Κωνσταντίνος Νταούλας: «Σε ό,τι αφορά την τέχνη, οι Έλληνες έχουν υπάρξει τέλειοι Ευρωπαίοι»

Έχοντας ζήσει για 5 χρόνια στη Γερμανία, πώς βιώσατε τον τρόπο με τον οποίον αντιμετωπίζουν την ελληνική τέχνη οι Ευρωπαίοι;
Στη Γερμανία, όσοι διαθέτουν ακαδημαϊκή παιδεία, ενδιαφέρονται οπωσδήποτε και για τα ζητήματα του πολιτισμού. Το θεωρούν καθήκον τους να ζήσουν τον πολιτισμό της εποχής τους. Όσο διέμενα στο Μόναχο, προσέφερα εθελοντικά ξεναγήσεις στα μουσεία της πόλης τις Κυριακές. Ο πλούτος πολλών μουσείων του Μονάχου, αλλά και όλου του κόσμου, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις ελληνικές αρχαιότητες. Στις ξεναγήσεις αυτές συμμετείχαν όλα τα είδη κοινού, από επιστήμονες μέχρι οικογένειες με μικρά παιδιά. Αν πρέπει να συνοψίσω την στάση τους μέσα σε μία πρόταση, θα έλεγα ότι οι Ευρωπαίοι -εκτός από συλλέκτες και αρχαιολάτρες- είναι και άνθρωποι που βλέπουν τον πολιτισμό ως αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής τους. Στην Ελλάδα, η σχέση της ελίτ με τον πολιτισμό είναι μάλλον περιστασιακή. Θα πρέπει όμως να συνειδητοποιήσουμε ότι η Ελλάδα δεν έχει μόνο μεγάλο παρελθόν, αλλά και μεγάλο μέλλον. Η χώρα μας δεν επιβίωσε τυχαία μέσα στην ιστορία.

Επιστρέφοντας πια στην Ελλάδα, ποια είναι τα στοιχεία που τράβηξαν το ενδιαφέρον σας;
Όταν επέστρεψα στα Τρίκαλα, απ’ όπου και κατάγομαι, βρήκα ισχυροποιημένη την σύνδεσή μου με τον τόπο. Βλέπω πια το τοπίο και τη γη ως «ρίζα» μου, αλλά και ως «ρίζα» του καθενός μας. Κι αυτό περιλαμβάνει από μνήμες της παιδικής ηλικίας, όπως οι κάμποι και τα δέντρα, μέχρι την ιδιαίτερη θρησκευτικότητα που έχουν τα Τρίκαλα λόγω της γειτνίασής τους με τα Μετέωρα. Τα Τρίκαλα έδωσαν το έναυσμα και για το διδακτορικό που ξεκίνησα στον τομέα της αρχιτεκτονικής, με θέμα το εικονοστάσι των δρόμων. Πρόκειται για μία εικόνα που κουβαλάω πολύ βαθιά μέσα μου και η οποία μου έδωσε να καταλάβω τη σημασία που έχουν οι ρίζες για τον άνθρωπο. Οι ρίζες αυτές είναι η δύναμή μας.

Πώς απεικονίζεται το εικονοστάσι στους πίνακές σας;
Ξεκίνησα βλέποντας το εικονοστάσι σαν αρχιτεκτονική φόρμα που προέρχεται από την αρχαιότητα, οπότε και αποτελούσε σηματοδότη. Από τις ερμαΐκές στήλες, που σηματοδοτούσαν τις οδούς, μέχρι τις επιτύμβιες, που έδιναν μια πληροφορία σχετικά με τον άνθρωπο στον οποίον αφιερώθηκαν. Έτυχε κάποια στιγμή να δω ένα ζωγραφικό έργο σε μάρμαρο, μια επιτύμβια στήλη στο Metropolitan Art Museum της Νέας Υόρκης που έμοιαζε πολύ με εικονοστάσι και που με έκανε να συνειδητοποιήσω μία ακόμα πτυχή. Σκέφτηκα ότι, όπως η γλώσσα που μιλάμε έχει τις ρίζες της στα αρχαία ελληνικά, έτσι και με τις λατρευτικές μας πρακτικές αναφερόμαστε σε κάτι που υπάρχει μέσα μας από πάρα πολύ παλιά.

Βλέπετε το εικονοστάσι σαν αρχιτέκτονας ή σαν ζωγράφος;
Το εικονοστάσι είναι ένα σχήμα και κάθε λαϊκός κατασκευαστής το ερμηνεύει με έναν μοναδικό τρόπο. Μοιάζει με μικρό αρχιτεκτονικό έργο η λειτουργία του οποίου είναι να τοποθετείται στο σημείο όπου κρίθηκε το αν κάποιος θα παραμείνει στη ζωή ή θα φύγει. Και το πέρασμα αυτό έχει σαφώς τεράστια σημασία. Η απλή φόρμα που έχει το προσκυνητάρι δείχνει ότι ο λαϊκός κτίστης είναι ένας αρχιτέκτονας. Υπάρχει μια παράδοση χιλιετιών στον τομέα αυτό και μέσω του μικρού αυτού αρχιτεκτονήματος διατηρείται η πνευματικότητα ενός ολόκληρου λαού. Μια αρχαϊκή στήλη δεν μπορεί να ερμηνευτεί άμεσα ως πρόδρομος του εικονοστασίου αλλά, αν κάποιος μελετήσει το θέμα σε βάθος, θα δει τη σύνδεση. Για παράδειγμα, στη διαδρομή από την Αθήνα προς τους Δελφούς, οι Αθηναίοι έφτιαχναν κόγχες στους βράχους οι οποίες είχαν περίπου το σχήμα του εικονοστασίου και τοποθετούσαν μέσα σε αυτές αφιερώματα για τους θεούς που πήγαιναν να συναντήσουν. Αυτό θεωρώ ότι είναι ένας πρόδρομος της παράδοσης του εικονοστασίου.

Τα τελευταία σας έργα έχουν σχεδιαστεί ηλεκτρονικά. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτό τους στερεί την αμεσότητα των φυσικών υλικών;
Οι πίνακές μου τον τελευταίο χρόνο έχουν φτιαχτεί στο i-pad, μέσα από μια σχετική εφαρμογή και ένα μολύβι. Το μέσο αυτό έχει το πλεονέκτημα ότι σου επιτρέπει να στήσεις ένα ολόκληρο «εργαστήριο» όπου κι αν είσαι. Την χρήση του i-pad θα μπορούσαν να την σχολιάσουν αρνητικά όλοι όσοι έχουν ταυτίσει την τέχνη με τα υλικά. Όμως η ζωγραφική δεν είναι πια τα υλικά. Πρώτα είναι το σχέδιο, μετά είναι η σύνθεση και το βασικότερο είναι φυσικά το θέμα. Το σημαντικότερο σε κάθε περίπτωση είναι το από πού πηγάζει το αίσθημα. Τουλάχιστον το 50% ενός έργου είναι το πνεύμα που το διέπει. Μπορούμε πλέον να βρούμε τρισεκατομμύρια εικόνες. Η ζωγραφική εικόνα είναι ωστόσο αυτή που αναδύεται μέσα από το τεράστιο αυτό σύνολο των εικόνων ως η εικόνα. Το ταλέντο ενός καλλιτέχνη είναι να προσφέρει στο κοινό μια εικόνα που δεν έχει ξαναδεί ποτέ. Αυτή η εικόνα μπορεί κάλλιστα να προκύπτει με οποιοδήποτε μέσο, συμπεριλαμβανομένου του i-pad. Ο καλύτερος σε αυτό το είδος είναι ο David Hockney, με εκπληκτική δουλειά που έχουν προβάλει κάποια από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου. Το να πάρεις μια σύγχρονη τεχνολογία και να δουλέψεις με αυτήν, δεν αναιρεί την παραδοσιακή δουλειά με το κάρβουνο και το σωληνάριο. Πρέπει βέβαια πρώτα να έχεις δουλέψει πολύ με αυτά τα υλικά για να μπορέσεις να χρησιμοποιήσεις σωστά το i-pad.

Μπορεί ο καλλιτέχνης να υπερνικήσει τον καταιγισμό της εικόνας αλλά και του σκρολαρίσματος;
Η πραγματικότητα αυτή είναι συντριπτική. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να μείνουν μπροστά σε μία εικόνα. Βιάζονται να πάνε στην επόμενη. Αυτό συμβαίνει ενδεχομένως ακόμα και μεταξύ των ανθρώπων. Βιαζόμαστε να πάμε πολύ γρήγορα στον επόμενο. Γινόμαστε καταναλωτές του άλλου. Κι η κατανάλωση αυτή είναι στιγμιαία. Θέλουμε κάτι για λίγο και μετά γινόμαστε αδιάφοροι σε αυτό. Η αληθινή τέχνη είναι όμως αυτή που μπορεί να μας κρατήσει μπροστά της περισσότερο από μερικά δευτερόλεπτα. Και να μας κάνει να ευχαριστηθούμε μένοντας μέσα στην εικόνα. Είναι μια τροφοδότηση με πραγματική ζωή. Αντίστοιχα, μία έκθεση δικαιώνει τον εαυτό της όταν οι επισκέπτες νιώθουν ότι επικοινωνούν. Μια έκθεση δεν θα πρέπει να μας ξενίζει, ούτε να μας βυθίζει. Η τέχνη θα πρέπει να μας ευχαριστεί, με τρόπο ανθρώπινο. Οι εικόνες είναι πολύ στενά συνυφασμένες με τον άνθρωπο. Το να φτιάχνουμε εικόνες είναι κάτι που μας ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έμβια όντα.

Ποια άλλα στοιχεία και ιστορίες αποτελούν κεντρική πηγή έμπνευσης για τους πίνακές σας;
Το μεταπτυχιακό που έκανα στην αρχιτεκτονική είχε σαν θέμα τα πεδία αληθείας της Χαϊδεγκεριανής φιλοσοφίας για το τοπίο και το έργο τέχνης. Αναζήτησα το θέμα αυτό στη μοναστική κοινότητα των Μετεώρων, μια κοινότητα που διατηρεί ζωντανές τις παραδόσεις της από τον έβδομο αιώνα μ.Χ.. Εστίασα στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου του Μανδηλαρά, για την οποία οι μονάχοι στολίζουν με μαντήλια τις εσοχές των βράχων. Ο βράχος αποτελεί το «πεδίο αληθείας», τον χώρο δηλαδή στον οποίο εμφανίζεται η θεότητα στον προσκυνητή. Αντίστοιχα πεδία αληθείας είχαν αποτελέσει κατά την αρχαιότητα η Δήλος και οι Δελφοί, τόπους που είχε επισκεφτεί και ο Χάιδεγκερ. Εκεί μάλιστα συναντήθηκε και ο ίδιος με το θείο. Οι Γερμανοί φιλόσοφοι θεωρούν το Απολλώνιο και το Διονυσιακό στοιχείο ως μεγάλες αλήθειες φανερωμένες από την αρχαιοελληνικό πολιτισμό.

Αν δούμε την ελληνική τέχνη ως μία συνέχεια από την αρχαιότητα μέχρι τη γενιά του ’30 αλλά μέχρι το σήμερα, θα βρούμε κάποια στοιχεία που την χαρακτηρίζουν διαχρονικά;
Είχα την τύχη να έχω δάσκαλό μου τον Δημήτρη Μυταρά αλλά και να σπουδάσω σαν υπότροφος στο Παρίσι μαζί με τον Γιώργο Ρόρρη, τον Τάσο Μισούρα, την Εβίτα Φραντζολά, τον Αλέξη Βερούκα, τον Εδουάρδο Σακαγιάν και άλλους σπουδαίους σύγχρονους καλλιτέχνες. Θα έλεγα ότι στη γενιά μας δεν έχει αναδειχθεί ακόμα ένας γίγαντας όπως ο Μόραλης ή ο Τσαρούχης. Έχουμε όμως πλήρη συνείδηση της κληρονομιάς που μας άφησε η γενιά του ‘30 –γιατί η τέχνη είναι κληρονομιά. Οι ατυχίες που συνέβησαν στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες δεν επέτρεψαν να δημιουργηθεί ένα συμπαγές ιδεολογικό σώμα για την ελληνική τέχνη. Κάποια στιγμή θα συμβεί όμως.

Με ποιους τρόπους μπορεί ένα σύγχρονο έργο να αποπνέει ελληνικότητα;
Η απάντηση βρίσκεται στο ελληνικό τοπίο, το οποίο και είναι απαράμιλλο. Με αυτόν τον ουρανό και αυτό το φως, όπου κι αν είσαι, η γη σου μιλάει. Το θέμα είναι ότι εμείς δεν στεκόμαστε πια να την ακούσουμε. Η χώρα μας ήταν, είναι και θα μείνει ξεχωριστή για τον πολιτισμό της. Και ο ελληνικός πολιτισμός συνδέεται με το ελληνικό τοπίο. Η γενιά του ’30 σκέφτηκε πολύ επάνω σε αυτό το θέμα.

Σε μια εποχή που η Ελλάδα ανεβαίνει στις διεθνείς προτιμήσεις ως προορισμός, αλλά και σαν στάση ζωής, δημιουργείται μια ευνοϊκή δυναμική για τους Έλληνες καλλιτέχνες;
Το πιστεύω απόλυτα. Ακόμα δεν έχουμε δει την σπουδαία δυναμική της Ελλάδας. Είναι εντυπωσιακό το ότι ακόμα και στο τελευταίο χωριό της Ευρώπης υπάρχουν ομάδες φιλελλήνων. Άνθρωποι που αγαπούν την Ελλάδα για τον πολιτισμό της. Αν συμπεριφερθούμε με τρόπο που δείχνει ότι γνωρίζουμε την αξία μας, τότε θα αξιοποιήσουμε αυτή τη δυναμική. Ζούμε στην πηγή του πολιτισμού. Σε ό,τι αφορά την τέχνη, οι Έλληνες έχουν υπάρξει τέλειοι Ευρωπαίοι.