21 Αυγούστου 1968, στην Τσεχοσλοβακία. Μια τρομερή ημερομηνία. Μια μαύρη επέτειος στο τέλος του καλοκαιριού. Αναρωτιέμαι όμως. Ποιος τη θυμάται σήμερα; Σε πόσους στην Ελλάδα σημαίνει κάτι αυτή η ημερομηνία; Τι συνέβη στις 21 Αυγούστου 1968 στο κέντρο, πιο κέντρο δεν γίνεται, της Ευρώπης;
Εκείνο τον Αύγουστο του 1968, η Ρωσία (Σοβιετική Ένωση τότε, αλλά μη παίζουμε κρυφτούλι με τα συνώνυμα) εισέβαλε στρατιωτικά στην Τσεχοσλοβακία και συνέτριψε την Άνοιξη της Πράγας. Τα αδελφά τανκς ισοπέδωσαν την προσπάθεια του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ –που είχε τη θερμή στήριξη Τσέχων και Σλοβάκων– για εξανθρωπισμό του κομμουνιστικού καθεστώτος. Η γιορτή είχε τελειώσει.
21 Αυγούστου 1968. Την τραγωδία την έζησαν στο πετσί τους οι Τσέχοι και οι Σλοβάκοι. Είναι ωστόσο τραγωδία ευρωπαϊκή. Αφορά όλους μας. Μας έχει φάει όμως η άγνοια· επιδεικτική, αναιδής άγνοια. Αγνοούμε, και εννοώ κυρίως εδώ στην Ελλάδα, την πρόσφατη Ιστορία της Ευρώπης. Αγνοούμε, δηλαδή, αυτά που διαίρεσαν και αυτά που ενώνουν τον ευρύτερο τόπο μας. Κακό του κεφαλιού μας.
Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ. Ο ηγέτης της Άνοιξης της Πράγας. Μορφή εμβληματική και μαζί τραγική.
Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ. Ένθερμος κομμουνιστής που πίστευε όμως ότι αυτό το σύστημα –εδώ είναι το παράδοξο και το ενδιαφέρον– μπορούσε με βαθιές μεταρρυθμίσεις να αποκτήσει ανθρώπινο πρόσωπο. Μόλις βρέθηκε στην ηγεσία της κομμουνιστικής του πατρίδας (Ιανουάριος 1968) τις επιχείρησε: η Άνοιξη της Πράγας.
Μεταρρυθμίσεις. Φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος. Χαλάρωση της λογοκρισίας. Διασφάλιση της ελευθερίας της έκφρασης. Αποκατάσταση των θυμάτων των πολιτικών διώξεων της πιο σκοτεινής σταλινικής περιόδου. Εκδημοκρατισμός ευρείας κλίμακας της πολιτικής ζωής.
Η Πράγα ανθίζει. Η Μόσχα τρελαίνεται. «Ο Ντούμπτσεκ χαλάει το μαγαζί μας». Οκτώ μήνες, Ιανουάριος-Αύγουστος 1968. Τόσο κράτησε η Άνοιξη. Μετά έβαλαν τάξη οι ερπύστριες. Και επέβαλαν τον ζόφο. Η χώρα στην κατάψυξη.
Ο Ντούμπτσεκ τι απέγινε; Την ημέρα κιόλας της εισβολής τον απήγαγε (!) η KGB. Τον μετέφεραν στη Μόσχα. Τον πίεσαν ασφυκτικά να αποκηρύξει την Άνοιξη της Πράγας. Δεν υπέκυψε. Τον κατηγόρησαν για προδοσία. Του αφαίρεσαν όλα τα αξιώματα. Αλλά δεν τον σκότωσαν – όλα κι όλα, οι σύντροφοι ήταν ανθρωπιστές. Μετά από πολλά και διάφορα, τον έστειλαν κάπου στη Σλοβακία να δουλεύει απλός εργάτης· δασοφύλακας.
Στη λήθη ο Ντούμπτσεκ. Ζωντανός αλλά ανύπαρκτος. Σαν σκιά. Κι αυτό κράτησε είκοσι χρόνια· μέχρι το φθινόπωρο του 1989.
Πράγα 24 Νοεμβρίου 1989. Στην ιστορική Πλατεία Βεντσεσλάς, την «έδρα» της Βελούδινης Επανάστασης που με φυσικό ηγέτη τον Βάτσλαβ Χάβελ οδήγησε χωρίς ίχνος βίας, εντελώς ειρηνικά –δεν έσπασε μια βιτρίνα, δεν καταστράφηκε ένα αυτοκίνητο– στην κατάρρευση της κομμουνιστικής δικτατορίας. Η αχανής πλατεία πλημμυρισμένη κόσμο. Εκατοντάδες χιλιάδες. Απερίγραπτος ενθουσιασμός. Όλοι στραμμένοι προς ένα μπαλκόνι. Εκεί, δίπλα στον Χάβελ, εμφανίζεται για πρώτη φορά σε δημόσιο χώρο, μετά από είκοσι χρόνια υποχρεωτικής «εξαφάνισης», ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ.
Οι φωτογράφοι απαθανατίζουν τον άνθρωπο που επέστρεψε από τη λήθη καθώς γέρνει στο μπαλκόνι της Πλατείας Βεντσεσλάς και εξαιρετικά συγκινημένος απλώνει τα χέρια του προσπαθώντας να τους αγκαλιάσει όλους. Το κομμουνιστικό καθεστώς μετράει τις τελευταίες του ώρες. Σε τέσσερις εβδομάδες ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ εκλέγεται ομόφωνα πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Βουλής της μετακομμουνιστικής (ενιαίας ακόμη) Τσεχοσλοβακίας.
Πράγα, 24 Νοεμβρίου 1989 - Η εμβληματική και αδημοσίευτη στην Ελλάδα φωτογραφία, με τον Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ στο μπαλκόνι της Πλατείας Βεντσεσλάς (στην άκρη δεξιά, ο Χάβελ).
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τίμησε τον Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ. Τον τίμησε με το Βραβείο Ζαχάρωφ 1989, την πιο υψηλή διάκριση που απονέμεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, για την ελευθερία της έκφρασης και την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε αντίξοες συνθήκες. 1989, η χρονιά που έπεσε το Τείχος και κατέρρευσαν τα καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης το ένα μετά το άλλο.
Το Βραβείο Ζαχάρωφ 1989 βρήκε στο πρόσωπο του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ τον ιδανικό αποδέκτη. Εξαιρετικός συμβολισμός. Και μάλιστα τη στιγμή ακριβώς που η Ευρώπη έπαυε να είναι χωρισμένη σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα.
Τρία χρόνια αργότερα, ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ θα χάσει τη ζωή του σε ηλικία 71 ετών (Νοέμβριος 1992) σε ένα ανόητο, αλλά πάντως όχι σκοτεινό, αυτοκινητικό δυστύχημα.
Λίγους μόλις μήνες πριν τον θάνατό του, ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ ήρθε για πρώτη και μοναδική φορά στην Αθήνα. Επίσημη επίσκεψη, ως πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Βουλής της μετακομμουνιστικής χώρας του, προσκεκλημένος του Ελληνικού Κοινοβουλίου.
Είχα την τύχη, τότε, να τον συναντήσω και να μου παραχωρήσει μια μεγάλης έκτασης συνέντευξη.* Δεν μπορώ να ξεχάσω την ευγένεια, την ταπεινότητα, και ιδίως το βλέμμα, την έκφραση του προσώπου του. Πίσω από το σχεδόν μόνιμο μειδίαμά του ήταν ολοφάνερη (παραφράζω από τον τίτλο του διάσημου μυθιστορήματος του Κούντερα) η βαρύτητα του είναι.
Ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ προσπάθησε. Αλλά το κομμουνιστικό σύστημα δεν μπορούσε να ανεχτεί τον άνεμο ελευθερίας και μεταρρυθμίσεων που έφερνε η Άνοιξη της Πράγας. Μεταρρυθμίσεις εσείς; Στρατιωτική εισβολή εμείς. Ένα σύστημα που (εκτός από όλα τα άλλα «σπάνια προσόντα» του) είχε και τον αμεταρρύθμιστο.
* Αντί, τχ. 438, 6.3.1992
Πράγα, 21 Αυγούστου 1968
Πράγα, 24 Νοεμβρίου 1989 - Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ - Βάτσλαβ Χάβελ
