Στα αρβανίτικα Γκράβα σημαίνει χαράδρα και γκρεμός. Στη σύγχρονη νεοελληνική πραγματικότητα Γκράβα σημαίνει ένα αυτόνομο σχολικό κρατίδιο, που κάθε μέρα περνάνε τα σύνορά του 4.000 παιδιά. Η A.V. μπαίνει μαζί τους στο αχανές μυθικό σχολικό συγκρότημα.
Τα προβλήματα αρχίζουν πριν από την πόρτα.Στα 50 μέτρα από το σχολείο, γωνία Πανσελήνου 2 και Πασσώβ, βρίσκεται από το 2004 εγκατεστημένη σε ταράτσα πολυκατοικίας μια κεραία κινητής τηλεφωνίας καμουφλαρισμένη με... έναν ηλιακό θερμοσίφωνα. Με την εκπομπή της ακτινοβολίας πάνω από το κεφάλι εισέρχομαι στο σχολικό λαβύρινθο.
Στα επόμενα λεπτά ο έξω κόσμος αρχίζει να μου φαίνεται μίλια μακριά. Νομίζω ότι περπατάω σε ένα τούνελ με διακλαδώσεις και στροφές, διάσπαρτα τσιμεντοποιημένα παρκάκια και εγκαταλειμμένα αμφιθέατρα εκδηλώσεων. Κάθε αριθμός και ένα διαφορετικό σχολείο: 65, 40, 21, 22, 61, τεχνικά επαγγελματικά, ΙΕΚ, γυμνάσια, λύκεια, δημοτικά, νηπιαγωγεία... Κάθε τοίχος και πολλαπλές στρώσεις graffiti σε ανοιχτό πόλεμο με το συνεχόμενο, επιθετικό τσιμέντο.
Ο Κώστας Φινές, που ανήκε στην ομάδα που σχεδίασε το κτίριο το 1969, μου εξηγεί πως άλλο ήταν το αρχικό πλάνο: «Το αρχιτεκτονικό σχέδιο της Γκράβας δεν ήταν μια εξυπνάδα. Δημιουργήθηκε με κριτήρια τον προσανατολισμό, τον ηλιασμό και την εύκολη κατασκευή. Μια κτιριολογία περιορισμένη αλλά ευκρινής, για να βρίσκει ο μαθητής αμέσως αυτό που ήθελε. Στην πορεία το σύστημα έγινε δαιδαλώδες. Έκοψαν τις διόδους, απομόνωσαν τους διαδρόμους από τις αυλές και το γέμισαν με κάγκελα. Η βασική ιδέα να κυκλοφορούν οι μαθητές στεγασμένοι σε πεζόδρομους μέσα από ένα ρέον σύστημα δεν εφαρμόστηκε. Το σύνολο διακίνησης έσπασε και τα σχολεία έγιναν μπουντρούμια. Για εμένα αυτό το έργο δεν είναι από τα αγαπημένα μου, αν όμως κάποιος μου εγγυάτο την αρχική χρήση θα το υπέγραφα και σήμερα».
Ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Γιώργος Τζιρτζιλάκης προσθέτει και την άποψη της σύγχρονης ιστορίας για το οικοδόμημα: «Είναι προϊόν μιας σειράς διαγωνισμών του ΟΣΚ, που τότε βρισκόταν στην πιο ελκυστική του περίοδο, αντιμετωπίζοντας τα σχολεία ως πεδία αρχιτεκτονικού πειραματισμού. Ο πρωταρχικός στόχος ήταν να γίνει κάτι παρόμοιο με τα πανεπιστημιακά campus. Η εκπαιδευτική εκείνη ουτοπία ήταν μέρος μιας κουλτούρας με πρωταγωνιστή το εξιδανικευμένο πλήθος και αυξημένη πίστη στην κοινωνική συσπείρωση. Τελικά, η Γκράβα “συμπύκνωσε” τη δυσοίωνη πλευρά της νεωτερικότητας. Στο “σώμα” της υπάρχουν έντονα τα σημάδια της μάταιης φούριας μιας ολόκληρης εποχής. Ο χαώδης κατακερματισμός και η περιχαράκωση έγιναν η μόνιμη φυσιογνωμία του σχολείου. Οι συνεχόμενες επιθετικές παρεμβάσεις πολλαπλασίασαν τον “υδροκεφαλισμό” του. Η μυθολογία που το ήθελε ένα μέρος βίαιο, βρόμικο και ενοχλητικό συσκότισε ακόμα περισσότερο την εικόνα του».
«Οι μαθητές μου είναι πολύ δύσκολοι, αλλά αξιολάτρευτοι»
Η ταινία «Ανάμεσα στους τοίχους» του Λοράν Καντέ (Χρυσός Φοίνικας στο Φεστιβάλ Καννών), που βασίζεται στο βιβλίο του καθηγητή Φρανσουά Μπεγκοντό, περιγράφει την κατάσταση σε ένα πολυπολιτισμικό σχολείο σε μια φτωχή συνοικία του Παρισιού. Όσοι την έχουν παρακολουθήσει και έχουν δουλέψει στην Γκράβα έχουν δει στο πανί αυτούσια κομμάτια της καθημερινότητάς τους. Η καθηγήτρια βιολογίας Κωνσταντίνα Κάπουα, που δίδαξε στο Τεχνικό Λύκειο της Γκράβας το 1985-86 και επέστρεψε στο 21ο Λύκειο φέτος, κάνει μια αναδρομή από το χθες στο σήμερα: «Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 το Τεχνικό της Γκράβας ήταν ένα θέμα για πολύ δυνατούς λύτες. Θυμάμαι σκληρά περιστατικά. Ένα “φτιαγμένο” μαθητή να κυνηγάει την κοπέλα του με μαχαίρι στην αυλή του σχολείου επειδή τον είχε απατήσει και οι πάντες ακινητοποιημένοι να περιμένουμε την αστυνομία. Αρκετά παιδιά να περιφέρονται μαστουρωμένα. Στο τέλος της χρονιάς έκαψαν και τα γραφεία των καθηγητών. Υπήρχε όμως και μια μεγάλη ομάδα που προσπαθούσε φοβερά, γιατί τότε όποιοι έγραφαν καλά στα μαθήματα ειδικότητας μαζί και με το βαθμό της Β’ και Γ’ Λυκείου μπορούσαν να μπουν στα ΤΕΙ χωρίς εξετάσεις. Οι πιο κακοί μαθητές ήταν από τα καλύτερα και πιο ντόμπρα παιδιά που έχω συναντήσει μέχρι σήμερα. Το σχολείο “βάδιζε” χέρι-χέρι με την πρωτοπορία, το punk σε πλήρη εξέλιξη, μοϊκάνες, πρόσωπα διάτρητα από piercing και έντονη έκφραση όλων των κινημάτων της εποχής. Νομίζω ότι η ιστορία του σχολείου κάνει κύκλους. Ξεκίνησε με τις καλύτερες προϋποθέσεις, στα μέσα της δεκαετίας του ’80 άρχισε να θυμίζει γκέτο, το ’90 “ορθοπόδησε”, και τα τελευταία χρόνια άρχισε να σκληραίνει πάλι το τοπίο. Το τωρινό πρόβλημα εστιάζεται στο μεγάλο αριθμό μεταναστών. Φυσικά το θέμα δεν είναι τα παιδιά, αλλά η ανικανότητα του εκπαιδευτικού συστήματος να τα προσεγγίσει εφαρμόζοντας μια εκπαίδευση ανοιχτή στον κόσμο και τις διαφορετικές του κουλτούρες».
Αυτή είναι η αλήθεια. Στην Γκράβα οι όποιες προσπάθειες για πολυπολιτισμική εκπαίδευση τουφεκίζονται μόλις αρχίσουν να αναπνέουν. Η Στέλλα Πρωτονοταρίου ήταν ένα από τα θύματα αυτής της κλειστοφοβικής λογικής. Διευθύντρια στο 132ο Δημοτικό Σχολείο από το 1999 ως 2007, εφάρμοσε μαζί με τους δασκάλους ένα σύνολο πρωτοπόρων δράσεων (εκμάθηση ελληνικών σε μετανάστες γονείς, μητρικής γλώσσας στα παιδιά και πολλά άλλα), σε ένα δημοτικό που το ποσοστό των μεταναστών ξεπερνά το 70%. Το σχολείο πήρε διεθνείς βραβεύσεις, συνεργάστηκε με πανεπιστήμια της χώρας, οι μαθητές του άρχισαν να βελτιώνονται σε μαθησιακό επίπεδο, να επεξεργάζονται το θυμό και τα συναισθήματά τους. Τα πρώτα ανησυχητικά σημάδια εμφανίστηκαν το 2006, χρονιά που εξαιτίας της μεγάλης πίεσης για συμμετοχή και των αλλόθρησκων μαθητών σε μια κοινή προσευχή, οι εκπαιδευτικοί πήραν την απόφαση να αντικαταστήσουν το «Πάτερ Ημών» με στίχους-προσευχή από το ποίημα του Ρίτσου «Πρωινό άστρο», με όσους χριστιανούς το επιθυμούσαν να κάνουν στο τέλος το σταυρό τους. Η Στέλλα συνεχίζει την ιστορία: «Την επόμενη χρονιά, στην καθοριστική συνέντευξη των διευθυντών που πραγματοποιείται κάθε 4 χρόνια, σύμφωνα με τα αντικειμενικά μετρήσιμα μόριά μου βρίσκομαι στη θέση 40. Δεν με εξετάζουν όμως με βάση τις εμπειρίες και τις γνώσεις μου αλλά με βάση τη δράση μου στο 132. Καθ’ όλη τη διάρκεια της συνέντευξης μου λένε “πολύ ωραία αυτά που κάνετε, αλλά για τους μετανάστες, όχι για τους Έλληνες”. Μάταια τους εξηγώ ότι αυτή η επιλογή ωφελεί παιδαγωγικά και τις δύο πλευρές. Τα παιδιά του μέλλοντος πρέπει να συνεργάζονται, δεν θέλουμε να βγαίνουν από τα σχολεία φανατισμένοι και μισαλλόδοξοι. Στο τέλος της διαδικασίας βρίσκομαι στη θέση 204, με τη χαμηλότερη βαθμολογία από τους εν ενεργεία διευθυντές της Αθήνας, και τοποθετούμαι ως διευθύντρια στο διπλανό σχολείο. Μοναδικός σκοπός να διακοπούν οι δράσεις που αναπτύσσαμε με τους συναδέλφους μου. Είναι φανερό ότι εξέφραζα τη δουλειά ενός σχολείου και τις απόψεις και τα οράματα των δασκάλων του, και ουσιαστικά η δίωξή μου αποσκοπούσε στη δίωξη του συγκεκριμένου σχολείου».
«Δεν μου αρέσει η τέκνο, οι σκεϊτάδες, οι γκοθάδες, να επισκέπτομαι τον αδελφό μου στη φυλακή. Αγαπώ τον υπολογιστή και την οικογένειά μου». Αυτό είναι το πορτρέτο που φτιάχνει για τον εαυτό του ένας μαθητής
«Ανάμεσα στους τοίχους». Οι «κάτοικοι» της Γκράβας προέρχονται από οικογένειες μέτριου οικονομικού εισοδήματος, ενώ σε πολύ μεγάλο ποσοστό έρχονται και από πολύ μακριά, από χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Οι άνθρωποι που ζουν αυτό το σχολείο είναι και το πρόσωπό του.
Ο Ανδρέας Θεολόγου, γραμματέας της Ένωσης Συλλόγων Γονέων του 5ου διαμερίσματος Αθηνών και με 20ετή πορεία στα τεκταινόμενα του γιγαντιαίου συγκροτήματος, μου λέει: «Η Γκράβα ήταν πάντα μια “καυτή πατάτα” που κάθε υπεύθυνος την πέταγε στα χέρια του άλλου. Ο Δήμος Γαλατσίου, για παράδειγμα, δεν είχε οικόπεδα για να φτιάξει σχολεία και τα φόρτωνε στην Γκράβα. Τη φοβούνται γιατί παλιά ήταν κέντρο διακίνησης ναρκωτικών. Για να διασχίσεις τους δύο μεγάλους διαδρόμους έβαζες στοίχημα. Επικρατούσε πανικός και σύγχυση. Μια φορά νεαρός αστυνομικός είχε βγάλει όπλο σε παιδί. Σήμερα βρίσκεται σε μια φάση που αξιοποιεί ένα “πακέτο” των 3 εκατ. ευρώ. Επίσης, μετά από 20 χρόνια διεκδικήσεων χτίζονται σχολεία σε άλλες συνοικίες για να αποσυμφορηθεί ο χώρος. Θέλουμε ακόμα να γκρεμιστεί ένα κτίριο και στη θέση του να γίνει πάρκο. Συνολικά θεωρώ ότι η εξέλιξη είναι θετική, με μόνο μελανό σημείο τα δημοτικά 112 & 132, που λειτουργούν πρωί-απόγευμα».
Το μεσημέρι, που συναντώ την Άρτεμη (μαθήτρια Β’ Λυκείου στο 40), σχεδόν όλα τα Γυμνάσια/Λύκεια έχουν κατάληψη. Στο μυαλό μου ξετυλίγονται τα γεγονότα του τεράστιου κύματος καταλήψεων το 1999 ενάντια στο νομοσχέδιο του Αρσένη για την εισαγωγή στα πανεπιστήμια. Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι η μισή πόλη «μισούσε» την Γκράβα γιατί ο star της, Γαβρίλος Τσαρκαντόγλου, ως επικεφαλής Συντονιστικού Αγώνα Σχολείων Αθήνας και ως οργανωμένο μέλος της ΚΝΕ, αντιμαχόταν το Ανεξάρτητο Συντονιστικό όλων των (πολλών) υπολοίπων σχολείων που δεν ήθελαν κομματικό καπέλο στον αγώνα τους. Όλοι όμως ζηλεύαμε το σχολείο του, γιατί το θεωρούσαμε το πιο ισχυρό μαθητικό block της χώρας. Περπατάμε με την Άρτεμη στο οικοδομικό τετράγωνο. Δημοτικά σχολάνε, στο επόμενο καρέ οι μάγκες του τεχνικού κάνουν βόλτες με τα μηχανάκια έξω από τις αίθουσες και στο μακρόστενο διάδρομο ψήνεται το επόμενο ντου. Ντου είναι να πηγαίνει ένα σχολείο σε κάποιο άλλο και να τα σπάει, να πετάει νεράντζια με κομμένα γυαλιά, αυγά και γιαούρτια, «επιχειρήσεις» που πολλές φορές εκτελούνται και «από αέρος», δηλαδή από τις ταράτσες. «Τα παιδιά από τις άλλες περιοχές ακούνε Γκράβα και σκέφτονται ότι εδώ είμαστε άπειρα άτομα, όλα προχωρημένα, μπούγιο μεγάλο, κι εμείς όντως νιώθουμε έτσι. Είναι ωραίο το συναίσθημα ότι είμαστε διαφορετικοί. Αν βέβαια πουλήσεις μαγκιά στα σοβαρά, μπορεί και να ’ρθει στο σχολείο σου όλο το ΤΕΕ του άλλου και να γίνει χαμός. Πέφτει και ξύλο δηλαδή μερικές φορές. Πριν από δύο χρόνια τα βίαια επεισόδια ανάμεσα σε Έλληνες και μετανάστες ήταν συχνά. Τώρα έχουν καταλαγιάσει τα πράγματα, αν και υπάρχουν συμμορίες. Όσα σχολεία είναι σε καλύτερη κατάσταση οι υπόλοιποι τα αποκαλούν “κολέγια”. Για εμάς, ας πούμε, έχουν βγάλει το “θα ’σαστε για πάντα οι φλώροι του 40”».
Another brick in the wall
Το γνωστό τραγούδι των Pink Floyd μιλάει (και) για το τείχος πάνω στο οποίο προσκρούει η εκπαίδευση. Τα τείχη της Γκράβας έχουν «σφραγιστεί» με την εντύπωση που έχει γι’ αυτά η έξω κοινωνία. Φόβος, δέος και προκατάληψη. Μυθοποίηση και παραπληροφόρηση (μια μεγάλη μερίδα κόσμου συνεχίζει να πιστεύει ότι το συγκρότημα χτίστηκε για να στεγάσει φυλακές). Η αλήθεια είναι ότι εδώ υπάρχουν ακατάλληλα πια κτίρια, παιδιά που πνίγονται από το συσσωρευμένο σκυρόδεμα, ταβάνια που στάζουν στις βροχές, όλα τα χαρακτηριστικά δηλαδή που εμφανίζουν και τα υπόλοιπα σχολεία της χώρας πολλαπλασιασμένα όμως επί 132, 112, 40, 61, 22, 21…
Η Γκράβα σημαίνει ό,τι και το όνομά της. Καθρεφτίζει τον γκρεμό στον οποίο οριακά στέκεται, χρόνια τώρα, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, κρατώντας αιχμάλωτες γενιές και γενιές μαθητών.
ΣΤΟ ΧΑΡΤΗ
Έχει πάρει το όνομά της από την ομώνυμη περιοχή στο πιο βόρειο τμήμα του Δήμου Αθηναίων, κάτω από τα Τουρκοβούνια, στα σύνορα με τον Δήμο Γαλατσίου και πάνω από το τέρμα της Πατησίων (περιοχή Αλυσίδα). Το συγκρότημα εξαπλώνεται στις οδούς Πασσώβ, Γ. Χατζηδάκη και Ταϋγέτου.
TRIVIA
Στο διαγωνισμό του ΟΣΚ για την Γκράβα το πρώτο βραβείο πήρε η ομάδα Φινές, Παπαϊωάννου, Χατζηθεοδώρου, το δεύτερο ο Τομπάζης και το τρίτο οι Κανετάκης, Κατζουράκης, Καμπέρης.
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ
Στα Νηπιαγωγεία και στα Δημοτικά το ποσοστό φτάνει ακόμα και το 70%, ενώ στα Λύκεια κυμαίνεται ανάμεσα στο 30% με 40%,
23°
