Στα χνάρια της Φιλικής Εταιρείας: Οδοιπορικό στην Οδησσό

Η συζήτηση είχε ανάψει ξανά. Ο Εκρέμ Ιμάμογλου είχε μόλις κάνει την έκπληξη στις δημοτικές εκλογές της 31ης Μαρτίου αλλά δεν ήταν ακόμα σαφές αν τελικά θα του... επιτραπεί να κερδίσει. Το αστικό τοπίο μαρτυρούσε τον μεγάλο διχασμό αλλά και το μεγάλο μπέρδεμα, μιας και στο ίδιο τετράγωνο μπορούσες να δεις τόσο αφίσες του θριαμβευτή Ιμάμογλου όσο και αφίσες με τον Μπιναλί Γιλντιρίμ να ευχαριστεί τους δημότες της Κωσταντινούπολης για την εμπιστοσύνη!

Περπατήσαμε μέχρι το τέλος της Μεγάλης Οδού του Πέραν (İstiklal Caddesi), μιας και θα έπαιρνα το περίφημο «τουνέλ» για το Καράκιοϊ κι από εκεί το πλοιάριο για το αγαπημένο Καντίκιοϊ. Μιας και δεν υπήρχε καμία ένδειξη ότι θα μπορούσαμε στα όρθια να λύσουμε το εσωτερικό πολιτικό πρόβλημα της Τουρκίας, το Κυπριακό, ή έστω να μαντέψουμε με ακρίβεια το αποτέλεσμα των Ευρωεκλογών που θα ακολουθούσαν, αποφασίσαμε να βάλουμε μια άνω τελεία, ώσπου μου έθεσε ξανά το πιο κρίσιμο ερώτημα της βραδιάς: τελικά θα έρθεις στην Οδησσό;

Ο τέλειος πειρασμός. Οδησσός, Φιλική Εταιρεία, Ιερός Λόχος, Δραγατσάνι. Μερικές από τις πιο συναρπαστικές λέξεις των σχολικών βιβλίων για τα γεγονότα της Επανάστασης. Το όραμα του Ρήγα, ο μυστικός όρκος, ο Ξάνθος, ο Σκουφάς, ο Τσακάλωφ, ο πρίγκιπας Υψηλάντης. Ο Ελληνισμός στα πέριξ του Δούναβη κι από κοντά και ο Ελληνισμός της Μαύρης Θάλασσας. Οραματιστές και πρίγκηπες, οι τέλειοι πρωταγωνιστές κάθε ιστορικοφανούς σεναρίου ενός εφήβου που προσπαθούσε να καταλάβει πώς ξεκίνησαν όλα.

Ο ονειροπόλος έφηβος έχει μεγαλώσει όμως πια. Έχει υποχρεώσεις, σκοτούρες και εκκρεμότητες, πού να χωρέσει τώρα σε καιρούς γκρι, ένα πολυήμερο μακρινό ταξίδι; Επιφυλάχθηκε να απαντήσει, επιβιβάστηκε στο αμέσως επόμενο βαγόνι του αστικού τελεφερίκ για το Καράκιοϊ και προσπάθησε να εκτοπίσει στο πίσω μέρος του μυαλού του την προοπτική της Οδησσού. Λίγο αργότερα, στο κατάστρωμα του φέρι που τον μετέφερε από την Ευρώπη στην Ασία, ένας ατρόμητος πλανόδιος μουσικός αψηφούσε τον αέρα και εκδήλωνε κι εκείνος με τη σειρά του την αγάπη του για τη γοητευτική Layla, εκείνη που ανακάλυψε ο Eric Clapton στα ποιήματα του Νιζαμί, θρυλικού ποιητή της Περσίας. Ο πρώην έφηβος δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία, τάιζε ήδη τους αδηφάγους αλγόριθμους του smartphone του με ερωτήσεις για το τι πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτεί ή να γευτεί στην Οδησσό.

Στην Οδησσό

Με εξαίρεση μια απευθείας πτήση κατά τους θερινούς μήνες από τη Θεσσαλονίκη, η μετάβαση από την Ελλάδα στην Οδησσό απαιτεί μια ενδιάμεση στάση, συνήθως στο Κίεβο. Η προσγείωση στο παλιό αεροδρόμιο της πόλης εισάγει τον επισκέπτη στις σύγχρονες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει η πόλη αλλά και συνολικά η Ουκρανία. Στη σύντομη διαδρομή με το λεωφορείο του αεροδρομίου από το σημείο προσγείωσης του αεροπλάνου μέχρι τον τερματικό σταθμό, μπορείς κανείς να παρατηρήσει αφενός την παράλληλη στρατιωτική χρήση των εγκαταστάσεων κι αφετέρου την επείγουσα ανάγκη εκσυγχρονισμού τους.

Με έκταση σχεδόν ίδια με αυτή του Βελγίου, η περιφέρεια της Οδησσού είναι η μεγαλύτερη σε έκταση στην Ουκρανία με συνολικό πληθυσμό σχεδόν 2,5 εκατομμύριων κατοίκων, από τους οποίους κάτι παραπάνω από ένα εκατομμύριο κατοικούν στην πόλη της Οδησσού. Χάρη στην εξαιρετική γεωγραφική της θέση, η Οδησσός αποτελεί, ήδη από την αρχαιότητα, ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Μετά και την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσική Ομοσπονδία, η Οδησσός αποτελεί μακράν το μεγαλύτερο και σημαντικότερο λιμάνι του σύγχρονου ουκρανικού κράτους.

Αν και οι ουκρανικής καταγωγής πολίτες αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού της πόλης (61,6%) σε σχέση με εκείνους με καταγωγή από τη Ρωσία (29%), τα ρωσικά αποτελούν με διαφορά την πλέον δημοφιλή γλώσσα στην περιοχή. Όπως και σε άλλες περιοχές της Ουκρανίας, η συνύπαρξη των δύο κοινοτήτων δοκιμάστηκε μετά την έναρξη των εχθροπραξιών με τη Ρωσία. Στις 2 Μαΐου του 2014, οι ταραχές στο κέντρο της πόλης γενικεύτηκαν και τουλάχιστον 48 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, οι περισσότεροι λόγω της μεγάλης πυρκαγιάς που ξέσπασε στο κτίριο των εργατικών συνδικάτων. Παρά τον τεράστιο αριθμό των θυμάτων μέσα σε μόνο μια μέρα, τα χειρότερα αποφεύχθηκαν και η πόλη δεν βίωσε έναν εφιάλτη ανάλογο με άλλων αστικών κέντρων, στα οποία οι συγκρούσεις συνεχίζονται μέχρι και σήμερα.

Η Ευρώπη και η πολύχρωμη γειτονιά της

Η αιτία του ταξιδιού στην Οδησσό ήταν κάτι παραπάνω από ενδιαφέρουσα. Για ακόμα μια χρονιά, στην πόλη θα λάμβανε χώρα το 9ο Διεθνές Συμπόσιο Γειτονίας (International Neighborhood Symposium) το οποίο διοργανώνεται από το φιλελεύθερα ζωηρό Κέντρο Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών (CIES) του Πανεπιστημίου Kadir Has της Κωσταντινούπολης, σε συνεργασία με Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις της Ουκρανίας και με τη γενναιόδωρη υποστήριξη σημαντικών ευρωατλαντικών οργανισμών και φορέων όπως το NATO, το German Marshall Fund, το ίδρυμα Friedrich Naumann κ.ά.

Ψυχή του εγχειρήματος ο έλληνας καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και επικεφαλής του CIES κ. Δημήτρης Τριανταφύλλου, χάρη στον οποίο συγκεντρώθηκαν στην Οδησσό μερικοί από τους σημαντικότερους αναλυτές και μελετητές των χωρών της Μαύρης Θάλασσας και των Βαλκανίων, σε μια προσπάθεια χαρτογράφησης των σημαντικών προκλήσεων που αντιμετωπίζει σήμερα η περιοχή, ως ευρύτερη γειτονιά μιας αμήχανης Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Με το πολυπολιτισμικό μοτίβο της Οδησσού ως το ιδανικό φόντο μιας τέτοιας πρωτοβουλίας, φοιτητές, επαγγελματίες και ακαδημαϊκοί από πλήθος γειτονικών χωρών συμμετείχαν στις ιδιαίτερα πετυχημένες εργασίες του συμποσίου, καταφέρνοντας για αρχή να πετύχουν τον πιο δύσκολο αλλά τελικά και τον πιο χρήσιμο ρόλο, δηλαδή το να γνωριστούν λίγο καλύτερα μεταξύ τους. Ο σεβασμός στην οπτική του άλλου αποτελεί θεμέλιο κάθε προσπάθειας διεθνούς συνεργασίας, μιας και συχνά οι ίδιοι όροι περιγράφουν εντελώς διαφορετικά προβλήματα σε κάθε χώρα.

Η στροφή των ΗΠΑ στον απομονωτισμό στα χρόνια του Ντόναλντ Τραμπ, η ρωσική επιθετικότητα σε ουκρανικό έδαφος, το μεταναστευτικό ζήτημα, η παγωμένη ενταξιακή ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα Δυτικά Βαλκάνια, οι ταυτοτικές εσωτερικές προκλήσεις της Τουρκίας αλλά και η άνοδος της πανταχού παρούσας Κίνας ήταν μερικά από τα βασικά θέματα που απασχόλησαν τους συμμετέχοντες.

Στα χνάρια της Φιλικής Εταιρείας

Χάρη στην εξαιρετική ιδέα του Δημήτρη Τριανταφύλλου, οι περισσότερες εργασίες του Συμποσίου δεν διεξήχθησαν σε μια μουντή αίθουσα συνεδριάσεων κάποιου ξενοδοχείου αλλά στο Παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Οδησσό. Το Παράρτημα ιδρύθηκε το 1994, με σκοπό την προώθηση και διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στην Ουκρανία. Για τον σκοπό αυτό, ο Δήμος της Οδησσού παραχώρησε, με συμβολικό μίσθωμα, τρία οικήματα στο νεοσύστατο Παράρτημα, μεταξύ των οποίων και η θρυλική οικεία Μαρασλή, στην οποία σήμερα στεγάζεται το Μουσείο Φιλικής Εταιρείας.

Πρόκειται για έναν εξαιρετικά καλά διατηρημένο χώρο, ο οποίος κατά το παρελθόν υπήρξε η κατοικία του Γρηγόριου Ιωάννου Μαρασλή, στην οποία συνεδρίαζαν συχνά τα ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Φέροντας το ίδιο όνομα με τον πατέρα του, ο υιός του Γρηγόριου Μαρασλή είναι ο γνωστός εθνικός ευεργέτης Γρηγόριος Μαρασλής, ο οποίος μάλιστα διετέλεσε και δήμαρχος της Οδησσού από το 1878 μέχρι 1894.

Η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814 από τον Νικόλαο Σκουφά, τον Εμμανουήλ Ξανθό και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ, τρεις από τους πολλούς Έλληνες που δραστηριοποιούνταν τότε εμπορικά στην πόλη. Με νωπές τις μνήμες από τον τραγικό θάνατο του Ρήγα Φεραίου, η Εταιρεία ιδρύθηκε με καθαρά συνωμοτικό χαρακτήρα, υιοθετώντας κάποιες από τις πρακτικές τεκτονικών στοών της εποχής.

Πολλές από τις πρώτες συναντήσεις αλλά και μυήσεις μελών έλαβαν χώρα στην οικεία Μαρασλή στην Οδησσό, με την προσωπική συμμετοχή των τριών ιδρυτών. Ειδική αναφορά αξίζει να γίνει και στον κρίσιμο ρόλο του, ελαφρώς ιστορικά αδικημένου, Παναγιώτη Σέκερη, ο οποίος ανέλαβε ουσιαστικά να αντικαταστήσει τον Νικόλαο Σκουφά όταν αυτός έφυγε πρόωρα από τη ζωή τον Ιούλιο του 1818. Η οικογένεια Σέκερη ήταν μια από τις ισχυρότερες οικογένειες του ελληνισμού της εποχής, με σημαντική εμπορική παρουσία στην Κωνσταντινούπολη, και η ενεργή ενασχόλησή της με τη Φιλική Εταιρεία προσέφερε τεράστια ώθηση σε ολόκληρο το εγχείρημα, τόσο λόγω των πόρων που διέθεσε, όσο χάρη στις ισχυρές γνωριμίες που διατηρούσε σχεδόν στο σύνολο της τότε οθωμανικής επικράτειας.

Η Οδησσός υπήρξε σημείο συνάντησης σχεδόν όλων των ηγετικών στελεχών της Φιλικής Εταιρείας, από τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο μέχρι τον οπλαρχηγό Αναγνωσταρά. Η στρατηγική θέση της στη Μαύρη Θάλασσα διευκόλυνε τις μετακινήσεις από και προς αυτήν, από λιμάνια όπως αυτό της Κωνσταντινούπολη, της Βάρνας και της Σεβαστούπολης. Στην Οδησσό έλαβε χώρα και μια από τις κρίσιμες συναντήσεις των ιδρυτικών στελεχών της με τον Ιωάννη Καποδίστρια, στην προσπάθειά τους να κάμψουν τις αντιρρήσεις του για την τύχη του εγχειρήματος.

Στους κομψούς και ιδιαίτερα προσεγμένους χώρους του μουσείου παρατίθενται κειμήλια από τα πρώτα χρόνια δράσης της Φιλικής Εταιρείας αλλά και συνολικά από την πολύ έντονη δραστηριοποίηση της ελληνικής κοινότητας της πόλης. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στον Διευθυντή του Παραρτήματος κ. Σωφρόνη Παραδεισόπουλο για τη φιλοξενία του και τη διάθεσή του να απαντήσει σε όλες τις ερωτήσεις των επισκεπτών για την ιστορία του κτιρίου αλλά και συνολικά του ελληνισμού της πόλης.

Η ελληνική ταυτότητα της Οδησσού στο προσκήνιο

Πέρα από τον εξαιρετικό μουσειακό χώρο που αποδίδει τον πρέποντα φόρο τιμής στη Φιλική Εταιρεία, το Παράρτημα Οδησσού του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού βρίσκεται στο επίκεντρο μιας νέας εποχής για τον ελληνισμό της Ουκρανίας.

Εντός της οικείας Μαρασλή λειτουργεί μια κομψή βιβλιοθήκη με περίπου 7.500 ελληνικούς τίτλους βιβλίων ενώ το Παράρτημα της Οδησσού λειτουργεί και ως εντεταλμένο εξεταστικό κέντρο για την απόκτηση αναγνωρισμένου τίτλου πιστοποίησης επάρκειας της ελληνομάθειας. Παράλληλα, οι χώροι του διατίθενται για πλήθος εκδηλώσεων που αφορούν την Ελλάδα, όπως εκδηλώσεις παραδοσιακών χορών, κοινές εκθέσεις Ελλήνων και Ουκρανών καλλιτεχνών αλλά και διαλέξεις για τον ελληνικό πολιτισμό.

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, στην πόλη δραστηριοποιείται έντονα το Ίδρυμα Μπούμπουρα, μια κοινωφελής οργάνωση που ιδρύθηκε από τον επιχειρηματία του κατασκευαστικού κλάδου Παντελή Μπούμπουρα. Αν και οι πρωτοβουλίες του ιδρύματος είναι πραγματικά πάρα πολλές, μεταξύ των οποίων και η θερμή υποστήριξη των δραστηριοτήτων του Παραρτήματος Οδησσού, κορυφαία όλων είναι αναμφισβήτητα η χρηματοδότηση της κατασκευής του Ελληνικού Πάρκου Οδησσού, ενός πραγματικά μεγάλου πάρκου συνολικής έκτασης 34.000 τ.μ. στην καρδιά του ιστορικού κέντρου της πόλης.

Στην κορυφή του πάρκου, μια μεγάλη ελληνική σημαία στέκει δίπλα σε εκείνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ουκρανίας, παράγοντας αναπόφευκτα μια κάποιου τύπου περηφάνια στα μάτια του Έλληνα επισκέπτη. Ιδιαίτερα κομψό είναι και το κεντρικό σιντριβάνι του πάρκου, το οποίο σταδιακά μετατρέπεται σε ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα μνημεία της πόλης.

Όψεις της σύγχρονης Οδησσού

Οι εντατικοί ρυθμοί του Συμποσίου δεν κατέστησαν εφικτή την αναλυτική εξερεύνηση του συνόλου της πόλης, όχι τουλάχιστον σε ώρες που θα ήταν προτιμητέα η τουριστική περιπλάνηση στην πόλη έναντι άλλων δραστηριοτήτων.

Το μόνο βέβαιο είναι ότι η Οδησσός είναι μια φοβερά ενδιαφέρουσα πόλη, ένα ειλικρινές αστικό μωσαϊκό που διηγείται με σαφήνεια την πολύ ξεχωριστή ιστορία του. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το νέο-μπαρόκ κτίριο της φημισμένης Όπερας της πόλης, στο οποίο εξακολουθούν να φιλοξενούνται σπουδαίες παραγωγές. Αν και ο γράφων δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και δίστασε να παρακολουθήσει μια τρίωρη παράσταση μπαλέτου, οι γενναίες και οι γενναίοι του Συμποσίου που το τόλμησαν είχαν να πουν τα καλύτερα λόγια τόσο για το εσωτερικό του κτιρίου όσο και για την ποιότητα της παράστασης.

Μαζί με την Όπερα, το πλέον αναγνωρίσιμο σημείο της Οδησσού είναι οι περίφημες Σκάλες Ποτέμκιν που καταλήγουν στο λιμάνι της πόλης. Αν και το επίσημο όνομα του μνημείου είναι «Σκάλες Πριμόρσκι», σχεδόν όλοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν το όνομα «Σκάλες Ποτέμκιν», το οποίο έλαβαν οι σκάλες το 1955 για τον εορτασμό της 50ης σοβιετικής επετείου από την εξέγερση του Θωρηκτού Ποτέμκιν. Στις σκάλες αυτές έχουν γυριστεί και οι σκηνές της σφαγής του τηλεοπτικού έπους «Θωρηκτό Ποτέμκιν» ενώ παράλληλα πλήθος λογοτεχνών αναφέρονται σε αυτές, μεταξύ των οποίων και ο δικός μας Νίκος Θέμελης στο μυθιστόρημα του «Η ανατροπή».

Όσο εντυπωσιακό είναι το αστικό πλέγμα της κορυφής, τόσο παράδοξο είναι το αστικό τοπίο με το οποίο κανείς αναμετράται όταν κατεβαίνει τις Σκάλες Ποτέμκιν. Η σοβιετική αισθητική του λιμανιού της Οδησσού είναι κάτι παραπάνω από αισθητή αλλά και ταυτόχρονα συμπληρωματική στην αφήγηση των πολλών διαφορετικών πτυχών της πόλης.

Αν και οι υψηλές θερμοκρασίες του Ιουνίου ενδέχεται να λειτουργούν παραμορφωτικά ως προς τους ρυθμούς της ζωής, αξίζει να σημειωθεί ότι η Οδησσός έμοιαζε πραγματικά να είναι μια πόλη που δεν κοιμάται ποτέ, με πλήθος κόσμου να κυκλοφορεί στους κεντρικούς πεζοδρόμους μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες.

Αποφώνηση

Ένας Έλληνας ακαδημαϊκός ενός Πανεπιστημίου από την Τουρκία διοργανώνει ένα Συμπόσιο στην Οδησσό της Ουκρανίας, στο οποίο συμμετέχουν πολίτες της Ελλάδας, της Τουρκίας, της Αρμενίας, του Αζερμπαϊτζάν, της Ρουμανίας, της Ουκρανίας, της Ουγγαρίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Μαυροβουνίου κι αρκετών ακόμα χωρών. Κατά τη διάρκεια του Συμποσίου, προσπαθούσα διαρκώς, με περιπαικτική διάθεση, να μαντέψω ποιο θα ήταν το σχόλιο του Ρήγα Φεραίου κι άλλων οραματιστών του καιρού του.

Διακόσια χρόνια και κάτι μετά, στο κτίριο που οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας συνωμότησαν για να απελευθερώσουν τους Έλληνες από τον οθωμανικό ζυγό, Έλληνες και Τούρκοι εστίαζαν κυρίως σε αυτά που τους ενώνουν και όχι σε εκείνα που τους χωρίζουν. Ούγγροι και Ρουμάνοι προσπαθούσαν να αφήσουν πίσω τα φαρμακερά στερεότυπα του ενός λαού για τον άλλο, ενώ οι υπόλοιποι «γείτονες» προσπαθούσαν κυρίως να ανακαλύψουν ποιος δρόμος οδηγεί πιο γρήγορα στη μεγάλη αγκαλιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο κλειστό club εκείνων των χωρών που είδαν την Ιστορία ως έναυσμα και όχι ως φυλακή.

Υπάρχει κάτι αληθινά το μαγικό στην αλληλεπίδραση με τα ιστορικά ίχνη του ελληνισμού τόσο μακριά από την Ελλάδα, πόσο μάλλον στην περίπτωση των Φιλικών, εκείνων δηλαδή που εμπνεύστηκαν, αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν για μια ανεξάρτητη αλλά συνάμα φιλελεύθερη, κοσμοπολίτικη και δυναμική πατρίδα. Υπάρχει κάτι αληθινά το ανατριχιαστικό στο να διαπιστώνεις ότι το πατριωτικό δέος για εκείνους που πρώτοι μπήκαν στη μάχη συνυπάρχει και διόλου δεν συγκρούεται με τον σεβασμό στον πολιτισμό και την περηφάνεια του άλλου.

Πιο πολύ κι από προορισμός, η Οδησσός προσφέρεται καλύτερα ως αφετηρία. Αφετηρία αληθινής πατριδογνωσίας με προορισμό μια σύγχρονη πατρίδα με συνείδηση της κοσμοπολίτικης ευθύνης που γεννά η υπέροχη κληρονομιά της.