«Γεννιόμαστε για να δουλεύουμε, να κοινωνικοποιούμαστε και να αγαπάμε»: αυτή είναι μία ακριβής και περιεκτική εκλαΐκευση της τριαδικής θεωρίας του Αυστριακού ψυχολόγου Άλφρεντ Άντλερ, θεμελιωτή της Ατομικής Ψυχολογίας, που θεωρούσε ότι η πλήρωση και η ισορροπία μεταξύ αυτών των τριών βασικών «καθηκόντων» του ανθρώπου οδηγεί σε μια αίσθηση πληρότητας και ευτυχίας. Πολύ μάς αρέσει αυτή η προσέγγιση. Άλλωστε, τα συγκεκριμένα τρία καθήκοντα, οι τρεις αυτές διαστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και λειτουργίας, έχουν αναδειχθεί ως κύρια από μία σειρά επιστημονικών και κοινωνικών κλάδων στο πέρασμα των δεκαετιών.
Ο Άντλερ λοιπόν υποστήριξε ότι η ανθρώπινη ζωή τίθεται ενώπιον τριών αναπόφευκτων και αλληλένδετων «Καθηκόντων Ζωής», και ότι ο τρόπος με τον οποίο ένα άτομο τα επιλύει είναι καθοριστικός για την προσωπικότητα, την ψυχική του υγεία και την ευτυχία του. Νά ποια είναι ένα προς ένα, κάπως πιο αναλυτικά:
Το Καθήκον της Εργασίας: Αυτό αφορά την ανάγκη του ανθρώπου να είναι παραγωγικός και να βρίσκει νόημα στις δραστηριότητές του, είτε αυτές έχουν να κάνουν με μια έμμισθη εργασία, είτε με εθελοντισμό, είτε με την ανατροφή των παιδιών του, ή των παιδιών άλλων, είτε με οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα είναι χρήσιμη για την κοινότητα. Έτσι, η δουλειά δεν περιορίζεται στην καθαυτό επαγγελματική απασχόληση: αφορά την ανθρώπινη ανάγκη για παραγωγικότητα, δημιουργία και προσφορά. Η εργασία, ως μέσο αυτοπραγμάτωσης και συμμετοχής, προσφέρει νόημα στη ζωή μας, χτίζει την ταυτότητά μας και εξασφαλίζει τη συνέχεια του πολιτισμού. Μέσα από αυτήν, αναπτύσσουμε δεξιότητες, αισθανόμαστε (και είμαστε) χρήσιμοι, και συμβάλλουμε στο κοινό καλό, κάτι που αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ψυχολογική μας ισορροπία.
Το Κοινωνικό Καθήκον: Αυτό αναφέρεται στην έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου να συνδέεται με τους άλλους, να ανήκει κάπου και να συνεργάζεται με την ευρύτερη κοινωνία. Για τον Άντλερ, οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα εκ φύσεως και η επιτυχία τους εξαρτάται από το Κοινωνικό τους Ενδιαφέρον (Gemeinschaftsgefühl), δηλαδή από το αίσθημα της συνεργασίας και της συνεισφοράς στο κοινό καλό. Η κοινωνικοποίηση, ήτοι η ένταξη και η λειτουργία μας μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο, είναι η διαδικασία μέσω της οποίας μαθαίνουμε τους κανόνες, τις αξίες και τις προσδοκίες της κοινωνίας μας, αποκτώντας έτσι τη δυνατότητα να ζούμε αρμονικά με τους άλλους. Μόνο έτσι διαμορφώνουμε μία ορθή αίσθηση εαυτού, αναπτύσσουμε τις νοητικές μας ικανότητες και καταφέρνουμε να επιβιώσουμε ως είδος.
Το Καθήκον της Αγάπης: Αυτό είναι το πιο απαιτητικό καθήκον και αναφέρεται στην ικανότητα δημιουργίας και διατήρησης βαθιών, οικείων σχέσεων με τους άλλους: σχέσεις που δεν είναι «απλές», καθώς απαιτούν θάρρος, δέσμευση, εμπιστοσύνη και συνεργασία. Το Καθήκον της Αγάπης έχει να κάνει με την ανάγκη μας για συναισθηματική σύνδεση, προσφορά και αποδοχή. Η σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων, της φροντίδας, της ενσυναίσθησης και της συμπόνιας για την ψυχική και σωματική μας υγεία είναι απλούστατα θεμελιώδης: εκ των ων ουκ άνευ, που λέμε. Η δε αγάπη, με την ευρύτερη έννοια του όρου (οικογενειακή, φιλική, συντροφική), είναι ο καταλύτης εκείνος που μας βοηθά να επιβιώσουμε, να αναπτυχθούμε και να αντιμετωπίσουμε τις αντιξοότητες της ζωής: οι άνθρωποι είναι φύσει κοινωνικά όντα.
Λέμε ναι σε όλα, γιατί τα πιστεύουμε κι εμείς αυτά. Αλλά λέμε και όχι. Ένα μεγάλο, φωναχτό ΟΧΙ. Και ένα, «Άσε μας». δεν είναι όλες οι μέρες ίδιες, δεν είναι όλες οι περίοδοι ίδιες, δεν είμαστε πάντα ίδιοι με τον εαυτό μας. Αλλάζουμε. Προσαρμοζόμαστε. Μας τη βαράει. Και πολύ καλά κάνει που μας τη βαράει. Υπάρχει καιρός για δουλειά, κοινωνικοποίηση και αγάπη, και υπάρχει και καιρός για ΤΙΠΟΤΕ ΑΠΟ ΑΥΤΑ. Υπάρχει καιρός για τίποτε.
«Οι αρχαίοι φιλόσοφοι κήρυτταν την περιφρόνηση στην εργασία, λέγοντας ότι συνιστά εκφυλισμό του ελεύθερου ανθρώπου. Ο Χριστός κήρυξε την τεμπελιά με την Επί του Όρους Ομιλία: καταμάθετε τὰ κρίνα τοῦ ἀγροῦ, πῶς αὐξάνουσιν· οὐ κοπιοῦσιν οὐδὲ νήθουσιν». Πολ Λαφάργκ
Και είναι ωραίο να μην κάνεις τίποτε. Είναι θεραπευτικό. Είναι μια φάση που αξίζει το βάρος της σε χρυσάφι. Το τίποτε είναι ωραίο. Και βέβαια ύποπτο. Όλοι το κοιτάζουν με μισό μάτι, και συχνά το θεωρούν επικίνδυνο. Σε έναν κόσμο όπου ο χρόνος είναι το πιο ακριβό νόμισμα, σε έναν κόσμο φτιαγμένο από προθεσμίες, η αδράνεια μοιάζει με κατάσκοπο εχθρικής χώρας που πιάστηκε να φωτογραφίζει στρατιωτικά αεροδρόμια.
«Η τεμπελιά ήταν ανέκαθεν το δυνατό μου σημείο. Δεν υπερηφανεύομαι γι’ αυτό, είναι κάτι σαν χάρισμα και ελάχιστοι το διαθέτουν. Υπάρχουν πολλοί οκνηροί άνθρωποι και πολλοί χασομέρηδες, αλλά ένας αυθεντικός τεμπέλης είναι σπάνιο είδος. Κανείς δεν μπορεί να απολαύσει την τεμπελιά αν δεν έχει άφθονη δουλειά να κάνει». Τζερόμ Κ. Τζερόμ
Ο άνθρωπος που δεν κάνει τίποτα —που κάθεται σε ένα παγκάκι χωρίς κινητό, που κοιτάζει από το παράθυρο χωρίς σκοπό, που δεν δίνει δυάρα για τίποτε— μοιάζει σαν να έχει αποσυρθεί από το κοινωνικό συμβόλαιο της παραγωγικότητας. «Τι έχει;» αναρωτιούνται οι γύρω του. «Γιατί δεν κάνει κάτι; Γιατί δεν βγαίνει τουλάχιστον για ένα ΚΑΦΕΔΑΚΙ; Τι κρύβεται πίσω απ’ αυτή του τη στάση;»
«Πιστεύω ότι προκαλείται τεράστια βλάβη στον κόσμο από την πεποίθηση πως η εργασία είναι αρετή, και ότι αυτό που πρέπει να κηρυχθεί σχετικά με την εργασία είναι κάτι πέρα για πέρα διαφορετικό». Μπέρτραντ Ράσελ
Βασικά, αυτό που κρύβεται είναι η πιο αναγκαία μορφή δραστηριότητας: η αποχή· η σιωπηλή άρνηση να συμμορφωθείς με την επιταγή της απόδοσης· η αλληλουχία στιγμών που δεν προσπαθείς να μετατρέψεις τη ζωή σε content, σε εμπειρία προς ανάρτηση· είναι ο χρόνος που δεν μετριέται, δεν αξιολογείται, δεν αρχειοθετείται: ο χρόνος που απλώς υπάρχει· είναι το dolcefarniente — η γλύκα τού να μην κάνεις τίποτα.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως δεν μιλάμε εδώ για την κλασική «τεμπελιά» αλλά για κάτι πιο ψαγμένο, πιο «φιλοσοφικό», πιο «μέτα». Αλλά θα λέγαμε ψέματα. Μιλάμε απλώς για την τεμπελιά εδώ. Τεμπελιά για δουλειά, τεμπελιά για κοινωνικοποίηση, τεμπελιά για αγάπη. Για μια άσκοπη βόλτα που την κάνεις χωρίς να παρατηρείς γύρω σου και χωρίς να ακούς ταυτόχρονα audiobook ή podcast.
Μιλάμε για μια Ωραία Κατάσταση.
«Η ακραία πολυάσχολη δραστηριότητα, είτε στο σχολείο, είτε στην εκκλησία, είτε στην αγορά, είναι σύμπτωμα ανεπαρκούς ζωτικότητας». Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον
Για να την κατανοήσει βέβαια κανείς σε όλο της το μεγαλείο, πρέπει πρώτα να ξεμάθει για μια στάλα όσα μάς δίδαξαν για την αξία της συνεχούς ενασχόλησης, καθώς η ζωή δεν μας επιτρέπει παύσεις: τα καταραμένα smartphone δεν σκάνε μισό λεπτό, οι ειδοποιήσεις δεν σταματούν ποτέ, οι σκέψεις μας δεν ησυχάζουν στιγμή. Ζούμε μέσα σε έναν συνεχή βόμβο, μια μηχανή που τροφοδοτείται από την ίδια της την ανησυχία.
«Δουλέψτε τρεις ώρες την ημέρα, τεμπελιάστε τις υπόλοιπες». Πολ Λαφάργκ
Γι’ αυτό ακριβώς μιλάμε: όταν κάποιος επιλέγει να μην κάνει τίποτα, παύει —για λίγο, για τόσο όσο— να είναι γρανάζι. Στην ακινησία υπάρχει μια μορφή επιστροφής στον εαυτό ως μονάδα, δηλαδή ως μέρος ενός ιερού όλου. Σαν σε φάση διαλογισμού, ο νους, ελεύθερος από καθήκοντα και στόχους, αρχίζει να πλέει. Οι ιδέες, που πριν δεν είχαν χώρο για να φανούν, αναδύονται από τα βάθη στην επιφάνεια, οι φόβοι μαλακώνουν, οι σκέψεις απλώνονται σαν σήματα καπνού.
«Ο τεμπέλης δεν είναι κάποιος που περιφέρεται άσκοπα με τα χέρια στις τσέπες. Αντιθέτως, το κύριο χαρακτηριστικό του είναι πως είναι πάντα τρομερά πολυάσχολος… με το να μην κάνει τίποτα». Τζερόμ Κ. Τζερόμ
Ρωτήστε έναν καλλιτέχνη: όλες οι ιδέες αναδύονται σε στιγμές τεμπελιάς, η ίδια η δημιουργία είναι, αρχικά, προϊόν βαρεμάρας (πριν καταπέσει στον μόχθο). Ή αλλιώς: η αδράνεια δεν είναι απουσία νοήματος· είναι η μήτρα όλων των νοημάτων. Η φαντασία δουλεύει στο παρασκήνιο: όσο και να μοχθήσουμε στην καρέκλα, η καλλιτεχνική μας παραγωγή δεν θα αξίζει ούτε το βάρος της σε χαρτί, αν δεν είχαν προηγηθεί ώρες και ημέρες και μερόνυχτα που ήμασταν μόνοι και δεν κάναμε τίποτα. Πολύ συχνά, η δουλειά συνίσταται απλώς στο να κοιτάζουμε έξω από το παράθυρο και να καθόμαστε στο γραφείο μας χωρίς καν να ξέρουμε τι κοιτάζουμε.
«Το να μην κάνεις τίποτε απολύτως είναι το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο· το πιο δύσκολο, και το πιο πνευματικό». Μπέρτραντ Ράσελ
Υπάρχει, μάλιστα, και εξήγηση πάνω σ’ αυτό. Η έρευνα στη νευροεπιστήμη, η ψυχολογία και η φιλοσοφία αποκαλύπτουν μια αλήθεια που αρχικά φαίνεται μάλλον παράδοξη: το να μην κάνουμε τίποτα μπορεί πράγματι να είναι το πιο παραγωγικό πράγμα που μπορούμε να κάνουμε. Όταν επιτρέπουμε στον εγκέφαλό μας να «αδρανήσει», συμβαίνει κάτι εκπληκτικό. Το λεγόμενο default mode network —το σύστημα επεξεργασίας παρασκηνίου του εγκεφάλου— ενεργοποιείται και αρχίζει να δουλεύει πάνω σε πολύπλοκα προβλήματα. Και, voila, κάπως έτσι εξηγείται γιατί οι καλύτερες ιδέες μας συχνά αναδύονται στο ντους ή κατά τη διάρκεια μιας χαλαρής βόλτας.
«Η αργία, όπως αποκαλείται, η οποία δεν συνίσταται στο να μην κάνεις τίποτα, αλλά στο να κάνεις πολλά πράγματα που δεν αναγνωρίζονται στα δογματικά τυπικά της κυρίαρχης τάξης, έχει κάθε δικαίωμα να διατυπώσει τη θέση της όσο και η ίδια η εργατικότητα». Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον
Η πλήξη δεν είναι εχθρός της παραγωγικότητας: είναι καταλύτης της. Η αδράνεια δεν είναι σπατάλη χρόνου αλλά κρίσιμο συστατικό της δημιουργικής ζωής. Η ανάπαυση δεν είναι αδράνεια — είναι το κλειδί για μια καλύτερη ζωή.
«Οι μηχανές είναι ο λυτρωτής της ανθρωπότητας, ο θεός που θα απολυτρώσει τον άνθρωπο από τη μισθοφορική σκλαβιά». Πολ Λαφάργκ
Η απραξία, βέβαια, μόνο εύκολη δεν είναι· χρειάζεται θάρρος. Για να σταθείς ακίνητος σε έναν κόσμο που κινείται με τρελούς ρυθμούς, πρέπει να αντέχεις τη σιωπή, το βλέμμα των άλλων, την εσωτερική (αλλοτριωμένη…) σου φωνή που σε ωθεί να «προχωρήσεις». Πρέπει να αντέχεις την ιδέα ότι ίσως δεν χάνεις τίποτα χάνοντας όλα εκείνα που απολαμβάνουν οι άλλοι — κι αυτό, για τους περισσότερους, είναι αβάσταχτο.
«Αν ο κόσμος ήταν πιο τεμπέλης, θα ήταν πολύ καλύτερος. Η ακατάσχετη δουλειά είναι η αιτία όλων των δεινών του κόσμου». Τζερόμ Κ. Τζερόμ
Η ζωή δεν χρειάζεται πάντα βούληση για να κυλήσει. Μερικές φορές, το μόνο που χρειάζεται είναι να σταματήσεις να προσπαθείς να ζήσεις τη ζωή. Γιατί το τίποτα, στην πραγματικότητα, δεν είναι καθόλου κενό. Είναι ο χώρος όπου γεννιούνται όλα όσα έχουν σημασία — η ηρεμία, η προσοχή, η δημιουργία, η επιστροφή στον εαυτό.
Κι αυτό ίσως να είναι το τέταρτο ανθρώπινο καθήκον.
«Η σχόλη είναι απαραίτητη για τον πολιτισμό. Χωρίς ένα σημαντικό ποσό σχόλης, ο άνθρωπος απομακρύνεται από τα καλύτερα πράγματα». Μπέρτραντ Ράσελ
ΥΓ. Τα αποσπάσματα πάρθηκαν από τα εξής βιβλία: (1) Πολ Λαφάργκ, «Το Δικαίωμα στην Τεμπελιά» («Le Droit à la Paresse»,1883), ένα μανιφέστο κατά της εργασιακής σκλαβιάς και υπέρ του ελεύθερου χρόνου. (2) Τζερόμ Κ. Τζερόμ, «Οι Τεμπέλικες Σκέψεις ενός Τεμπέλη» («Idle Thoughts of an Idle Fellow», 1886). (3) Μπέρτραντ Ράσελ, «Εγκώμιο της Αργίας» («In Praise of Idleness», 1932). (4) Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον, «Απολογία των Αργόσχολων» («An Apology for Idlers», 1877).
«Η αιώνια αφοσίωση σε αυτό που ένας άνθρωπος αποκαλεί δουλειά του, μπορεί να διατηρηθεί μόνο με την αιώνια παραμέληση πολλών άλλων πραγμάτων». Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον
