία. Και κάποια φορά είδα αυτόν τον νεαρό που στην όψη δεν έδειχνε μεγαλύτερός μου, να συνοδεύει μια ομάδα επισκεπτών σε ένα μουσείο, όπου είχαν συγκεντρωθεί τα καλύτερα έργα εκείνης της εποχής, αρχίζοντας από τον Μάλεβιτς και τον Καντίνσκι και τελειώνοντας στον Στέρενμπεργκ και τον Καρντόβσκι. Και να που αυτός ο νεαρός συνοδός των επισκεπτών, παρουσίαζε και διηγούνταν, εξηγούσε σε μας, που είχαμε έρθει από την επαρχία, αυτά που μας ήταν απρόσιτα. Για πολλή ώρα και επίμονα μας εξηγούσε τι σημαίνει το “Μαύρο τετράγωνο” του Μάλεβιτς.

»Μέχρι σήμερα θυμάμαι τις ερμηνείες του. Ωστόσο, τότε μου φαινόταν ότι δεν καταλάβαινα ούτε τα μισά από όσα εκείνος έλεγε… Στη συνέχεια συναντηθήκαμε σε κοινωνικές δραστηριότητες και γίναμε φίλοι. Χαιρόμουν πάντα που έδειχνε τέτοιο μεγάλο ενδιαφέρον για την Τέχνη. Στα 1926-1928 ο Νικρίτιν δούλευε πολύ ως ζωγράφος. Εκείνη την εποχή έμοιαζε να ανακαλύπτει την αρχιτεκτονική ζωγραφική, τις αρχές του κονστρουκτιβισμού. Αντέγραφε από ανατυπώσεις τις τοιχογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου στην Κάπελα Σιξτίνα, μελετούσε τους παλαιούς αρχιτέκτονες ζωγράφους, διαχωρίζοντας όλα τα στοιχεία από τους πίνακές τους, προσπαθώντας να βρει την καθοριστική τους δύναμη, αναλύοντας ξεχωριστά την κάθε πλευρά τους… Εκείνη την περίοδο είχε και μιαν άλλη δραστηριότητα, την κοινωνική-δημιουργική. Εργαζόταν, όχι απλώς ένας θεωρητικός απομονωμένος στο γραφείο του. Ήταν άνθρωπος πάντα προσιτός στον ακροατή, μαζί με τον οποίο προσπαθούσε να ερμηνεύσει ό,τι του προκαλούσε μεγάλη ανησυχία, ό,τι του φαινόταν ακατανόητο…

»Το 1924 εξέθεσε ένα απολύτως ρεαλιστικό ανδρικό πορτρέτο σε χρυσή κορνίζα. Εκεί έγραφε “αυτό το πορτρέτο δεν αντιπροσωπεύει τίποτα, ότι θεωρώ αυτή τη μέθοδο έκφρασης ως αντιδραστική και την αποποιούμαι», ενώ δίπλα παρουσίασε ένα φύλλο χαρτιού στο οποίο με μεγάλα γράμματα διατύπωνε μια σειρά από τις θεωρητικές του θέσεις, υποδεικνύοντας ότι εκείνοι που επιθυμούσαν να γνωριστούν με τη θεωρία και την πράξη θα έπρεπε να πάρουν μια σκάλα και να κοιτάξουν τις λεπτομέρειες… Θα πρέπει να πω ότι εργαζόταν πάνω σε ζητήματα της παλαιάς φόρμας και του νέου περιεχομένου. Έλεγε ότι το νέο περιεχόμενο αναπόφευκτα αναζητά νέα φόρμα τείνοντας προς αυτήν και ότι αυτή αργά ή γρήγορα θα λυθεί δια μέσου της καταστροφής, της αποτίναξης της γερασμένης φόρμας από το νέο περιεχόμενο».

Τα παραπάνω λόγια, είναι του Βλαντιμίρ Κόστιν, που θυμάται στιγμές του με τον Σολομόν Βλαντιμίρ Νικρίτιν. Τα αντλώ από τον κατάλογο μιας παλαιότερης έκθεσης αφιερωμένης σ’ αυτόν και συνεχίζω να μαγεύομαι από τα έργα, τις ημέρες, τη σκέψη και την πράξη του ζωγράφου, κριτικού, ιστορικού τέχνης, γραφίστα, θεωρητικού και αναγνωρισμένου παγκόσμια ως μέγεθος, για την προσφορά του στο Κίνημα της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Σκηνοθέτης επίσης και καλλιτεχνικός διευθυντής του Θεάτρου των Προβολιστών, ο πολυσχιδής καλλιτεχνικά Νικρίτιν επιζητούσε μέσω της διαρκούς διασποράς του σε ποικιλία πεδίων, την αναζήτηση και ανεύρεση μιας διαλεκτικής με καλλιτεχνικό βάθος, προκειμένου η πραγματικότητα να του αποκαλυφθεί διαμέσου των πολλαπλά καταγεγραμμένων από αυτόν απεικονίσεών της. 

Ανατρέχω και πάλι στη μαρτυρία του Κόστιν περί του nitche του καλλιτέχνη που τιμάται αυτές τις μέρες στη Θεσσαλονίκη, αφού ο κύριος Σολομόν ήταν ο ορισμός του τζίνιους: «Ο Νικρίτιν πίστευε ότι για τον ζωγράφο η πραγματικότητα της ζωής συνίσταται όχι μόνο στα φαινόμενα του πραγματικού κόσμου, αλλά και στα φαινόμενα του κόσμου της τέχνης, τα οποία ο ζωγράφος θα πρέπει να αποκαλύψει, να καταδείξει, να απεικονίσει. Του κόσμου της τέχνης όπου ανήκει και η δική μας συνείδηση, η οποία υφίσταται, όπως ακριβώς στα φαινόμενα της πραγματικής ζωής. Γι’ αυτό το λόγο η μουσική, το θέατρο, η λογοτεχνία και τα έργα του παρελθόντος αποτελούν εκείνη την τεράστια πραγματικότητα, την οποία αισθάνεται και πρέπει να αποκαλύψει ο ζωγράφος. Και αυτή ακριβώς η συνένωση της πραγματικότητας με τις εντυπώσεις που προσλαμβάνουμε από την ανάγνωση των βιβλίων, από τους φιλοσοφικούς στοχασμούς, από τη μουσική, το θέατρο, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, όλα αυτά θα πρέπει να βρουν τη θέση τους και να χρησιμοποιούνται στη φαντασία και στον πίνακα του ζωγράφου».

Τόσο σύνθετα και τόσο απλά, τόσο πολύπλοκα μα και τόσο ξεκάθαρα, ο μέγας Νικρίτιν, που πέραν των άλλων εργάστηκε και σε διάφορα δημόσια έργα όπως ο σχεδιασμός της Κόκκινης Πλατείας για το Τρίτο Συνέδριο της Κομιτέρν, χαρακτηρίζεται από μια καινοτόμο και ολιστική προσέγγιση περί τέχνης, την οποία φρόντισε να τη διασπείρει σε όλο το εύρος των δραστηριοτήτων του. Η έκθεση «Σολομόν Νικρίτιν (1898-1965): Ακούγοντας τη ζωή», στο MoMus - Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Θεσσαλονίκης είναι αφιερωμένη στα 125 χρόνια από τη γέννησή του, διηγούμενη πτυχές της δημιουργικότητας και του ταλέντου του, είκοσι ακριβώς χρόνια μετά την προηγούμενη έκθεση που φιλοξενήθηκε και πάλι στη Θεσσαλονίκη. Τότε ήταν 2004 και σε συνεργασία με την Κρατική Πινακοθήκη Τετριακόφ η πόλη και η χώρα πρωτογνώρισαν έναν από τους πιο αγαπημένους καλλιτέχνες του συλλέκτη Γεώργιου Κωστάκη, χάρις στην επιμελητική ομάδα των Ναταλία Αντάσκινα, Τζον Μπολτ, Νικολέτας Μίσλερ και Μαρίας Τσαντσάνογλου. 

20 χρόνια αργότερα, στις μέρες μας, με νέα στοιχεία για τον Νικρίτιν, νάτην ξανά η Μαρία Τσαντσάνογλου από τη θέση της Διευθύντριας του MoMus - Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης - Συλλογή Κωστάκη, να μας επανασυστήνει ένα από τα πιο βαριά χαρτιά της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Με 300 μικρά και μεγάλα έργα, αρχειακό υλικό και αντικείμενα από τη συλλογή του μουσείου αλλά και υλικό φερμένο από ιδιωτικές συλλογές, η έκθεση είναι τόσο εύστοχα στημένη, που ο θεατής μοιάζει να περιπλανιέται όχι μόνο στους διαδρόμους και τους ορόφους του Μουσείου, αλλά μέσα στο μυαλό του Νικρίτιν, όπως λίγο παραπάνω το περιέγραψε ο Βλαντιμίρ Κόστιν. Το πρότσες του «Ακούγοντας τη Ζωή» μοιάζει με ταινία, αφού διαθέτει και ήχο και κίνηση. Ταυτόχρονα, εξελίσσεται σαν μυθιστόρημα (Ο Νικρίτιν έφτασε να γράψει το δικό του Πόλεμος και Ειρήνη), ρολάρει όμως και σαν μια επαναστατική μπροσούρα με τα όνειρα, τις επιθυμίες και τις χίμαιρες της εποχής. 

Η ενέργεια του Σολομόν Νικρίτιν ήταν απίστευτη: «Ακόμα και ένα κουτί σπίρτα ανήκε για αυτόν στον διαστημικό χώρο, το έβλεπε ως μέρος του σύμπαντος. Κάποιοι μάλιστα ενοχλούνταν από αυτό», θυμάται ένας άλλος φίλος του, ο καλλιτέχνης Αλεξάντρ Λαμπάς. Ως γνωστόν, αυτοί οι κάποιοι που ενοχλούνταν είχαν όνομα, ενώ στο βάθος παραμόνευε ο συντονιστής τους και εξής ένας: Από το 1930, όταν ο Στάλιν απαγόρευσε επισήμως κάθε είδους «φορμαλιστικές νύξεις», το «σοσιαλιστικός ρεαλισμός ή θάνατος» έγινε η μόνη παραδεκτή καλλιτεχνική αλήθεια, με αποτέλεσμα ο Νικρίτιν να συνεχίζει μεν να «ακούει» τη ζωή του γύρω του, όμως αντίο στα τολμηρά μανιφέστα και τα πειράματα, που για ευνόητους λόγους έπαψαν να συμβαίνουν δημόσια. 

Τον συνάντησα πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη του 2004 σε εκείνη τη μοναδική έκθεση με τίτλο «Φωτεινές σφαίρες - σκοτεινοί σταθμοί» και σήμερα τον ξαναβρίσκω πάλι με τόση χαρά, τόσο θαυμασμό αλλά και τόσο δέος, καθώς στέκομαι κάτω από το μυθικό του έργο «Άνθρωπος και Σύννεφο». Απεικονίζει μια μικροσκοπική φιγούρα που από επάνω της περνά ένα… τι; Μια θολή νησίδα με αόρατα φτερά, μια ιπτάμενη Κιβωτός αρμολογημένη με πουπουλένια σύννεφα πλασμένα από χρώματα; Ένα αέρινο ημερολόγιο από μικρές ιστορίες(;), όνειρα(;), αναμνήσεις(;), που αιωρούνται από τον άνεμο και που διασχίζοντας χρόνους, τόπους και εποχές, απογειώθηκε από τη Ρωσία των δεκαετιών του ’20 και του ’30, για να προσγειωθεί στη Θεσσαλονίκη των ημερών; Όλες αυτές οι μεταφράσεις του μυαλού μου είναι ενταγμένες στον πίνακα του Νικρίτιν, που κάθε φορά που στέκομαι απέναντί του μου προξενεί τις ίδιες δονήσεις. Και φυσικά θα τον δείτε, θα ήταν αδύνατο να λείπει από την τόσο ιδιαίτερη, συγκινητική και απίστευτα μελετημένη και στημένη αυτή έκθεση, που μακράν είναι το εικαστικό υπερθέαμα της Θεσσαλονίκης των ημερών. 

«Σολομόν Νικρίτιν (1898-1965): Ακούγοντας τη ζωή»
MoMus - Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης – Συλλογή Κωστάκη (Μονή Λαζαριστών), έως 7 Απριλίου
Επιμέλεια: Λιουμπόβ Πιτσέλκινα
Βοηθός επιμελήτρια: Αγγελική Χαριστού
Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός: Κιρίλ Ας και Νάντια Κορμπούτ
Εγκαταστάσεις ήχου: Αντρέι Σμιρνόφ