Ανάμεσα σε όσα μπορούμε να μάθουμε από το κίνημα City Beautiful είναι τα προβλήματα των πόλεων που έχει επισημάνει
Το κίνημα City Beautiful ήταν μια μεταρρυθμιστική φιλοσοφία της αρχιτεκτονικής και του πολεοδομικού σχεδιασμού, που ήκμασε από τις δεκαετίες του 1890 και του 1900 μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: αργότερα, οι αρχές του εφαρμόστηκαν σχεδόν παντού, χωρίς ωστόσο να αναφέρονται πλέον ως City Beautiful. Σκοπός του κινήματος ήταν να εισαγάγει στις αμερικανικές μεγαλουπόλεις τον καλλωπισμό και το μνημειακό μεγαλείο που τους έλειπαν, εφόσον δεν είχαν μακρά ιστορία όπως οι ευρωπαϊκές.
Στο τέλος του 19ου αιώνα, οι μεγαλουπόλεις αναπτύσσονταν ραγδαία μαζί με τη βιομηχανία, την τεχνολογία και τον πληθυσμό, μεγάλο μέρος του οποίου προερχόταν από τη μετανάστευση αλλά κι από την υψηλή γεννητικότητα και την αστυφιλία. Το City Beautiful ήταν μέρος των προοδευτικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων που φαίνονταν απαραίτητες: οι συνθήκες διαβίωσης στο Σικάγο, στο Κλίβελαντ, στο Ντιτρόιτ, στο Κάνσας Σίτι, στην Ουάσιγκτον επιδεινώνονταν από την πληθυσμιακή πυκνότητα που είχε προκαλέσει κρίση στέγασης, καθώς κι από τις συνέπειες της οικονομικής ύφεσης του 1893.
Η επιταγή της «ομορφιάς» στην πόλη, η οποία στη συνέχεια παρερμηνεύτηκε από τις επαρχιακές τοπικές ηγεσίες σε όλο τον κόσμο ως «εξωραϊσμός», ήταν αίτημα ηθικής και αρετής: οι υποστηρικτές της εν λόγω φιλοσοφίας πίστευαν ότι ο καλλωπισμός των πόλεων μπορούσε να προωθήσει μια αρμονική κοινωνική τάξη που θα βελτίωνε την ποιότητα ζωής· αντιθέτως, οι επικριτές της παραπονιούνταν ότι το κίνημα ασχολούνταν υπερβολικά με την αισθητική εις βάρος της κοινωνικής μεταρρύθμισης. Εκ του αποτελέσματος, οι δεύτεροι είχαν δίκιο: αν και το City Beautiful άσκησε επιρροή στον πολεοδομικό σχεδιασμό και συχνά, στη διάρκεια του 20ού αιώνα, συνδυάστηκε με πολεοδομικές ουτοπίες –όπως η βρετανική «Garden City» του Ebenezer Howard–, ο παράγοντας της κερδοσκοπίας έπαιξε τελικά τον σημαντικότερο ρόλο στη διαμόρφωση των μεγαλουπόλεων. Μαζί με τη μυωπία, την απάθεια, την αδιαφορία και τη μεγαλομανία των διοικήσεων.
Οι αγώνες για την ομορφιά, τη λειτουργικότητα και την ασφάλεια των πόλεων δεν έλειψαν. Και πράγματι, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη, έχουν σχεδιαστεί κοινότητες με την πρόθεση της ευταξίας, της αξιοπρέπειας και της καλαισθησίας. Από την εποχή της Διεθνούς Έκθεσης του Σαν Φρανσίσκο (1894), οι αμερικανικές διοικήσεις υιοθέτησαν ένα είδος μνημειοκρατισμού, που εφαρμόστηκε συστηματικά, στην αρχιτεκτονική τουλάχιστον, για τα επόμενα 15 χρόνια. Η μνημειακή λεωφόρος του Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια ήταν μια έκφραση αυτής της αρχικής φάσης. Ακολούθησε η Έκθεση του Σαιντ Λούις του 1904, που έγινε η αρχή για την οικοδόμηση μεγάλων κτιρίων σε τεχνοτροπία Beaux-Arts όπως ήταν το τοπικό Μουσείο Τέχνης· ωστόσο, η λογική City Beautiful είχε ήδη εφαρμοστεί από το 1890 στον επανασχεδιασμό του μνημειακού πυρήνα της Ουάσιγκτον με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας της πόλης. Οι σχεδιαστές της Ουάσιγκτον, που προσπάθησαν να εκπληρώσουν τις απραγματοποίητες πτυχές του πολεοδομικού σχεδίου του Pierre Charles L’ Enfant έναν αιώνα νωρίτερα, επισκέφτηκαν πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, με σκοπό να κάνουν την πρωτεύουσα των ΗΠΑ μνημειακή και πράσινη, με κτίρια Greek Revival και ευρωπαϊκό αέρα.
Έτσι, γύρω από τις παραγκουπόλεις εκείνης της εποχής κτίστηκε το πάρκο National Mall, ο σιδηροδρομικός σταθμός Union Station, έργο του τιτανοτεράστιου Daniel Burnham, και το Μνημείο Λίνκολν – η Ουάσιγκτον άρχισε να παίρνει μορφή πρωτεύουσας. Η επιτυχία της φιλοσοφίας του City Beautiful στην Ουάσιγκτον επηρέασε τα σχέδια καλλωπισμού της Φιλαδέλφειας, του Σαν Φρανσίσκο, του Σικάγου, της Βαλτιμόρης, του Κλίβελαντ, του Κολόμπους του Οχάιο, του Ντένβερ, του Ντιτρόιτ· ακόμα και του Des Moines στην αγροτική Άιοουα. Ολόκληρο το σχέδιο δημιουργίας πάρκων και κήπων που εφαρμόστηκε στις ΗΠΑ, από το Σιάτλ μέχρι το Ορλάντο, πρέπει να αποδοθεί στην επιρροή του κινήματος City Beautiful. Αλλά, όπως είπα, η πολεοδομική πρόταση δεν περιλάμβανε αγάλματα, καγκελάκια, παρτέρια και σιντριβάνια: επρόκειτο μάλλον για σχεδιασμό δυναμικών αστικών κέντρων, με αξονικούς δρόμους και πράσινες λωρίδες πάρκων, που περιέβαλλαν ήδη υπάρχουσες λίμνες και ποταμούς. To στοίχημα δεν ήταν να μεταμορφωθεί το Σικάγο σε εκδοχή του επίγειου παραδείσου, όπου στην οδό Κλίντον θα φύτρωναν ματζουράνες και οι ποιητές θα κωπηλατούσαν αργά μέσα σε γόνδολες. Από την αρχή του 20ού αιώνα, είχε γίνει σαφές ότι οποιαδήποτε επιστροφή στο βουκολικό ειδύλλιο θα ήταν γελοία: κι όμως σήμερα, πολλές δημαρχίες, όπως εκείνη του Παρισιού, οραματίζονται δήθεν οικολογικές πόλεις, χωρίς αυτοκίνητα, χωρίς ταχύτητα, χωρίς θορύβους. Και το αποτέλεσμα είναι μια αλλοπρόσαλλη κατάσταση κατά την οποία οι εποχούμενοι υποφέρουν μαζί με τους πεζούς, ενώ ταυτοχρόνως πραγματοποιούνται φαραωνικά έργα αμφίβολης αισθητικής και λειτουργικότητας.
Παραλλήλως, αναπτύχθηκαν προαστιακά και ημιαστικά οράματα. Αν επισκεφτεί κανείς το Coral Gables του Μαϊάμι, ένα προάστιο που αναπτύχθηκε βάσει του City Beautiful, με οβελίσκους, σιντριβάνια και μνημεία σε κυκλικούς κόμβους δρόμων και πάρκα, ίσως διαπιστώσει τι καλό και τι κακό μπορεί να προκύψει από τις πολεοδομικές ουτοπίες. Το Coral Gables, με την υψηλή αισθητική των κτιρίων του –σήμερα μια από τις πιο ακριβές κοινότητες του Μαϊάμι–, μοιάζει με «Νέα πόλη», φιλική στους πεζούς και στον μαζικό τουρισμό: αλλά, αν δεν περιελάμβανε το campus του τοπικού πανεπιστημίου, η κοινότητα θα είχε μεταβληθεί σε υπνωτήριο.
Πάντως, οι αρχές του City Beautiful οδήγησαν σε καλά αποτελέσματα σε πολλά μεγάλα αστικά κέντρα: στο Ντένβερ και στο Λούιβιλ ιστορικές συνοικίες συντηρήθηκαν και κτίστηκαν πανεπιστημιουπόλεις σε μνημειακό στιλ. Στο Μπρίσμπεϊν και στην Αδελαΐδα ο καλλωπισμός ήταν λειτουργικός και είχε αποδεδειγμένη οικονομική αξία· όχι μόνο εξαιτίας της τουριστικής ελκυστικότητας.
Αλλού, τα πράγματα πήγαν χάλια. Στο Μέμφις του Τενεσί, εδώ και δεκαετίες μια από τις πιο εντυπωσιακά αποτυχημένες αμερικανικές μεγαλουπόλεις, η Επιτροπή City Beautiful συγκροτήθηκε τον Ιούλιο του 1930 και, σύμφωνα με τα προπολεμικά κριτήρια, είχε μεγάλο σουξέ: το Μέμφις κέρδιζε τον τίτλο της καθαρότερης πόλης στο Τενεσί κάθε χρόνο από το 1940 μέχρι το 1946, καθώς και το βραβείο Ernest T. Trigg (πάλι σχετικό με την καθαριότητα) από το 1949 μέχρι και 1951. Την καθαριότητα είχαν αναλάβει εθελοντές και άτομα που έκαναν κοινοτική εργασία ως ποινή για νομικές παραβάσεις – αλλά στο Μέμφις, όπως και στις περισσότερες πόλεις, υπήρχαν πολύ σοβαρότερα και πιο δυσεπίλυτα προβλήματα από την καθαριότητα· υπήρχε θεμελιώδες πρόβλημα αστικού σχεδιασμού.
Στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στην Αυστραλία υπήρχε η ανάγκη και η δυνατότητα να σχεδιαστούν οι πόλεις τόσο από λειτουργική όσο κι από αισθητική άποψη. Αντιθέτως, στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις, μπορεί να σχεδιαστεί μόνο ο περι-αστικός χώρος –προάστια, πόλεις-δορυφόροι, Νέες Πόλεις– και να γίνουν παρεμβάσεις στο κέντρο· το θέμα είναι η φύση, η μορφή και η λειτουργία αυτών των παρεμβάσεων. Το θέμα είναι να καταλάβουμε ποια είναι τα ελαττώματα της κάθε πόλης· γιατί μια πόλη δεν είναι «όμορφη», γιατί είναι ανθυγιεινή και βρόμικη· ποιες υποδομές λείπουν· ποιες είναι οι προτεραιότητες που πρέπει να διαχειριστούμε. Και πρωτίστως, ποιοι είναι οι κίνδυνοι: όλα τα σχέδια μπορούν να οδηγηθούν σε φιάσκο αν υπερισχύσουν οι προσωπικές φιλοδοξίες των τοπικών αρχόντων και/ή η επιδίωξη του κέρδους.
Ανάμεσα σε όσα μπορούμε να μάθουμε από το κίνημα City Beautiful είναι τα προβλήματα των πόλεων που έχει επισημάνει: την έλλειψη αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών (μαζικές κατασκευές, παραμέληση ή και κατεδάφιση ιστορικών κτιρίων), τις άχρηστες και άσχημες αναπλάσεις που καταλήγουν σε αστικές ερήμους ή σε περιοχές υψηλής εγκληματικότητας, την πληθώρα των διαφημίσεων στον δημόσιο χώρο που δημιουργεί τεχνητά και καταθλιπτικά τοπία. Τέλος, η στροφή των πόλεων στον τουρισμό είναι συνήθως, αν όχι πάντοτε, αποτέλεσμα επιδίωξης βραχυπρόθεσμου κέρδους και μπορεί να οδηγήσει σε πόλεις τουριστικές παγίδες, οι οποίες δεν ευνοούν την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Ούτε των επισκεπτών άλλωστε.
«Το σημαντικότερο είναι να παραμένουμε πιστοί σε μια αρχιτεκτονική που βελτιώνει την καθημερινότητα και αφήνει θετικό αποτύπωμα στο περιβάλλον», τονίζει ο Πάνος Ευστρατίου.
Παλιά βιομηχανικά συγκροτήματα στην Αθήνα και τον Πειραιά μεταμορφώνονται σε σύγχρονες κατοικίες, γραφεία και πολιτιστικούς χώρους, συνθέτοντας τη νέα αφήγηση της πόλης
12°
