Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Είναι μουσείο του 21oυ αιώνα;

Η θεμελίωσή του 3 Οκτωβρίου του 1866 δεν είναι τυχαία. Συμβολίζει τη συνειδητοποίηση του νεοελληνικού κράτους πως ο αρχαιολογικός πλούτος της ταυτίζεται με την ιστορία της χώρας· πως πρέπει όχι μόνο να τον προστατέψει από τους Έλληνες και ξένους αρχαιοκάπηλους, αλλά και να τον χρησιμοποιήσει, εκθέτοντάς τον, για την ανάπτυξη της ελληνικής συνείδησης – είχε προηγηθεί, το 1837, η ίδρυση του «Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία». Η περιοδική έκθεση των περιηγητών, που αυτή τη στιγμή παρουσιάζεται, σε εισάγει στο κλίμα, κυρίως με τα δύο τελευταία σε αντιπαράθεση εκθέματα. Ο Καποδίστριας είναι αυτός που θα στεγάσει πρώτος αρχαιολογικά ευρήματα στο κτίριο του Ορφανοτροφείου της Αίγινας. Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα «απαίτησε» και τη μεταφορά τους από εκεί. Θα «σταθμεύσουν» σε διάφορα σημεία της πόλης, με κεντρικό σημείο «αποθήκευσης» ένα χώρο στο Θησείο.

Η εύρεση οικοπέδου για τη στέγαση του ΕΑΜ κρύβει μεγάλη αναστάτωση. Η Ελένη Τοσίτσα θα το αγοράσει και θα το δωρίσει στο δημόσιο – γι’ αυτό και δόθηκε το όνομά της στον πολύπαθο, στα δεξιά του Μουσείου, πεζόδρομο. Τρεις αρχιτεκτονικές υπογραφές βρίσκουμε στα σχέδια του νεοκλασικού κτιρίου: Ludwing Lange, Παναγής Κάλκος, Έρνεστ Τσίλερ. Τα 8.000 τ.μ. θα τα συμπληρώσει στον 2οό αιώνα, και η πρώτη έκθεση πραγματοποιείται το 1910. Εξήντα αίθουσες σήμερα φιλοξενούν τις συλλογές Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, έργων Γλυπτικής, Αγγείων και Μικροτεχνίας, Έργων Μεταλλοτεχνίας, Αιγυπτιακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων, συν τις περιοδικές εκθέσεις. Στα υπόγεια βρίσκονται 200.000 εκθέματα στα χέρια συντηρητών και αρχαιολόγων, αντικείμενα έρευνας και εκπαίδευσης. Το ακούς και έχεις ήδη φτιάξει στο μυαλό σου μια ταινία με σασπένς. Μπαίνεις αδαής –όχι στα υπόγεια– και βγαίνεις... αρχαιολόγος. Υπάρχει, όμως, ένα «αλλά».

Το κτίριο και οι άνθρωποι

Εντάξει, όλοι έχουμε καταλάβει πως η αποστροφή του πολιτικού λόγου «ο πολιτισμός μας είναι η ισχυρή μας βιομηχανία» είναι ένα κενό πουκάμισο. Εδώ αποδεικνύεται περίτρανα με την ολιγωρία που έδειξαν και δείχνουν οι κυβερνώντες σε σχέση –τουλάχιστον– με τα προβλήματα του περιβάλλοντα χώρου του μουσείου. Για χρόνια το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το μεγαλύτερο μουσείο της Ελλάδας και ένα από τα σπουδαιότερα του κόσμου, έχει καταλήξει σημείο διακίνησης ναρκωτικών.

Σήμερα τα πράγματα είναι πιο... «καθαρά», αλλά όχι τελείως. Αν το καλοκαίρι αδιαφορείς για τον περίβολο του μουσείου και τον προσπερνάς τρέχοντας να βρεις λίγη δροσιά στο εσωτερικό του, μια μέρα που το επισκέπτομαι εν μέσω καταιγίδας δείχνει αδιάφορος και παρατημένος. Δεν θα ήταν ωραίο να υπήρχαν τουλάχιστον αγάλματα; Μετά θυμάμαι πως ζούμε στην πρωτεύουσα της ασυδοσίας του γκράφιτι και το ξεχνάω.

Μέσα λίγοι τουρίστες (δες Γιαπωνέζοι) – μπορούσες να αντιληφθείς το θαυμασμό στο βλέμμα τους. Δεν χρειάστηκε να φανταστώ τους χώρους του μουσείου με 4.500 επισκέπτες (τόσοι ανταποκρίθηκαν τη νύχτα της αυγουστιάτικης πανσελήνου στο δωρεάν για το κοινό αφιέρωμα σε εκθέματα που μιλούν για τη σελήνη), για να αναρωτηθώ αν είναι μικρό ή υπάρχει μια εκθεσιακή πολιτική στοίβαξης. Με τόσο δίπλα το ένα στο άλλο τα εκθέματα παθαίνεις σύγχυση – για να χρησιμοποιήσω μια κοινή παρομοίωση, είναι σαν να τρως σε έναν τεράστιο μπουφέ. Είναι σίγουρο πως θα φύγεις με βαρυστομαχιά.

Εργαζόμενοι του μουσείου, με τους οποίους μίλησα, διαφωνούν. Μια απαραίτητη παρένθεση. Δεν θέλησαν να μιλήσουν ονομαστικά γιατί θεωρούν πως το μουσείο είναι ένα συλλογικό όργανο, «δεν είμαστε πολιτικοί για να μιλούμε» ήταν η ακριβής διατύπωση. Εξέφρασα τη διαφωνία μου με το επιχείρημα πως τα μουσεία τα κάνουν και οι άνθρωποί τους, από τους φύλακες μέχρι τη διεύθυνση, και θα ήμουν έτοιμος να τους κολλήσω τη ρετσινιά του άβουλου δημοσίου υπαλλήλου αν δεν ήταν τόσο παθιασμένος ο λόγος τους και η ξενάγησή τους. «Πρέπει να φτάσουμε στο σημείο να δημιουργήσουμε τέτοιους θεσμούς που τα πρόσωπα να μην παίζουν καθόλου ρόλο», η απάντηση.

Η έκθεση τόσων αντικειμένων δημιουργεί μια διανοητική πίεση, γι’ αυτό και κάποιος πρέπει να έρθει ξανά και ξανά για να το απολαύσει καλύτερα. Όμως, κανείς ξένος δεν έχει τόσο χρόνο. Υπάρχει ο μοντέρνος τρόπος έκθεσης –λίγα εκθέματα και πολύς σχολιασμός με τη χρήση και της τεχνολογίας– και ο ακαδημαϊκός τρόπος που επέλεξε το μουσείο. Μάλλον προκρίνουν το γεγονός πως έτσι κι αλλιώς τα περισσότερα εκθέματα είναι αριστουργήματα, άρα δεν υπάρχει και η ανάγκη για να διαφοροποιηθεί η πολιτική. Το γεγονός πως στις αποθήκες βρίσκονται τόσα ευρήματα συμβαδίζει και με τη διεθνή πρακτική, όπου όλα τα μουσεία κρατούν εκθέματα και στις αποθήκες τους. Η δράση «Το Αθέατο Μουσείο» δίνει την ευκαιρία ανά δύο μήνες να βλέπει το κοινό ένα έκθεμα από την αποθήκη, όπου και επιστρέφει μετά. Οι περιοδικές εκθέσεις επίσης φέρνουν εκθέματα από «κάτω», εκτός που ανανεώνουν το ενδιαφέρον για το μουσείο. Τα ευρήματα στις «αποθήκες» εξυπηρετούν και την παγκόσμιας εμβέλειας ερευνητική και εκπαιδευτική πλευρά του μουσείου. Η σκέψη του υπουργείου για την επέκταση των υπογείων με αίθουσες για το κοινό και κάτω από τον περίβολο χώρο μάλλον χαμόγελα φέρνει, εκτός από πολλά συμβούλια.

Βιωσιμότητα

Χωράει συζήτηση η πολιτική του Υπουργείου Πολιτισμού, που στη φιλοσοφία του δημόσιου πολιτισμού χρησιμοποιεί έσοδα του μουσείου για την ανάπτυξη και διατήρηση άλλων, μικρότερων μουσείων – και στην περιφέρεια. Στο μουσείο το θεωρούν ένα είδος ανταπόδοσης για τα εκθέματα που προέρχονται απ’ όλη την Ελλάδα. Το café του δεν κατόρθωσε να μπει στη λίστα των café άλλων μουσείων της πόλης που δέχονται κόσμο (και εκτός επίσκεψης στις εκθέσεις). Το πωλητήριο –που διεθνώς θεωρείται μία, αν όχι η μεγαλύτερη, πηγή εισόδων για ένα μουσείο– ανήκει στο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. Οι αρχαιολόγοι του μουσείου απλά προτείνουν ποια κατά τη γνώμη τους θεωρούνται ιδανικά εκθέματα ώστε να γίνουν (ευπώλητα) αντίγραφα. Το τι διαθέτουν τα πωλητήρια των κρατικών μουσείων είναι μια μεγάλη και πονεμένη, άλλη, συζήτηση. Και το Αρχαιολογικό είναι ένα κρατικό μουσείο. Να σημειώσουμε πως μέχρι σήμερα οι εκθέσεις που διοργάνωνε στο εξωτερικό δεν συνοδεύονταν από τα προς πώληση αντικείμενα. Αυτό ευτυχώς έχουν σκοπό να το αλλάξουν. (Η περιοδική έκθεσή του «Ο βυθισμένος θησαυρός - Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων» ήδη έχει ξεκινήσει στις 27/9 στο Μουσείο Αρχαίας Τέχνης Βασιλείας και Συλλογή Λούντβιχ στην Ελβετία και θα διαρκέσει έξι μήνες.)

Εκτός λίστας

Τα τελευταία χρόνια δέχεται 450.000 επισκέπτες το χρόνο και τον περασμένο Αύγουστο υπήρξε μια αύξηση 14% σε σχέση με τον Αύγουστο προ κρίσης (2009). Στο ετήσιο αφιέρωμα της έγκυρης διεθνούς επιθεώρησης «The Art Newspaper» για το 2014 μόνο το Μουσείο της Ακρόπολης από την Ελλάδα συμπεριλαμβάνεται στη λίστα των μουσείων του κόσμου με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα (41ο με 1.377.405 επισκέπτες). Λογικό, αν σκεφτεί κανείς πως σχετίζεται με το ενδιαφέρον του κόσμου για ένα από τα μεγαλύτερα μνημεία του κόσμου. Όμως δείχνει και ότι η μη παρουσία του ΕΑΜ στη λίστα δεν οφείλεται στο γεγονός πως από τα 24 εκατομμύρια τουριστών στη χώρα το 2014 το μερίδιο της Αθήνας ήταν πολύ μικρότερο. Φταίει η τιμή του εισιτηρίου (γενική είσοδος €7, μειωμένη €3); Αν το συγκρίνεις με την τιμή εισιτηρίου μουσείων που η αξία τους υπολείπεται κατά πολύ του Αρχαιολογικού μας καταλήγεις πως η τιμή του είναι μικρή. Είναι όμως μικρή για έναν Έλληνα, εν μέσω κρίσης, που θέλει να το επισκεφτεί περισσότερες από μία φορές το χρόνο; Πάντως υπάρχει κοινοτική οδηγία που δεν επιτρέπει άλλη τιμή εισιτηρίου για τους κατοίκους της χώρας ενός μουσείου και άλλη για τους ξένους. Μήπως φταίει η προβολή του; Το site του μουσείου δεν το λες και το πιο φιλικό – ανύπαρκτη η χρήση των social media. Τσεκάροντας για παράδειγμα στο archaeology-travel.com, το site που φιλοξενεί τις αρχαιολογικές εκθέσεις σε όλο τον κόσμο, δεν υπάρχει η περιοδική του έκθεση ή η δράση «Αθέατος κόσμος» (ακόμη και αν είναι θέμα επιλογής του site, η προβολή σίγουρα υστερεί). Μήπως φταίνε τα χρόνια προβλήματα της περιοχής που αποτρέπουν Έλληνες (και ξένους) από μια επίσκεψη; Μήπως η έλλειψη πάρκινγκ για τα τουριστικά λεωφορεία – οι περισσότεροι τουρίστες έρχονται μεμονωμένα. Μήπως το ότι τελικά δεν φτάνει να διαθέτεις μόνο αριστουργήματα, αλλά χρειάζεται και άλλο «αμπαλάζ» για να γίνει πιο ελκυστικό;

Στην έκθεση με τους περιηγητές αποκαλύπτεται πως η Αθήνα κάποτε ήταν μόδα – μόνο που έγινε ερήμην της. Μήπως πρέπει και το μουσείο να γίνει μόδα; Μήπως πρέπει να γίνει ο δεύτερος λόγος προσέλκυσης τουριστών στην Αθήνα; Δεν του αξίζει να είναι εκτός καμίας λίστας. Πάντως μέχρι να συμβεί –αν συμβεί ποτέ, γιατί μπορεί να είμαστε ευχαριστημένοι με την όση προσέλευση– μπορούμε να ανανεώνουμε εμείς το ραντεβού μας με αυτό. Πιστέψτε με. Λειτουργεί σαν ένεση αισιοδοξίας. Τα εκθέματά του το σώζουν (και μας κάνουν να νιώθουμε λίγο καλύτερα).

Info: Δείτε την περιοδική έκθεση «Περίπατος στην Αθήνα των περιηγητών, 17ος-19ος αιώνας» (αξίζει με ξενάγηση, ως 8/10/16) και την «Κυρά της Πρόσυμνας» στη δράση «Αθέατο Μουσείο» (ως 22/11). 28ης Οκτωβρίου (Πατησίων 44, 2132144891)

Φωτό: Θανάσης Καρατζάς